Ўзбекистоннинг Самарқанду Бухоро, Тожикистоннинг Саразм ва Панжикент шаҳарлари, Туркманистоннинг Марв, Кўҳна Урганч, Қозоғистоннинг Ўтрор, Сарайчиқ шаҳар ёдгорликлари қаторида Қирғизистондаги Суйаб, Боласоғун, Невакет шаҳарлари қолдиқлари ҳам 2014 йилда UNESCOнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган. Бир пайтлар гуллаб-яшнаган ва йирик қудратли салтанатларнинг бошкентлари, йирик иқтисодий ва илмий-маданий марказлари бўлган ушбу шаҳар қолдиқлари бугун биргина тарихий-маданий қадриятга эга бўлиб қолмаcдан, дунё сайёҳларини Турон минтақасига чорлаши керак.

Қирғизистонда Турондаги бошқа давлатлар сингари тарихий-маданий ёдгорликлар кўп. Ўрнак учун, UNESCOнинг Бутунжаҳон мероси объектларига Ўш шаҳридаги Муқаддас Сулаймон тоғи кирган бўлса, ташкилотнинг Инсониятнинг номоддий маданий мероси рўйхатига Қирғизистондан 15 та объект – қирғиз достончилар-оқинлари санъати, қирғиз анъанавий кигиз гиламчилиги, қирғиз эпик трилогияси (Манас, Семетей ва Сейтек), “Кўк-бўру” анъанавий от ўйини, кўчманчилар ўйинлари кабилар киритилган. Қирғиз қардошларимизнинг тарихий-маданий ёдгорликларидан бири бўлиб келаётган Суйаб – Оқ-Бешим шаҳар қолдиғи ана шундай таниқли шаҳарлар сирасига киради.

Илк ўрта асрларда Ғарбий Турк хоқонлигининг маркази Еттисув маъмурий томондан Дулу ва Нушиби деб аталувчи икки қанотга ажратиб бошқарилган бўлиб, у бугунги Қирғизистон ерлари тўғри келади. Дулу қабилалар уюшмасига кирувчи халқлар Чу–Или дарёлари оралиғида‚ Нушиби қабилалар уюшмасига кирувчилар эса Талас дарёси этакларида яшаган. Ушбу қабилалар уюшмалари аҳолиси кўпроқ чорвачилик билан шуғулланиб, чўр ва эркин унвонли Турк хоқонлиги вакиллари томонидан бошқарилган.

Суйаб тўғрисидаги илк маълумотлардан бири шаҳарда шахсан бўлган Хитойнинг Тан сулоласи роҳиби Сюан‑цзаннинг эсдаликларида учрайди: “Музлик тоғидан (хит. Лин-шан, бугун. Музур-ола бўлиши керак) чиқиб, 400 ли юргач, биз катта Тиниқ (ёки Мовий) кўл (хит. Цинчи, Жэхай; турк. Иссиқ кўл)га келдик. ... Кўлни ортда қолдириб, шимоли-ғарб томон 500 ли юргач, Су-е (“Суйаб дарёси бўйидаги шаҳар”) шаҳрига етиб келдик ва овга отланаётган турк Ябғу‑хоқони (хит. Еху-кэхан) билан тўсатдан учрашиб қолдик. ... Бу шаҳарнинг айланаси 6-7 ли (3-3,5 км). Унда турли мамлакатлардан бўлган тижоратчи ху (ўтроқлар, суғдлар)лар аралаш яшашади. Ери қизил тариқ ва узум етиштиришга мослашган. Бу ерда ўрмонлар кам, иқлими эса изғирин ва совуқ. Одамлари жун матодан кийимлар кийишади. Суйабдан тўғри ғарб томон бир неча ўнлаб шаҳарлар бўлиб, ҳар бири ўз бошқарувчисига эга. Улар бир‑бирига бўйсунмасалар‑да, бироқ барчаси туркларга бўйсунади”[1].

Роҳиб Суйаб шаҳрига етиб келгач, овга отланаётган турк хоқони Тўн ябғу билан тўсатдан учрашиб қолганида хоқон унга: “Мен бир қанча муддатга бир ерга кетяпман ва икки‑уч кунда қайтиб келаман; унгача менинг қароргоҳимга ўрнашиб туринг”, дейди[2]. Ушбу билгилардан турк хоқонлари бошкентлари яқинидаги (бу ўринда Суйаб шаҳри) ўзларининг “Олтин Ўрду” ёки “Улуғ Ўрду”ларида яшашгани, мавсумга қараб ёзлик қароргоҳи ва қўруғида ов қилиш учун бирор муддат олисга кетганини англаш мумкин. Демак, турк хоқонлари ўз “Олтин Ўрду”ларини Суйаб шаҳридан ташқарида, ундан унча узоқ бўлмаган ерга қуришган.

Бироқ айнан қайси хоқон бошқаруви чоғларидан бошлаб Суйаб Ғарбий хоқонликнинг бошкентига айлангани ойдинлашмаган. Шунга қарамай, кўпчилик олимлар Тўн ябғу-хоқон уни ўзига бошкент қилгани тўғрисидаги хитой йилликларида келтирилган маълумотларга таяниб, 618–630 йиллардан Суйаб Ғарбий турк хоқонларининг бошкенти бўлган, деб топганлар. Қолаверса, “Тан-шу”даги қуйидаги билгилар-да қизиқ: “Ғарбга тўғри 20 ли юргандан сўнг Суйаб шаҳрига борилади. Шаҳарнинг шимолида Суйаб дарёси (хитойча Суй-йе шуй) ўрнашган. Бу дарёнинг шимолида, 40 ли (чамаси 38­39 км) узоқликда Цзе‑­дан[3] тоғи бўлиб, Ўн Ўқ хоқони (хитойча ши-кехан) уруғ бошқарувчиларини тайинлаш маросимини ҳар доим ўша ерда бажаради”[4].

“Олтин”/“сариқ” ранг ҳукмдорлик белгиси, ҳокимиятнинг маънавий рамзи саналгани учун кўчма маънода ҳукмдор қароргоҳига нисбатан қўлланилган[5]. Чин маънода эса хоқон қароргоҳи олтин суви югуртилган ўта ҳашамдор, кўзни қамаштирувчи шоҳона буюмлар, қимматбаҳо безаклар билан тўлиб‑тошганидан эди. Шунинг учун, манбаларда баъзан “Олтин чодир” ёки “Олтин Ўрду” деб, баъзан эса “Улуғ Олтин Ўрду” деб тилга олинган. Масалан, Сюан‑цзан Суйаб яқинида Ғарбий турк хоқонларининг “ялтироқлигидан кўз қамашувчи олтин нақшлар билан безатилган катта ва кенг ўтоғи” (“Олтин Ўрду”си) борлигини ёзган[6]. Яна хитой йилликларида тургаш хоқони Учжилэ (*Уч-элиг; 699–706) Ғарбий турк хоқони Хусэло (*Хусрав; 690–699)ни Хитойнинг Тан саройига қочишга мажбур қилгач, Суйабни эгаллаб, ўз ўрдусини шу ерга кўчиргани ва уни Улуғ ўрду (хитойча Суй-йе-чуан) деб атагани[7] келтирилади.

Аслида тургашлар Суйабни эмас, унинг яқинидаги “Олтин Ўрду”ни эгаллаган, кейин Суйабни қўлга киритган бўлиши керак. Чунки 840-йилларда қирғиз хоқони уйғур хоқонига “Мен яқинда сенинг “Олтин Ўрду”ингни оламан, унинг олдига ўз отимни қўяман, байроғимни тикаман” дея таҳдид қилган ва кўп ўтмай “Олтин Ўрду” ва Ўрду-балиқ (Қораболғасун) шаҳри ёқиб юборилган[8]. Демак, ҳукмдорлар бирор давлатни эгаллаб, у ерда ўз ҳокимиятини ўрнатишлари учун олдин ўзида бир қанча ҳокимият рамзларини тўплаши, “Олтин Ўрду”ни қўлга киритишлари керак эди.

Айрим тарихчилар турк ва мўғул салтанатларида “Олтин чодир” биргина тўй, қурултойлар ўтказилганда, элчиларни кутиб олишда хоқон ёки хон буйруғи билан тикланган, деб қарайдилар[9]. Аслида ҳукмдорлар бўсағаси ва устунлари олтин билан қопланган улкан “Олтин чодир” ёки “Улуғ Олтин Ўрду”да бошқа чоғларда ҳам яшаган, у ҳокимият белгиларидан бири бўлиш билан бирга империянинг ўзига хос дабдаба ва ҳашаматини кўрсатиш воситаси саналган.

Турк хоқонлари “Олтин Ўрду”ларининг ўрни ҳақида Сюан-цзан эсдаликларидан келиб чиқилса, роҳиб хоқонни Суйаб шаҳрига келиб, ундан ўтгач, тўсатдан учратган; хоқоннинг тархонга роҳибни ўз қароргоҳигача кузатиб қўйишини буюргани[10] эса қароргоҳнинг Суйаб яқинида, шаҳардан ташқарида жойлашганини билдиради.

Шу ўринда айтиш керакки, Суйабнинг ўрни тўғрисида узоқ вақтгача бир тўхтамга келинмаган эди[11]. Турколог Ж.Клоусон хитойшунос Э.Шаваннинг чамаси ва топилган тангаларга таяниб, Оқ-Бешим харобаси[12] таниқли Суйаб шаҳрилигини илгари суради[13]. Бироқ ўша пайтда совет изланувчилари Суйабнинг Кемин водийсида экани ҳақидаги А.Н.Бернштамнинг қарашини қўллаб-қувватлашган[14]. Ўтган юзйилликнинг 80‑йилларида Оқ-Бешим шаҳар харобасидан топилган хитойча ёзувли парчада Суйаб қалъаси (хитойча Суе-чжэн) коменданти Ду Хуайнинг фаолияти улуғланган эди[15]. Хитой йилликларига кўра, VII асрнинг 80‑йилларида Ду Хуай отли киши бир вақтнинг ўзида Суйаб қалъасининг ҳам ҳокими, ҳам коменданти бўлган[16]. Шундай қилиб, ушбу маълумотлар ёрдамида Оқ-Бешим харобасининг Суйаб шаҳри экани узил-кесил ўз ечимини топди.

Тибетча “Ҳукмдорликлар каталоги” (VIII аср) битигида Тибетнинг қўшниси деб “саккизта шимолий ер”нинг бошкенти Šū‑balïq (тибетча Šu-ba-ba-leg) кўрсатилган. Ушбу шаҳарда “туркларнинг худоси” (тибетча Drugu’i-lha) Йўл Тангрига сиғинувчи аҳоли яшаши тилга олинган[17]. Айрим изланувчилар Шу-балиқ қўрғонини Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит-турк”ида учрайдиган Боласоғун шаҳри яқинидаги Шу шаҳри билан қиёслайдилар[18]. Археолог К.М.Байпаковнинг қарашича, Муқаддасий тилга олган Шуй шаҳри аслида Суйаб бўлиб, буни Кошғарий келтирган афсонавий турк ҳукмдори Šū (Шу) томонидан Боласоғун яқинида қурилган шаҳарнинг Шу деб аталиши ҳам кўрсатади[19]. Уни туркча Чу­­‑балиқ – “Чу (дарёси бўйидаги) шаҳар” деб тикласа бўлади ва у Суйаб шаҳрининг туркча оти бўлиши эҳтимоли бор.

Тарихчилар хитой йилликларида Суй-е атамаси биргина шаҳарга эмас, балки дарёга қарата ҳам ишлатилганини кўзда тутиб, Суйаб ер отининг келиб чиқишини Чу / Чуй дарёси оти (туркча Čū ва суғдча -āb – “сув” сўзларининг бирикишидан) билан боғлашади[20]. Археолог Л.Р.Кизласов Оқ‑Бешим шаҳар харобасида олиб борган қазишмалари давомида шаҳарга ерости бўйлаб кичик дарёдан тоза сув келганини аниқлаган. Ушбу ерости кориз суви туркча су – “сув” ва суғдча (эронча) ёб – “ёб, канал” сўзларининг бирикишидан ҳосил бўлган, Суёб (турк‑суғдча) деб аталган. Унинг ортидан юзага келган шаҳар ҳам худди шундай аталган бўлиши керак[21]. Бизнингча ҳам Л.Р.Кизласовнинг юқоридаги талқини чинга ўхшайди.

Чамаси 35 га яқин теграни эгаллаган Оқ-Бешим харобаси аниқ ажралиб турувчи шаҳар деворлари билан қуршалган шаҳристон ва унинг жануби-ғарбидаги аркдан иборат. Археологлар унинг даврий чегараси масаласида битта тўхтамга келишмаган. Дейлик, Л.Р.Кизласов Суйабда V–X асрларда, П.Н.Кожемяко эса V–XII асрларда ҳаёт бўлган деб топишган[22]. Аслида Суйабдаги ҳар бир ёдгорликнинг даврий чегараси турлича: қаср VI–VII асрларга, иккинчи будда ибодатхонаси ва қабристон эса VII–VIII асрларга тегишли. Бироқ Суйабнинг, айниқса, VII–VIII асрларга келиб ривожлангани тўғрисида археологларнинг фикрлари бир хил. Л.Р.Кизласовнинг шаҳристон марказидаги стратиграфик қазишмалари натижасида унинг кўплаб турар-жойлардан иборат йирик даҳаларга бўлингани аниқланган. Археолог V аср охири VI аср бошларида суғдлар қурган минора‑қаср – “сукунат минораси” ўрнида тикланган Суйаб шаҳрида суғд, турк, хитой ва сурёний тилли аҳоли бирга яшагани ҳамда шаҳарда зардуштий, буддавий, христиан ва моний жамоаларининг сакрал марказлари бўлгани борасида бир тўхтамга келган[23].

Ҳақиқатдан, Оқ-Бешимда олиб борилган археологик қазишмалардан Суйаб аҳолиси бир вақтнинг ўзида 4 та жаҳон дини: зардуштийлик, буддавийлик, христианлик, монийликка эътиқод қилгани ва уларнинг ҳар бири алоҳида диний жамоа ўлароқ фаолият кўрсатгани ойдинлашган. Қизиғи шундаки, ҳар бир диний жамоа шаҳристоннинг алоҳида қисмида дунё томонларига мос ҳолда ўзларининг диний иншоотлари ёки қабристонларига эга бўлишган. Шаҳристоннинг жанубида I ва II будда ибодатхоналари, ғарбида монийлар субургани ва қабристони, шарқида христиан-насроний черкови, шимолида эса зардуштийларнинг мозори ўрнашган эди. Диний жамоаларнинг бу тарздаги ўрнашуви шаҳардаги диний бағрикенгликни кўрсатади[24].

Айниқса, буддавийлик Тўн ябғу-хоқон (619–630) ва унинг Тўхористон бошқарувига тайинланган ўғли Тарду шад (620?–630) даврида кенгроқ ёйилган. Манбаларда Беш‑балиқнинг “Хоқон-ступа” шаҳри деб аталишига Тўн ябғу-хоқоннинг бу шаҳарда будда ибодатхонасини қурдиргани сабаб қилиб кўрсатилган бўлса, Тўхористоннинг турк ҳукмдорлари бир қанча шаҳарларда будда ибодатхоналари қурдиришгани ҳақида айтилган[25].

Бироқ Турк хоқонлигининг кучсизланиши билан Тан империяси қўлига ўтган Суйаб 648–719 йиллар орасида Хитойнинг Анси протекторатига қарашли ғарбдаги тўртта ҳарбий истеҳкомларидан бирига айланади. VII аср охирларида қалъа коменданти Ду Хуай унга 60 гектардан иборат қўшимча истеҳком қурдиради. Айнан шу ерда будда монастири ва ибодатхонасидан иборат шаҳарнинг янги қисми қад кўтаради. Археологлар шу даврга оид шаҳар деворининг жанубида жойлашган будда ибодатхонаси ва хитойча битиктош топишган. Шаҳристон деворлари ташқарисида иккита будда ибодатхонаси ва христиан черкови аниқланган[26]. Биринчи будда ибодатхонасидаги бутун бино постаментларда алоҳида турувчи сопол ҳайкалчалар ҳамда деворий ганч рельефлар билан безатилган эди. Шунингдек, бронзадан ярим олтин суви юритилиб ишланган ҳайкаллар ва девор расмлари қолдиқлари ҳам топилган. Афсуски, у ердаги барча санъат асарларидан фақатгина парча, бўлаклар сақланиб қолган. Шундай бўлса-да, будда пантеони қаҳрамонлари, дейлик, Будданинг тасвири ёрқин акс этган[27]. Иккинчи будда ибодатхонасида эса ҳайкаллар бирмунча яхши сақланган бўлиб, уларга Будданинг улкан боши, девор расмлари парчаси кабилар киради[28].

Шунингдек, Суйаб Тибет ва Хитой ўртасидаги уруш вақтида стратегик аҳамиятга эга шаҳар бўлган. 751 йилдан кейин Суйабда бўлган хитойлик тутқин Ду Хуаннинг сўзларига кўра: “Суй-е ўлкаси Ансидан шимоли-ғарбга томон 1000 лидан кўпроқ чақиримда. У ерда Бода (Бедел) тоғлари бор, тоғдан жанубда туциши (тургашлар) [давлати]нинг шимолий чегараларидир. Жануби-ғарб томон Цунлингача 2000 лидан кўпроқ чақирим бор. ... Бода тоғидан 1000 лидан ортиқ шарққа (аслида, ғарб ёки шимолга бўлиши керак) юрилгач, Суйаб дарёсига келинади, дарёнинг шарқий чеккасида эса Иссиқ кўл бор; бу ер қишда ҳам музламайди, шунинг учун ҳам “Иссиқ кўл” деб аталади. Яна Суйаб шаҳри ҳам бор. Тян-баонинг еттинчи йилида (748 йил) Бэйтин бошқарувчиси Ван Чжэн-сян жазо отряди билан [Ғарбий ўлкаларга] юриш қилганида, шаҳар деворлари бузиб ташланган, шаҳар эса таназзулга учради. Бир замонлар малика Цзяохэ-қунчуй яшаган ерда, у бугун ҳам бор бўлган Да-юн-си будда ибодатхонасини қурдирди”[29].

Мазкур маълумот Суйаб шаҳри Хитойнинг Тан қўшини юриши туфайли вайрон бўлганини ойдинлаштиради[30].

Шундай қилиб, Суйаб Ғарбий хоқонликнинг сиёсий, иқтисодий ва маданий маркази ҳисобланган. Бироқ унга соф суғд шаҳри деб қараш кенг ёйилгани учунми, Суйабнинг айнан Турк хоқонлиги даврида пойтахт мақомини олганига ва ундаги улкан қурилиш ишларининг ҳам худди шу даврга тўғри келишига кўпинча эътибор берилмайди. Аслида Суйаб ва умуман, бутун Еттисув суғд, хитой каби ўтроқ халқларнинг сиёсий ва тижорий пойтахти бўлиш билан бирга турк тилли қабила ва халқларнинг маъмурий, диний ва маданий марказлари ҳам саналган[31]. Олдин суғдларнинг кичик манзилгоҳларидан бири бўлган Суйаб Турк хоқонлиги пойтахтига айлангач тараққий этган ва кейинги турк давлатларининг маркази бўлишда давом этган.

Бир сўз билан айтганда, Ғарбий Турк хоқонлиги қўл остидаги анчагина кенгликлар бугунги Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Ўзбекистон, Афғонистон давлатлари ерларига тўғри келади. Бугун алоҳида чегаралар билан ажралиб турган ўзбек ва қирғиз, тожик ва қирғиз, ўзбек ва қозоқ ҳамда ўзбек ва туркманлар ўтмишда битта йирик давлат қўл остида тинч-тотув яшаб келгани учун иқтисодий томонлама юксалган. Бу халқлар ардоқлаган Турон ерларида турли тилларда сўзлашувчи ва ҳар хил динларга сиғинувчи аҳоли ўртасида бағрикенглик ҳукм сурган. Бордию бу тинчликни бузмоқчи бўлиб ташқаридан ёв бостириб киргудек бўлса, уларга қарши биргаликда курашганлар.

Мунира ХАТАМОВА,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори