Ўзбек мақоланавислик мактабига тамал тошини қўйиб, унга халқчиллик руҳини бахш этган алломалардан бири Маҳмудхўжа Беҳбудийдир. Олиб борилган тадқиқотларга қараганда, у ўзбек ва форс-тожик тилларида беш юздан зиёд мақола ёзган. Аммо Беҳбудий ижодининг бошқа қирралари каби унинг публицистикаси ҳам тўлиқ ўрганилмаган, даврий матбуотда чоп этилган мақолалари яхлит тўпланган эмас.

Бизга маълум бўлган ва мустақиллик туфайли бугунги матбуот саҳифаларида эълон қилинаётган мақолаларнинг ўзиёқ бу ижодкорнинг фикр ҳофизаси кенг эканини исботлай олади. У ўз даврининг фаол ва фидойи фарзанди сифатида замоннинг барча муаммоларига муносабат билдирган. Халқни ҳар жиҳатдан юксакликка кўтариш чораларини қидирган. Барча маърифатпарварлар каби у ҳам халқни маънавий жиҳатдан камолга етказмай туриб, уни фаровонликка эриштириб бўлмаслигини тушунган. Нафақат дарсликларининг, балки матбуотдаги мақолаларининг ҳам бош мавзуси шу эди.

Исмоил Ғаспарали каби Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳам рус-тузем мактабларига қарши чиққан. Чор ҳукуматининг бу хил мактабларни очишдан мақсади ерлик халққа дунёвий билимларни бериш эмас, балки ўрис помешчиги билан мусулмон деҳқони ўртасида тилмоч вазифасида ишловчи воситачи тайёрлаш эдики, булар жадидларни қаноатлантирмас эди. Нега? Бу билан миллатни илғор миллатлар сафига олиб чиқиб, маданий тараққиётга эриштириб бўлмасди. Рус-тузем мактабларида берилаётган билимлар асосан ерлик аҳолини қуллик асоратида сақлашга қаратилган эди.

Маҳмудхўжа Беҳбудий “Ойина” журналида “Ёшларға мурожаат!” номли мақола билан чиққан. Унда шундай фикрлар бор: “Бизни Туркистон ва Бухорода бир заиф муҳтарам ёшлар мавжуддирки, ҳукумат маҳкамаларинда тижоратхона, банк ва корхоналарга котиб, таржимон, молфуруш ва даллоллик, ёйинки насиячилик ила машғулдурлар”.

Маҳмудхўжа Беҳбудий бундай чала билим билан қаноатланиб қолиш зарардир, деган фикрни қатъий қилиб айтган. У маърифат кўчасига кирган, лекин унинг адоғига етишни истамаётган, яъни чала билим билангина қаноатланиб қолаётган ёшлар билан фикран баҳсга киришган. “Мен ота-онамга нисбатан саводлиман-ку, шу кифоя-да”, деган фикрнинг пучлигини таъкидлаб, “Вазифа олмоққа ва иш қилмоққа илм замона деган нарса лозим экан. Ва ҳар ким бу қадар билгуси вазифа олар экан. Бас, Сиз муҳтарамлар ҳам ўз авлодингизни ва азиз болаларингизни, агарда хоҳласангизки, Сиздан кўра тараққий этса (дин ва миллатга хизмат илм ва ақча ила бўлур), шу илм замона таҳсил қилмоғи учун ҳаракт қилмоғингиз лозимдур. Ҳамватанларимиз мулкини сотиб тўй қилганларидек Сизда ҳатто лозим бўлганда мулкингизни сотсангиз-да ўғлингизни замонча ўқимоғига саъй қилингиз. Тўйға исроф қилинатурған ақчаларни ўқимоқ йўлиға сарф қилингиз!” деган.

Бундай фикрлар Беҳбудийнинг бир қатор мақолаларида таъкидланади. У бир мақоласида “Маърифатсиз миллат инқирозга маҳкумдир”, деган фикрларни дадиллик билан айтганки, бу гапларнинг замирида катта ҳақиқат бор эди. Айниқса, жадид мактаблари тарғиботига бағишланган мақолаларида фидойи фарзанднинг Ватан ва миллат истиқболи ҳақида куюнчаклик билан айтган сўзларини кўплаб учратиш мумкин. У миллатнинг тараққиётга эришувида ёлғиз мактабгина эмас, унинг ёнида бошқа шаҳобчалар ҳам бўлмоғи ва фаолият кўрсатмоғи зарурлигини уқтиради. Жумладан, у “Кийим ва ташаббуҳ масъаласи”, “Либос, қиёфат” мақолаларида кийиниш маданиятига, давр тақозоси билан кириб келаётган янгича кийимларга дин аҳилларининг муносабатларини қаттиқ туриб танқид қилган. Улар томонидан фалон нарсани кийиш гуноҳ, пистон нарсани ейиш макруҳ, дея тарқатилган бидъатлар исломда йўқлигини бир қатор инкор қилиб бўлмас далиллар билан рад этган. Табиийки, унинг бундай қарашларига қарши кураш тўхтамаган. Турли фитналар уюштирилган. Бироқ бу ҳаракатлар унинг интилишларини бир лаҳза бўлса-да сусайтирмаган.

“Икки эмас, тўрт тил лозим” мақоласи Беҳбудий публицистикасининг гўзал намуналаридан бири бўлиб, унда муаллиф тил билишнинг хосияти ҳақида айтиб, шундай дейди: “Арабий билмасак, дин, русча билмасак, дунё қўлдан кетар”. Унинг донишмандлик билан айтган фикрларидан замон руҳи аниқ сезилиб турганини пайқаш қийин эмас. У ўз фарзандлари Масъуд ҳамда Парвинларни дастлаб усули жадида мактабларида, сўнгра гимназияда ўқитган. Кейинчалик ўғли Масъуд адабиётшунослик илми билан шуғулланган. Таржимон сифатида бир қатор ибратли ишлар қилган.

Беҳбудийнинг “Самарқандда миллий ишлар ҳақинда” мақоласи ўз даврининг муҳим масаласига бағишлангани билан диққатга моликдир. “Ҳуррият” газетасининг саҳифаларида кўтарилган масалаларнинг муҳокамасига бағишланган йиғилишга таклиф этилганлар келмаганидан қаттиқ изтиробга тушган муаллиф ёзади: “11 ва 12-июлда Самарқандда мажлис муассислари интизорда бўлундилар.

Руслар-да беш-ўн нафар келдилар... Аммо Самарқанд вилоятининг Жиззах, Каттақўрғон, Хўжанд ва Ўратепа шаҳарларидан биргина нафар киши бўлсун, ушбу мажлис учун келмадилар. Ҳолбуки бу мажлисда Туркистон учун ҳаётий масалалар мазкур бўлунур эди. Билмайин бу қадар эътибор этмаслик ва жонсизликнинг сабаби надур?”

Хўш, бу йиғилишни чақиришдан муддао нима? Асосан халқнинг миллий, диний, сиёсий ишларга онгли аралашувини кучайтириш, яқинда бўладиган сайловларга пухта тайёргарлик кўришга даъват этган. Афсуски, раҳбарлар бу нозик масалага лоқайдлик билан қараганлар. Муаллиф ана шундай кишиларга қарата: “Ой, азиз ҳамватанлар! Мақул ва нафиҳлик сўз ва маслаҳатларни эшитмоқ керак. Бир оз маданий ҳаракатга келмоқ керак. Бошқалардан ибрат олмоқ лозим. Бу сукутимиз, жонсизлигимиз гуноҳдур, айбдур. Йиғламаган болага сут берилмас, ҳаракат ва саъй этмогунча ҳақ олинмас, олдимизда шаҳар думалари ва мамлакат думаси сайлови бор. Анга ишламоқ керак, лойҳа ва талабномалар ҳозирламак керакдур”, дея таъкидлаган.

У “Бизга ислоҳот керак” мақоласида чор ҳукуматининг сайловлар борасидаги сиёсатига ўз эътирозини билдирган. Ҳукуматнинг “ҳар бир 25 яшар туркистонликни қози вўлостной бўлиши мумкиндур” деган қонуни қатида бошқа мақсадлар борлигини айтиб, юқори лавозимларга қобилиятли, билимли инсонларни эмас, пулдор чаласаводларни, давлат ишларига фаросати етмайдиган кимсаларни сайлашга йўл очилаётганидан ташвишга тушган. Чунки бундай кимсалар миллатни эмас, ўз чўнтагини ўйлайдиган, арзимаган мансабга, бойликка миллатни мустамлакачиларга тутиб беришга тайёр турган иймонфурушлар деб билган. Шунинг учун ҳам у хонлар замонидаги қози сайлаш борасидаги ишлардан ибрат олишга ундаган.

Мустамлакачиларнинг маориф соҳасида олиб борган сиёсати ҳам нотўғри эканини далиллаб, шундай деган: “Эски золим ҳукуматнинг иш ва дин бузгувчи одамлари ва миссўнерлари мадрасаларимиз ва мактабларимиз тўғрисинда ҳам бизни ҳайвонотға ва жаҳолат майдониға ҳам йўқ ва маҳв бўлуш чуқуриға судрайдурғон закунлар ваъз этди. Мадрасани ҳеч нима билмайдурғон талабаларни мадрасаға сайлаб қўюш тадбирини закун қилиб чиқардилар”.

Нега шундай қонунлар чиқарилди? Халқни асоратда сақлаш, маърифат нурларидан бебаҳра этиш учун. Чунки бундай одамларни идора этиш, эзиш осон бўлади. Беҳбудий масаланинг ана шу нозик томонларига диққат қаратган.

“Ҳақ олинур, берилмас” мақоласида муаллиф эски ҳукуматнинг йиқилиши-ю янгисининг тарих майдонига келиши Туркистонда ҳам бир қатор ўзгаришларни юзага келтиради, деган фикрларни ривожлантириб, асосан, мухторият ҳақидаги мулоҳазаларини баён этган. Туркистонликлар ўз тақдирларини ўзлари белгилайди, деган фикр унинг мақсадлари ифодаси сифатида жаранглади. Туркистон чор ҳукумати билан ҳамкорликда хорижга чиқади, у ўз аравасини ўзи тортади, каби мулоҳазаларни айтиб, “Ўзимизнинг муҳофазамиз учун миллий жандарма, аскаримиз бўлур”, дейди. У яна ўз фикрини давом эттиради: “Мамлакатимиз хазинасидан бошқа миллий ва маданий ишларимизнинг масрафи учун ўзимизнинг алоҳида хазинамиз бўлур. ...давлат ва сиёсат ишларидан бошқа барча ишларимиз ўз ихтиёримизда бўлур. Ва мунинг учун замонавий ва маданий низомнома ва қонунномалар таҳрир этмоқ лозимдур”.

Албатта, Маҳмудхўжа Беҳбудий бу фикрларни мухторият қонунларидан келиб чиқиб, жаҳондаги федератив давлатлар тажрибаларига таянган ҳолда айтган эди. Афсуски, унинг 1917 йили илгари сурган ғоялари амалга ошмади.

Умуман олганда, Маҳмудхўжа Беҳбудий мақолаларида кўтарилган масалалар миллат ва юрт тақдири, унинг эртанги истиқболини ўйлаб айтилган эди. Давр кўпчилик маърифатпарварларнинг ҳур фикрлари каби Беҳбудий қарашларига ҳам “кишан” бўлди. Унинг фикрлари миллат ва юрт равнақи учун бугун ҳам аҳамиятли эканининг гувоҳи бўлиб турибмиз.

Машҳурахон ДАРМОНОВА,

Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Қатағон қурбонлари

хотираси давлат музейи катта илмий ходими,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори

Манба ва адабиётлар

1.                 Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳазратларининг қисқача таржимаи ҳоли. “Меҳнаткашлар товуши” газетаси. 1920 йил 8 апрель.

2.                 Маҳмудхўжа Беҳбудий. Ҳақ олинур, берилмас. “Ҳуррият” газетаси. 1917 йил 13 июль.

3.                 Маҳмудхўжа. Икки эмас, тўрт тил лозим. “Ойина” журнали. 1913 йил 20 август. 1-сон. 12–14-бетлар.

4.                 Маҳмудхўжа Беҳбудий. Самарқандда миллий ишлар ҳақинда. “Ҳуррият” газетаси. 1917 йил 23 июль.

5.                 Маҳмудхўжа Беҳбудий. Бизга ислоҳот керак. “Нажот” газетаси. 1917 йил 3 июнь.

6.                 Маҳмудхўжа Беҳбудий. Туркистон мухторияти. “Ҳуррият” газетаси. 1917 йил 19, 22 декабрь.