Султон 1902 йил 15 декабрь куни Хўжанд шаҳрида дунёга келган. Матқулнинг бобоси Алибек Бухоро амирининг юқори мулозимларидан бўлган. Отаси Матқул Алибек ўғли Хўжандда илк пахта заводини очган давлатманд инсонлардан эди. У савдо ишлари билан шуғулланиб, рус тили ва Европа маданияти билан танишади, тараққийпарвар сифатида ўғли Султоннинг тарбиясига алоҳида эътибор билан қарайди. Султон Матқул аввал жадид ва рус-тузем мактабларида, сўнг Бухоро мадрасаларида таълим олди. 1919-1920 йиллар “Ёш бухороликлар” сафида бўлди, бироқ, “қизил армия”нинг Бухородаги ваҳшатларини кўргач, шаҳарни тарк этиб таҳсилни давом эттириш мақсадида Тошкентга қайтади.

Султон Матқул 1922 йил Тошкентда Туркистон МИК ётоқхонасида яшаган. У маҳаллий ёшларни Германия ва бошқа хорижий мамлакатлар олий таълим муассасаларига ўқишга йўллаш мақсадида “Кўмак” уюшмасини тузиш ташаббускорларидан бири бўлди. Туркистон Республикаси раҳбарлари Абдулла Раҳимбоев, Акмал Икромов, Усмонхон Эшонхўжаевлар “Кўмак” уюшмаси ғоясини қўллаб-қувватлайди.

1922 йил сентябрида Султон Матқул, Аҳмаджон Иброҳим, Тўлаган Мўмин, Солиҳ Муҳаммад, Хайринисо Мажидхонова, Марям Султонмуродова, Тоҳир Шокир, Темурбек Казбек, Собир Иброҳим, Абдуваҳҳоб Исҳоқ, Азимбек Беримжон ҳамда Саида, Насриддин ва Фузайл Шераҳмедовлардан иборат гуруҳ Тошкентдан Германияга йўлга чиқади. Султон Матқул, дастлаб, Берлиндаги хорижликлар учун олмон тили курсида, сўнг гимназияда ўқийди.

1922 йил охирида Бухоро Халқ Республикаси раҳбари Файзулла Хўжаев даволаниш баҳонаси билан Берлинга келади. У 25 кун давомида Германияда бўлиб, унга бухоролик машҳур миллионер Аминжон Сулаймонов ва Эдельман исмли Бухоро яҳудийси ҳамкорлик қилади. Шу даврда Файзулла Хўжаев махфий равишда бир неча бор олмон сиёсий доиралари билан музокаралар олиб боради. Бу жараёнда Бухоро ҳукумати вакили Олимжон Идрисий ва талабалардан Султон Матқул фаол иштирок этади. Келишувга кўра Файзулла Хўжаев Бухорога қайтгач, Германия давлати БХРнинг мустақиллигини халқаро доирада тан олиши керак эди. Бироқ Германия ҳукумати вакиллари ўзларидаги оғир сиёсий инқироз туфайли берган ваъдасини бажара олмайди.

Султон Матқул 1926 йил Берлин олий техника институтининг электр-муҳандислиги факультетига ўқишга киради. У таҳсил билан бир пайтда Германиядаги талабалар oрасида Туркистон ҳукуматининг вакили сифатида иш олиб борди. У талабаларнинг иқтисодий муаммоларига ечим топишга интилди, тўгараклар ташкил этиб, уларнинг сифатли таълим олишига кўмакдош бўлди.

1927 йил Германиядан бир гуруҳ ўзбек талабалари ёзги таътилда Туркистонга келади. ГПУ улардан Тўлаган Мўминни Султон Матқулнинг Ўзбекистон ҳукумати раҳбарлари Файзулла Хўжаев ва Акмал Икромовлар номига ёзган хатини келтирган деган айблов билан қамоққа олади. Терговда бу маълумот ўз исботини топмаганига қарамай, Тўлаган Мўминга Германияга қайтиб олий таълимни якунлашига рухсат берилмади. Султон Матқул таҳсилнинг сўнгги йилида Берлин университетининг кимё факультетида таълим олган, асли Литванинг Кавно шаҳрида, яҳудий савдогари оиласида туғилган Бася Овсеевна Райбман билан турмуш қуради.

1931 йил Ватанга қайтган Султон Матқул Тошкентда Ўзбекэлектрлаштириш бошқармасида иш бошлайди. 1935 йилдан Ўзбекэнергода бош муҳандис бўлиб, республикада электротехника тармоқларини ривожлантиришга, электр қувватидан саноат объектларида рационал фойдаланишга интилди, электр тизимини замонавий илм асосида бошқаришда тўплаган назарий ва амалий билимларини ишга солди. Германия тажрибаси асосида Ўзбекэнерго қошида махсус ўқув курси ташкил этиб, соҳада маҳаллий кадрлар тайёрлаш ишига алоҳида эътибор қаратди. Иқтидорли ёшларни ички Россия олий таълим даргоҳларига ўқишга йўллади.

Олмон тилидан ташқари инглиз, француз тилларини мукаммал билган, жаҳон сиёсатида кечаётган жараёнларни ниҳоятда чуқур тушунган Султон Матқул Ўзбекистон ҳукуматининг мустақил ташқи сиёсатини ишлаб чиқишда муҳим шахслардан бири эди. Унинг ташаббуси билан Ўзбекистон ҳукумати 1932-1933 йилларда Буюк Британиянинг Афғонистондаги элчисига чиқиб, мавжуд ерости ресурсларидан концессия бериш эвазига Англия билан иқтисодий алоқаларни йўлга қўйишга, янги техника-технологиялар келтиришга ҳаракат қилди. 1934-1935 йилларда яна Германия ва айниқса, Япония билан қизиқади, жумладан, Япониянинг пиллачилик сирларини ўрганиш, илмий алоқаларни йўлга қўйиш мақсадида ўнлаб делегациялар алмашилади. Албатта, бу ҳаракатларнинг ортида келажакда Туркистоннинг истиқлолни қўлга киритишида мазкур мамлакатлар билан ҳамкорлик қилиш мақсади яширинган эди.

Султон Матқул 1937 йилдан ЎзССР Фан комитети раиси Отажон Ҳошимнинг ўринбосари бўлиб, атоқли ўзбек олимлари Фитрат, Ғози Олим Юнус, Ойбек, Ҳоди Зариф ва бошқалар билан илмий ҳамкорликни йўлга қўйди. Қўмитанинг нашри “Социалистик фан ва техника” журналининг муҳаррири бўлиб, қисқа вақтда мамлакатда илм-фан ривожи ва илмий тадқиқотларни йўналтиришда кенг кўламли ишларни амалга оширишга эришди. Қатор мақолалар ёзди, китоб ва илмий луғатлар устида иш олиб борди.

1937 йил 13 август куни ЎзССР ИИХК Загвоздин Султон Матқулни аксилинқилобий “Озод Туркистон” ташкилоти аъзоси, Мустафо Чўқай, Заки Валидийлар раҳбарлигидаги “Мустақил Туркистон” ташкилотида ишлаган, 1935 йил Москвада Германия жосуси сифатида қамоққа олинган Востокфильм кинооператори Ҳабиб Ҳасанов билан алоқада бўлган каби айбловлар билан ЎзССР ЖКнинг 60, 63 ва 67-моддаларини қўллаб қамоққа олишга қарор қилади. Шу куннинг ўзида унинг Тошкент шаҳри, 3-Жуковсий тупик 4-уйида тинтув ўтказилиб, ўзи қамоққа олинди. Изидан чирқиллаб қолган турмуш ўртоғи Бася, 3 ёшли қизи Альмира ва қариндошларига ҳеч қандай тушунтириш берилмади.

1937 йил 22 сентябрь кунги сўроқда Султон Матқул Файзулла Хўжаевнинг Германияга борганида делегацияни кутиб олиб, кузатишга раҳбарлик қилганини, Тошкентда олмон профессори Эйнглянд билан илмий алоқа ўрнатгани, Германияда ўқиётган талабаларга Фaйзулла Хўжаевнинг Эйнглянд орқали 10–15 минг сўм миқдорида пул юборганларини “ҳикоя қилади”. 1937 йил 22 декабрь куни сўнгги сўроқда у, терговни тугатинг, бошқа ҳеч нарса қўшимча қила омайман, деб имзо чекади.

Шундан сўнг ишга Султон Матқул ишлаган ташкилотлардан унинг “жиноят”ларини исботловчи маълумотномалар, Отажон Ҳошимнинг 1937 йил 13 августдаги, Абдулҳай Тожиевнинг 1937 йил 26–28 сентябрдаги сўроқларидан парчалар тикилади. Унда жумладан, Акмал Икромовнинг Султон Матқул келажакда Европа билан алоқа ўрнатишимизда ишончли “дипломат”имиз бўлади, деган гапи унинг жиноятчи эканига алоҳида далил сифатида баҳоланди.

Султон Матқул 1938 йил 21 сентябрда Саттор Жаббор, 1938 йил 3 октябрда Фузайл Шераҳмедов, 1938 йил 6 октябрь куни Темур Қозибековлар билан юзлаштиришларда ўзига қўйилган айбловларни мутлoқ рад этди. Бироқ бу ҳолатлар унинг айблов баённомасида акс этмади. Аксинча, унга ЎзССР ЖКнинг 57-1, 64, 67-моддалари қўйилди. Мудҳиш “учлик” суди 1938 йил 9 октябрь куни 9:40 дан 10:00 гача давом этди. Султон Матқул отувга ҳукм этилди ва ҳукм ўша куниёқ ижро этилди.

Султор Матқулнинг турмуш ўртоғи Бася Овсеевина 1954 йил февралда Ижевск ва Москва шаҳарларидан СССР Министрлар Совети раиси Г.М.Маленков, Генпрокурор Р.А.Руденколар номига ариза ёзиб, турмуш ўртоғи Султон Матқул ва ўзининг бошидан кечирган даҳшатларни ҳикоя қилади. Жумладан, 1954 йил 18 февраль санаси билан Москва шаҳри, Жданова кўчаси 8-уй, 63-хонадондан ёзган аризасида Султон Мақулни тенгсиз ватанпарвар деб таърифлайди. Ўзи 1939 йил қамоқдан чиққач, турмуш ўртоғи Султон Матқул билан бир камерада бўлган Тошкентнинг Бешоғоч мавзесида, мутахассислар уйида яшаган Алиевни қидириб топганини ёзади. Гувоҳнинг айтишича, совет терговчилари уни 28 кун давомида тик оёқда қўйиб, тинимсиз жисмоний куч ишлатиб таҳқирлаган ҳолда сўроқ қилган. Султон Матқул бутунлай ҳолдан тойиб, уйқусизликдан ақлдан озиш даражасига етгач терговчилар тутган ҳар қандай қоғозларга ўқимасдан имзо чекиб берган экан. Сўнг камерасига қайтгач узоқ вақт уйқуга кетган, уйқудан уйғонгач ҳам ўзига кела олмаган. У камерасида бор овози билан тушунарсиз қичқираверган. Эшитишса, “Кимдир бу ердан тирик чиқса, агар бирортангиз тирик чиқа олсангиз, менинг яқинларимга, хотинимга етказинглар, менинг ҳеч бир гуноҳим йўқ! Мен ҳаммасини ёзиб берганман!” деб бақираётган экан. Шундан сўнг яна 3 кун ўзига кела олмаган, жиннисифат бўлиб қолган, бир гапирган, бир кулган, бир йиғлаганини айтганини ёзади. Шу ариза ортидан Султон Матқул иши юзасидан қайта текширувлар бошланади. Кўпгина гувоҳлар қайта сўроқ қилинади.

1955 йил 2 сентябрь куни Бася Матқул Москвада терговга чақирилди. Сўроқда кўпроқ унинг Султон Матқулни бундай қийнашганини кимдан ва қаердан эшитгани билан қизиқишади. Унинг қарийб бир йилдан ортиқ вақт давомида қайси камераларда кимлар билан бўлганини аниқлашади. Уларнинг орасида Мамадали Алиев ва Юсуф Алиев исмли кишилар бўлган экан. Терговчилар уларнинг ёнига яна уч сурат қўйиб Басядан қайси биридан эшитганини сўрашади. Бася Овсеевина суратдагиларни танимаганини айтиб чиқиб кетади.

1955 йил 12 ноябрь куни сўроққа чақирилган, Ўзбекэнергода ишлаган М.М.Земенко ва А.С.Малибаценколар ўзларини ИИХК идорасига чақиришиб Султон Матқулга қарши кўрсатма талаб қилишгани ва куч билан Султон Матқулни қораловчи ҳужжатларни имзолаттиришганини тан оладилар. Ниҳоят 1956 йил 12 ноябрда Султон Матқул СССР Олий суди томонидан оқланади.

Шубҳасиз, Султон Матқулнинг фаолияти, унинг илмий-ижодий мероси жуда катта ва хилма-хил. Уни тадқиқ қилиш эса олдимизда турган муҳим вазифа ҳисобланади.

Султонига умрбод садоқатда қолган Бася Овсеевина узоқ йиллар унинг қариндошлари билан ҳам илиқ алоқани сақлади. Қизи Альмира кимёгар олима бўлиб етишди. Бугун Султон Матқул авлодлари Москва шаҳрида истиқомат қиладилар.

Баҳром ИРЗАЕВ,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори