ХХ асрнинг илк чораги Марказий Осиё тарихида жуда муҳим ўрин тутади. Бу даврда ўлка халқларининг «олтин авлод»и катта саҳнага чиқди ва ўз миллатларининг мустақил давлатини тузиш ҳамда ўзлигини яратиш ишига жиддий киришди. Аммо, афсуски, бу мард ўғлонлар мағлубиятга учради ва деярли барчаси қатағон қилинди.

Шундай зиёлилардан бири, қардош қозоқ халқи жадидларининг энг ёрқин вакилларидан бўлган Алихан Букейхановни кўпроқ Файзулла Хўжаевга ўхшатиш мумкин. Уларнинг ҳар иккаласи миллий давлатларга (Алаш Ўрда ҳамда Бухоро халқ шўро жумҳурияти ва Ўзбекистон ИШЖ) раҳбарлик қилди, ўлка жадидларини қўллаб-қувватлади, бошқарувда яхши ишбилармонлик кўрсатди. Ва иккови ҳам совет қатағони қурбони бўлди.

1882 йилда янги тузилган Дашт генерал-губернаторлиги раҳбари Герасим Колпаковский Қозоғистонда жойлашган Каркаралинск шаҳридаги ҳунармандчилик мактабига ташриф буюради. Колпаковский унинг олдига саф тортган мактаб ўқувчиларга мураккаб савол беради: Омск ва Каркаралинск орасидаги 760 миль (810 км) йўлни босиб ўтган губернатор фойтунининг бир ғилдираги йўл мобайнида неча марта айланган? Барча бундай қийин саволдан шошиб қолади.

Шунда сафдан ёш бир йигит чиқиб, тўғри фойтун томон юради. У белидаги камарини ечиб, арава ғилдираги диаметрини ўлчайди. Сўнг ерга ўтириб, ҳисоб-китоб қилишни бошлайди ва орадан бир неча дақиқа ўтиб, тўғри ечимни айтади. Лол қолган губернатор мактаб директори ва уезд раҳбарига бу болани губерния маркази – Омскдаги техника мактабига юборишни буюради.

Ёш Алихан Букейханов

Генерал-губернатор Колпаковкийни ҳайратда қолдирган ёш йигитнинг исм-шарифи Алихан Букейханов эди. Бу исм кейинчалик бутун империяга танилди ва тарихда ўчмас из қолдирди.

Чингизхон авлоди

Алихан 1866 йил Каркаралинск шаҳри яқинидаги кичик қишлоқлардан бирида туғилган. Унинг отаси Нурмуҳаммад Букейханов Ўрта Жуз хонлари сулоласидан бўлиб, бобоси Мирзатой Ўрта Жузнинг машҳур хони Букейхоннинг невараси эди. Алихан ҳам айнан ушбу қозоқ хони шарифини олганди.

Отаси уни дастлаб мадрасага, сўнг ҳунармандчилик мактабига ўқишга беради. Иқтидорли Алихан тез орада ўз билими билан кўзга ташланиб, Омск шаҳрига таҳсил олишга жўнайди.

Ёш Букейханов 1889 йилдан маҳаллий газеталарда мақолалар чоп қила бошлайди. У чор Россиясининг дашт ҳудудларидаги қишлоқ хўжалиги сиёсати, миллий ишларни юритиши ҳақида ўз фикрларини билдиради. Алихан номи билан боғлиқ илк газета, шубҳасиз, «Дашт ўлкаси» рўзномаси эди. Букейханов бу ерда маҳаллий аҳоли муаммолари ёритувчи, мустамлакачи ҳукуматни танқид қилувчи материаллар эълон қилиб боради ва чор Россияси кучишлатар тизимларининг эътиборига тушади.

Букейханов биринчи бўлиб, буюк қозоқ шоири ва мутафаккири Абай Қўнонбоев меросига эътибор қаратади. 1905 йилда «Семипалатинск япроғи» газетасида Алиханнинг Абай хотирасига бағишланган некрологи босилади. Кейинги йилларда ҳам Букейханов Абай номини оммавийлаштириш борасида катта ишлар амалга оширади.

«Қозоқ» газетаси ва Алаш

1900 йиллар бошида Россия империясида аҳвол оғирлашади. Рус-япон урушидаги мағлубият, «Қонли якшанба» воқеалари бутун империя халқида подшоҳдан норозилик ҳиссини кучайтиради. Бутун мамлакат бўйлаб намойишлар тўлқини авж олади. Подшоҳ Николай ИИ аҳолини тинчлантириш учун парламент – Давлат Думасини чақиришга мажбур бўлади.

Маҳаллий халқ орасида ўткир мақолалари билан яхшигина танилган Алихан Букейханов бу даврда фаол бўлган Конституцион-демократлар партияси(Кадет)га қўшилади ва юрти мустақилликка эришишида ушбу партия қўлловига умид боғлайди. Дума сайловларига кадетлар сафида қатнашган Букейханов сайлов кампанияси доирасида ҳам, кейинчалик депутат бўлганидан сўнг ҳам бир неча бор қамоққа олинади. Чор маъмурлари у маҳаллий халқни оёққа турғазишидан ва мустақиллик учун кураш бошлашидан хавфсирайди.

Биринчи Дума тарқатиб юборилгандан сўнг, Букейханов яна публицистик фаолият билан шуғулланади. Хусусан, 1913 йилда машҳур «Қозоқ» газетасини очади. Бу пайтда «қозоқ» номи кенг қўлланилмас, унинг ўрнига «қирғиз-қайсаки», «қирғиз», «тузем» каби номлар ишлатиларди. Алихан халқи эркинликка эришиши учун биринчи навбатда тарихий меросни тиклаши кераклигини таъкидлайди. «Қозоқ» газетаси маҳаллий аҳолининг чор тизимига қарши ҳақиқий минбарига айланади. Унда халқни уйғотувчи, мустамлакачи ҳукуматга қарши туриш кераклиги ҳақидаги мақолалар бирин-кетин чоп этилади.

1916 йилда бутун Марказий Осиёни қамраб олган миллий қўзғолонлар қозоқ даштларига ҳам тарқалади. Подшо қўшини ушбу норозилик ҳаракатларини шафқатсизлик билан бостиради: минглаб инсонлар отиб ташланди, юз минглаб одамлар эса сургун қилинди. Букейханов фронт орти ишларидан бажариш учун Белорусга юборилади.

Февраль инқилоби рўй бериб, ҳокимият Муваққат ҳукумат қўлига ўтгач, Букейханов Биринчи жаҳон уруши фронтидан Қозоғистоннинг Турғай вилоятига комиссар (раҳбар) бўлиб қайтади.

Муваққат ҳукуматда катта таъсирга эга бўлган кадетлар партияси Букейханов интилишларига зид ўлароқ, Россиянинг унитар давлат тузумида қолишини ёқлаб чиқади. Бунга жавобан, Алихан 1917 йил июль ойида кадетлар сафини тарк этади ва июлдаёқ Ахмат Бойтурсунов ҳамда Мирёқуб Дулатов билан биргаликда «Алаш» партиясини тузади.

«Алаш» партияси аъзолари Россияда юзага келган икки ҳокимият (Муваққат ҳукумат ва ишчи-деҳқон советлари) ҳолатида нейтрал позицияни эгаллайди.

1917 йил октабр инқилоби содир бўлганда, Букейханов ҳокимиятнинг қурол билан эгалланишини қаттиқ қоралайди ва ИИ умумқозоқ қурултойини чақиради.

Ушбу қурултойда қозоқ зиёлилари ва фаоллари миллий давлат – Алаш Ўрдаъни тузишга қарор қилади. Янги мамлакатнинг пойтахти этиб Семипалатинск ёхуд Алаш қалъа (ҳозирги Семей шаҳри) танланади. Букейханов ҳукумати раҳбари бўлади.

Тез орада бошланган Фуқаролар уруши даврида Алаш Ўрда расмийлар халқни талон-тарож ва қирғинлардан омон сақлаш учун нозик ип устида юришига тўғри келади. Букейханов дастлаб Оқ армия билан яқинлашади. Бироқ ҳокимиятни бой берган «монархиячилар» ҳали ҳам маҳаллий халқларга эркинлик бермоқчи эмаслиги аён бўлгач, алашликлар тарафни ўзгартиради.

Улар большевиклар Алаш Ўрда мухториятини тан олса, советлар ҳокимиятини тан олишга тайёрлигини билдиради. Москва бунга рози бўлади. 1919 йил кузида Алаш Ўрда раҳбарларига сиёсий амнистия эълон қилинади.

1920 йил 26 августда Бутунроссия Марказий Ижроия қўмитаси ва РСФСР Халқ Комиссарлари Совети томонидан РСФСР таркибида пойтахти Оренбург шаҳри бўлган «Қирғиз (Қозоқ) совет мухтор социалистик республикасини тузиш тўғрисида» декрет чиқарилади.

Шу тариқа, уч йилга яқин «яшаган» Алаш Ўрда давлати тугатилади. Букейханов ва бошқа Алаш Ўрда расмийлар қамоққа олинади ҳамда амнистиядан сўнггина озод этилади.

Сўнгги нафасгача ватан учун

Букейханов бир муддат янги давлат тизимида ишлайди. 1921 йилда рафиқаси вафотидан сўнг, Оренбургдан она қишлоғига қайтади ва сиёсатдан танаффус қилади. Бироқ собиқ «Алаш» партияси етакчисининг ўз юртида бўлиши Москва учун хавфли эди. Натижада Сталин қарори билан Букейханов ҳибсга олинади ҳамда Москвага олиб келинади. Унга пойтахтда қолиш ва шу ерда ишлаш таклиф қилинади. Букейхановга ҳукумат розилигисиз Москвани тарк этиш тақиқланади.

1922-1927 йилларда Алихан Букейханов СССР Миллатлар ишлари бўйича халқ комиссарлиги марказий нашриёти ҳамда Россия Фанлар академиясида илмий ходим бўлиб ишлайди. У бу вақт давомида қозоқ халқи тарихи ҳамда фольклори ҳақида илмий изланишлар олиб боради, «Шўлпан» ва «Темирқазиқ» журналларига мақолалар ёзади. Жаҳон адабиётининг нодир намуналарини қозоқ тилига таржима қилади.

1927 йил 1-октабрда Букейханов барча лавозимларидан бўшатилади. Унинг молиявий аҳволи оғирлашади. Шундай бўлсада, мағрур қозоқ зиёлиси ўз миллати учун хизмат қилишдан тўхтамайди.

Орадан икки йил ўтиб, Букейханов яна қамоққа олинади. Бу сафар уни мўъжиза қутқариб қолади. «Ленин гвардияси» деб аталувчи эски большевиклардан бўлган Василий Шелгунов Букейхановнинг қизи илтимоси билан Алиханни ҳимоя қилади. Ҳали ҳокимиятда яхши ўрнашмаган Сталин эски гвардиячи талабига рад жавоби бера олмайди ва Букейханов озод этилади.

Қамоқдан чиқарилганига қарамай қозоқ маърифатпарвари уй қамоғида сақланади. Унинг олдига кўплаб миллатдошлари, собиқ сафдошлари келиб туради. Алихан уларга халқ учун хизмат қилишни тўхтатмаслик лозимлиги, инсонларни ўқимишли қилиш зиёлининг энг асосий вазифаси эканини таъкидлайди.

Марказий Осиё халқлари учун машъум бўлган ўша 1937 йил (26 июль)да қозоқ халқининг жонкуяр ўғлони Алихан Букейханов яна ҳибсга олиниб (9 июль куни Файзулла Хўжаев қамоққа олинган), Москвадаги Бутирка қамоқхонасига ташланади.

Тинтув чоғида Букейхановнинг қўлёзмалари, қозоқ тарихи, адабиёти, тилига оид илмий изланишлари, таржима асарлари, бой кутубхонаси мусодара этилади. Олимнинг ўн йиллик меҳнати большевиклар томонидан кейинчалик йўқ қилиб юборилади.

Букейхановни аксилинқилобий фаолиятда ва буржуа миллатчилигида айблашади. У шафқатсиз қийноқларга қарамасдан, тўқиб чиқарилган туҳматларни тан олмайди. Ва мард қозоқ йигит сўнгсўзида очиқ ҳақиқатни айтади: «Мен совет ҳокимиятини тан олганман, лекин ҳеч қачон уни хушламаганман».

СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси 1937 йил 27-центабрда Букейхановни барча айбловлар бўйича айбдор деб топади ва олий жазога ҳукм қилади. Ҳукм шу куниёқ амалга оширилади.

Бутун умрини халқини зиёли, мамлакатини мустақил қилишга сарфлаган туркий жадид ҳаёти шу тариқа якун топади.

Алихан Букейханов 1989 йил 14 майда жиноят таркиби йўқлиги сабабли оқланади. Ҳозирда Қозоғистонда унинг исми билан бир қанча кўчалар, мактаблар номланган. Қарағанда шаҳри туманларидан бирига ҳам Букейханов номи берилган. Букейханов номи қозоқ жадидларининг энг олдинги сафларида келади.

Муҳаммадқодир Собиров

Oyina.uz