Ижтимоий тармоқларда китобхонликка оид гуруҳларда баъзан шундай мазмундаги изоҳларни учратиб турамиз: “Анна эрига хиёнат қилган, уни ўзбек қизларимиз ўқимаслиги керак”, “Бовари хоним енгилтак аёл, француз романлари эса ахлоқсиз”, “Улар ўлимга муносиб эди” ва ҳоказо. Табиий савол туғилади: нима учун садоқатли аёллардан кўра “бевафо хотинлар” жаҳон адабиётидаги таниқли образларга айланиб улгурди? Агар улар шунчалик зарарли экан, нега адабиётшунослар томонидан ўқилиши зарур бўлган муҳим асарлар рўйҳатида туради? Нега ҳалигача бу образлар ҳақида илмий ишлар қилинади? Албатта, вафо ва хиёнат мавзуси адабиётнинг мангу ва ажралмас қисмидир, у шубҳасиз, инсонлар ўртасидаги муносабатларни ўрганишга ёрдам беради; ёлғон, алдовнинг қандай оғир оқибатларга олиб келиши мумкинлигини кўрсатади. Хусусан, аёл образларнинг оиласига хиёнат қилиш сабабини чуқур илдизларини ўрганади, бунга жамиятнинг таъсири қай даражада эканини таҳлил қилади, ўқувчини мулоҳаза қилишга ундайди. Демак, ҳукм қилишдан аввал бунинг сабабларини ўрганиш фойдадан ҳоли бўлмайди.

Хўш, “бевафо хотин” образи адабиётга қачон кириб келди? Унинг шаклланиш тарихи қадимийми? Ҳа, мифологияда ҳам хиёнаткор аёллар образлари йўқ эмас. Юнон мифологиясидаги Пандора ҳар қандай хиёнаткор аёлнинг архетипи сифатида кўрилади. У Пандора қутисини очиши билан инсонлар дунёсига ўлим ва ёмонликлар кириб келган. Шундан сўнг у хиёнат ва айбдорлик рамзига айланган. Лилит ҳам мифологиядаги машҳур аёл образ бўлиб, у Одамни ташлаб кетиб, иблис билан иттифоқ тузгани айтилади.  

Адабиётда хиёнаткор аёл образлари турли жамият ва даврлар контекстида шаклланиб, адабиётшуносликда муҳим роль ўйнайди. Шекспирнинг Дездемонаси хиёнат мавзусида классик образ намунаси бўлиб, у аслида асар давомида эрига хиёнат қилмайди, бироқ шубҳага олинади. Ўрта асрларда хиёнаткор аёл образлари доимо иккинчи даражадаги образ бўлиб қолди. XIX-XX асрга келиб эса у бош қаҳрамон даражасига кўтарилди. Бу образлар шубҳасиз, Анна Каренина ва Эмма Бовари эди.

Густав Флобер ва Лев Толстойнинг мазкур романлари 20 йил фарқи билан ёзилган. Бу ҳолатда тарихий қисқа давр маданий маънода муҳим аҳамиятга эга, хусусан, XIX асрнинг 50-йилларида Ғарбда ҳам, Россияда ҳам аёлларни озод қилиш ғоялари эндигина шаклланаётган бўлса, 70-йилларга келиб бу ҳаракат жамоатчилик онгида ва бадиий адабиётда кучайиб кетган; адабий асарлар муаллифнинг индивидуал дунёқараши, унинг дунё ва инсон ҳақидаги умумий тушунчаси асосида қурилганди. Шундай қилиб, бу икки адиб романларида аёллар муаммосини янги нигоҳ кўриб чиқишади: Флобер учун бу жараён қаҳрамон орқали буржуа борлиғининг шафқатсизлигини очиб бериш, бу муҳитнинг шахсга, унинг ички дунёсига таъсирини кўриб чиқиш усулидир. Толстойга эса қаҳрамоннинг шахсияти ўз-ўзидан қимматлидир, яъни “Анна Каренина» биринчи навбатда, аёлнинг қалби ва ички дунёси ҳақидаги асардир. Санъатда ахлоқ тушунчаси юксак маънавият билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, кўпинча оммавий ахлоқдан устун туради ёки ҳатто унга қарши чиқади. Икки романда бунинг исботини кўришимиз мумкин.

Лев Толстой учун Пушкиннинг “Евгений Онегин» асаридаги тугалланмаган насрий парчалар “Анна Каренина»нинг яратилишига муҳим туртки бўлиб хизмат қилган. Шундай қилиб, Толстой рус адабиёти учун садоқатли хотиндан бевафо хотингача бўлган муҳим типологик чизиқни белгилаб берди. Анна Каренина – эрли аёл, саккиз ёшли ўғилнинг онаси. Турмуш ўртоғининг мартабаси туфайли жамиятда юқори мавқега эга. У ўзининг ижтимоий доирасидаги ҳамма қатори киборлар ҳаётида яшайди. Бошқаларнинг ахлоқ ҳақдаги тушунчаларидан узоқ, лаганбардорлик, иккиюзламачиликка мослаша олмаслиги билан билан ажралиб туради. Романнинг бошиданоқ Анна гўзал ва мафтункор аёл сифатида тақдим этилади, у бахтли бўлиш учун ҳамма нарсага эга: бойлик, ижтимоий эътироф, оила. Бироқ Алексей Каренин билан турмуш қуриш унга қониқиш ва бахт келтирмайди. У шароитлар таъсири остида ўзини эркинликдан ва ҳақиқий севгидан маҳрум ҳис қилади. Анна образи билан боғлиқ асосий мавзу унинг Вронскийга бўлган эҳтиросли муҳаббатидир. Бу севги унинг ҳаётининг асосий ҳаракатлантирувчи мотивига айланади. Ҳақиқий бахт излаб, Анна Вронский билан тақиқланган муносабатларга киришади, бу унинг оиласининг вайрон бўлишига, жамоатчиликнинг нафратига ва охир-оқибат фожиали ўлимига олиб келади. У ҳар доим атрофдаги муносабатларнинг сохта, ёлғонлигини ҳис қилади ва бу туйғу Вронский билан учрашгандан кейин кучаяди. Толстой реалист ва руҳшунос сифатида Анна билан Вронский севгисининг фожиали ҳалокатини нафақат ташқи сабаблар – жамиятнинг зарарли таъсири, балки қаҳрамонлар қалбида яширинган чуқур ички ҳолатлар билан изоҳлайди.

Анна – эркинликни севувчи, қобилиятли, ақлли ва кучли аёл, аммо унинг ҳис-туйғуларида шафқатсиз иблис руҳи бор эди. Эҳтирос туфайли у оналик бурчини унутади ва Карениннинг азобини сезмайди. Толстой Аннани ҳаётнинг маъноси ва унинг жамиятдаги ўрнини излаётган ўрта ёшли, инқирозга дучор бўлган аёл сифатида тасвирлайди. Анна характеридаги энг ҳайратланарли дақиқалардан бири унинг ички зиддиятлари ва психологик таназзулидир. У фарзандлари ва эри олдида айбдорлик ва уят туйғулари билан курашади, лекин шу билан бирга Вронскийга бўлган муҳаббатидан ҳам воз кеча олмайди. Бу ички зиддият унинг руҳини парчалаб ташлайди, руҳий ва ҳиссий қулашига олиб келади. Барча маҳбуб аёллар сингари у ҳам севгининг лаззатидан баҳраманд бўлади ва ҳаётида биринчи марта ҳақиқий бахтни ҳис қилади. Лекин шу билан бирга юксак маънавий фазилатларга эга олижаноб аёл сифатида пушаймонликдан қутула олмайди, гуноҳи кечирилмаслигини ҳис қилади. Анна ўта оғриқли руҳий йўлни босиб ўтади – виждон азоби, чексиз шармандалик, ёлғизлик, ўғлидан ажралиш азоби, уйни тарк этишга мажбур бўлишдан вайронагарчилик, юқори жамият томонидан камситилиш, ҳақорат туйғуси. Бошқа томондан, Анна баъзан ўзини ҳеч нарсада айбдор эмас деб ўйлайди, чунки у тирик одам, унда ҳеч қандай гуноҳ йўқ, у шунчаки севишни ва эркин яшашни хоҳлайди. Аннанинг сўзлари ҳам муаллифнинг ўқувчиларга берган саволидир: инсон, айниқса, аёл дунёда қандай яшаши керак – қўрқмасдан ўз табиати талаблари асосида муҳаббат бахтига интилиш ёки иймон ўгитларига амал қилиш керакми – севгисини бостириш ва истакларсиз мазмунсиз ҳаёт тарзини олиб бориш?

Романда Аннага энг яқин бўлган икки эркак – Каренин ва Вронский Аннага қараганда кўпроқ гуноҳкор ва айёрдир. Хотинининг никоҳдан ташқари муносабатларидан сўнг Каренин нафақат Анна хоҳлаган нарсасига эришмаслигини, балки жазоланишини ҳам хоҳлайди. У дуел ва ажрашиш фойдасиз деб ҳисоблайди ва ягона йўл унинг севгилиси билан бирга бўлишига йўл қўймаслик, боласини тортиб олиш, деб ҳисоблайди. Анна дунёвий жамият яширин хиёнатни рағбатлантириши, аммо самимий ва очиқ севгини кечирмаслигига дуч келади. Аннанинг севгиси тўсиқларни енгиб ўтадиган шамолга ўхшайди. Узоқ вақт давомида бостирилган эҳтиросларнинг портлаши – Каренин билан севгисиз ҳаётнинг фожиали оқибати эди. Анна Каренина образи ўз ҳис-туйғулари домига тушиб қолган аёлнинг мураккаб ва кўп қиррали портретидир. Анна ҳаракатлари устидан назоратни йўқотади, у Вронский учун ҳамма нарсани, ҳатто обрўси ва ижтимоий мавқеини ҳам қурбон қилишга тайёр. У жамият қўлида ўйинчоқ бўлишни, унинг қоидалари ва чекловларига бўйсунишни хоҳламайди. Анна ўзгаришни орзу қилади, у ҳаётини ўзгартиришни, ундан маъно ва қувонч топишни хоҳлайди. Вронский унинг учун ўзгариш, янги, эркин ҳаётнинг рамзига айланади.

Толстойнинг романи кўп қиррали ва улуғвор. Аннанинг ўлими муқаррар ва юқори кучлар томонидан буюрилгандек эди – пешонага битилган тақдир. Аммо муаллиф уни қораламайди, эҳтимол ўзини қайсидир маънода ўқувчи билан шу тарзда таништиради; Анна ва ўзининг ўтмишдаги гуноҳлари учун Худонинг кечиришига умид қилади. Толстой барча саволларни ўқувчига қолдиради: Аннанинг ўлимида ким айбдор? Уни ўз жонига қасд қилишга нима ундади? Нега Анна Каренин билан турмуш қуриши ва Вронский билан янги муносабатлари билан қаноатлана олмади? Нега севгини ҳамма нарсадан устун қўйган аёл охир-оқибат бундай вафот этди? Муаллиф романни Анна Каренинанинг ўлими билан тугатмайди, у қаҳрамон ҳаётининг фожиали тугаши маънавий қадриятларнинг чуқур бузилиши, цивилизациянинг ахлоқий вайрон бўлишининг оқибати эканлигини акс эттиради.

Толстой Густав Флобернинг “Бовари хоним» романини қачон ўқигани номаълум, лекин у Каренина устида ишлай бошлаганида, у китоб билан ҳеч бўлмаганда умумий маънода таниш эди: 1857 йилнинг баҳорида Парижда бир ой яшаган ва яқинда нашр этилган шов-шувли роман муаллифи Флобер билан ёзишмалар олиб борган. Каренина ва Бовари умумий сюжет тузилишига эга – севги, хиёнат, ўз жонига қасд қилиш – аммо нюанслар мавжуд. Боварининг феъл-атвори Аннага нисбатан енгилроқ: у эрига ачинмайди, боласидан ажралганидан азоб чекмайди, у ўзининг икки томонлама ҳаётидан – оилавий ва ишқий саргузаштларнинг пайдо бўлишидан мамнун. Айтишимиз мумкинки, Флобер кўпроқ Эмма тегишли бўлган муҳитни тасвирлашга уринади, Толстой эса Анна ҳис-туйғуларининг динамикасига кўпроқ эътибор беради.

Эмма Бовари образи ҳалигача адабиётшунослар томонидан муҳокама қилинади. Кўплаб танқидчилар Эмма ўз романтизмида мустақил эмаслиги, унинг севги ва бахт орзулари хаёлий, ўша пайтда урф бўлган романлардан олинган стереотип тасвирлар эканлигига эътибор қаратишади. Фермернинг ёш қизи, монастир мактаб-интернатида тарбияланган, кейин вилоят шифокорининг рафиқасига айланган Эмма болаликдан то етукликкача хаёлий ғоялар билан яшайди. Вақти-вақти билан у романтик китоб саҳифаларида пайдо бўлган илоҳий ишқ ва орзудаги шаҳзодасини топишга ҳаракат қилади. Зерикарли, кулранг, вилоят чеккасидаги турмуш ёш хаёлпараст қизни қониқтирмайди, у Парижга боришни хоҳлайди. Аммо эри унинг орзудаги идеал эмас, романтик севги, ҳашаматли ҳаётни бера олмайди. Бир томондан, бу тушунарли: ҳар бир ёш аёлнинг қалби катта ва ёрқин нарсаларга – зерикарли наср учун эмас, балки гўзал шеърият учун интилади. Аммо Эмма идеал романтик севги ва гўзал ҳаётни ваҳшийларча излай бошлайди.  Бўм-бўш, ичи ҳеч нарса билан тўлдирилмаган ва шунинг учун енгил бўлган хоним у ёқдан бу ёққа чопади, бир завқдан иккинчисига отилади. Мадам Бовари тезда пастга қулайди – маънавий ва молиявий таназзулга юз тутади. Флобер ишқий саргузаштлар орқали зерикиш ҳисси ва кулранг ҳаётдан қочишга уриниш қайғули ва ҳатто фожиали оқибатларга олиб келадиган катта ахлоқий хато эканлигини кўрсатади. У таги пуч орзуларга берилиб кетади ва эридаги ҳақиқий туйғуни қадрлай олмайди: бошқа эркаклар билан яширин ишқий муносабат ўрнатади, улардан ҳам ўзи каби фидойилик ва севги кутади, бироқ охир оқибат ташлаб кетилади. Бу шармандалик ва моддий ночорликка чидай олмай, аёл ўзини заҳарлаб ўлдиради.

Романни ёзиш ғояси Флоберга Мисрдаги саёҳат пайтида пайдо бўлган. Ҳаётнинг ўзи реал сюжетни таклиф қилди: Флобернинг уйидан узоқ бўлмаган жойда бир шифокорнинг рафиқаси, 26 ёшли Делфин Деламаре ўз жонига қасд қилди. Роман чоп этилгач, ахлоқсиз китоб деб эълон қилинди, аммо у муваффақиятга эришди. Флоберни жамоат ахлоқи ва динини ҳақорат қилишда ҳам айблашди. Ёзувчи ҳаёт ҳақиқатини нақадар ёрқин ва жонли тарзда баён этгандики, “ахлоқ посбонлари» бундан ғазабланишди, лекин жамоатчилик (айниқса, аёллар) муаллифни олқишлашди: ёш адиб аёл руҳиятини жуда аниқ ифодалаган. Флобер “Эмма Бовари бу – мен” деб айтгани бежиз эмас. Флобер романтизм даврида тарбияланган, унинг ўзи адабиётда ҳам, ҳаётда ҳам романтик бўлган, аммо ҳаёт уни романтизм ақлий заифлик шакли эканлигига ишонтирди. Унинг қаҳрамони бундай тушунчага қодир эмасди. Эмма қишлоқ чеккасида гўзал севгини, бошқача тақдирни орзу қиларди ва шунинг учун доимо ўзига ва эрига ёлғон гапирарди. Ҳаёт ҳам ўз навбатида, уни масхара қилди ва шафқатсизларча алдади. Мадам Бовари орқали Флобер ўзининг эски идеаллари ва иллюзияларидан ажралиб чиқди.

Ёзувчи Анатол Франц тўғри айтган: Флобер адабиётни романтизм қирғоғидан реализм соҳилига ўтказди. И.С.Тургенев бу роман ҳақида адабий ҳаётдаги энг яхши асар сифатида гапирди. Бовари хонимни айблаш осон, Флобернинг ўзидан иқтибос келтирган ҳолда танқидчилар одатда шундай қилишади. Шу билан бирга, унинг образи жаҳон адабиётида ана шундай мунозарали фикрларни келтириб чиқариши мумкин бўлган кам сонли аёл образларидан биридир: Бодлер Эмманинг инсоният идеалига яқинлигига қойил қолади. Бир вақтнинг ўзида у бизнинг мазахимизга ҳам, раҳм-шафқатимизга ҳам очиқ образдир. У жамиятга қарши исёни, телбалик ва ўз жонига қасд қилишга олиб келадиган иррационал эҳтиросларни ўз ичига олган асар. Муаллиф Бовари хонимни тўлиқ қоралай ёки оқлай олмайди, аммо тушунтиради. Унинг айби ва бахтсизлиги – ўз руҳий саъй-ҳаракатлари билан реалликни кўришга интилишдан кўра, аллақачон шаклланган нарсага ишонишидир. Ҳар қандай буюк асар сингари “Бовари хоним» ҳам муаллиф қулочидан кенг ва чуқурроқдир, ҳар бир давр унда ўзига хос жиҳатни топади. Кимдир Флобернинг романида бизнинг замонавий истеъмол жамиятимиз ва Эмма тимсолида оммавий онг ҳақидаги башоратни кўради. Кимдир ёзувчи санъати туфайли қадимги юнон фожиаси даражасига кўтарилган оддий аёлнинг тақдири сифатида қарайди.

Иккала қаҳрамоннинг аянчли тақдири ўзининг барча маънавий қадриятлари ва ахлоқий йўл-йўриқларини йўқотган жамиятдаги севгининг таназзулга учраши, шунингдек, инсоний туйғуларнинг абадий фожиасини кўрсатиб беради. Эмма Боварининг ўлими унинг иллюзия, китобий ғоялар ва интилишлари қишлоқ ҳаётининг туссизлиги туфайли ички қулаш билан боғлиқ. Анна Каренинанинг ўлими унинг юксак ахлоқи, яқинлари олдида ўзини айбдор ҳис қилишининг натижасидир. Анна ўзини ўраб турган ёлғонларга чидай олмайди, чунки у ички жиҳатдан кучли ва самимий аёл; унинг интилишлари ва идеаллари айнан мана шу самимийлик ва қалб кучидан келиб чиқади.

Икки роман асосида шу вақтгача бир нечалаб филмлар суратга олинган. Романни ўқиб кўрмаган китобхонлар ҳам унинг умумий мазмунидан хабардор ва шу асосида маълум хулосаларга эга. Бироқ мутолаа қилиш орқалигина икки аёл руҳиятига чуқурроқ кириш, тушуниш, англаш, мулоҳаза юритиш мумкин. 2007 йилда замонавий машҳур ёзувчилар ўртасида ўтказилган сўров натижаларига кўра, барча даврларнинг энг буюк иккита романи бу – “Анна Каренина» ва “Бовари хоним» деб тан олингани бежиз эмас, албатта. Шундай экан, нафақат рус ва француз адабиётининг, балки жаҳон романчилигининг энг юксак намунаси саналган мазкур романлар бугунги давр учун долзарб саналади.

Нодира ИБРОҲИМОВА,

Ижтимоий-маънавий тадқиқотлар

институти докторанти