Бугунги ёшлар насри ҳақида гап кетганда ўзларига турли йўллар излаётган, маиший мавзулардан чиқиб кетолмаётган, дунё адабиётидан деярли узилиб қолган, ўртамиёналикдан сал юқорига қараб силжиётган, аммо ҳали бир янгилик қилишга улгура олмаган ижодкорлар кўз олдимизга келади. Уларнинг балки тажрибасизлиги, балки эринчоқлиги, балки беэътиборлиги сабаб оддий услубий ва мантиқий хатоларга йўл қўяётгани, жамиятнинг катта қисмига таъсир қила оладиган, новаторликка даъво қиладиган бир асар туғилмаётгани кишини ташвишга солади. “Излам” туркуми остида нашр этилган насрий асарларни ўқиб чиқиш асносида ҳам юқоридаги фикрларим ўзгаришсиз қолди. Келинг, ортиқча ҳиссиётларни йиғиштириб қўйиб, айни шу асарларнинг кўпроқ камчиликлари, ғализликлари ҳақида гаплашсак. Ўйлайманки, бундан муаллифларнинг кўнглига озор етмайди. Танқид – келажак меваси. Ёки Маҳмудхўжа Беҳбудий айтганидек, “Танқид – сараламоқдир”. Қаердаки ўринли ва холис танқид бўлмас экан, ривожланиш ҳам бўлмайди. Ўрни келганда, ютуқларига тан берган ҳолда, иложи борича холисликка, ёзувчига ён босишга ҳаракат қилиб, танқидий таҳлилларимизни беришга ҳаракат қиламиз.

“Қисқа ҳикоялар”дан “Илк” қиссагача

Муҳаммадхон Юсуповни қисқа ҳикоялари орқали танирдим. Аммо унинг яхшигина қиссанавис эканига “Дераза ортида” тўпламидаги “Илк” асарини ўқиб амин бўлдим. Қисса жадид бобомиз Мунавварқори Абдурашидхоновнинг илк жадид мактаби очишидаги машаққати, ёш педагогнинг ички зиддиятлари, ўша давр муҳити, руслар босқинидан азият чекаётган халқ дардидан ҳикоя қилади. Асар тили жуда содда ва равон, сюжет линияси ҳам қизиқарли. Тарихий мавзудаги асарларда бўладиган зерикарли фактлар, узундан узоқ тасвирлардан холи. Бадиий топилмалари ҳам ўқувчини ўзига торта олади. Айниқса, жадидлар йўлбошчиси ҳам диний, ҳам дунёвий билимлар соҳиби бўлган аждодимизнинг мактаб очиш йўлидаги машаққатлари, унга қилинган тазйиқлар ва алломанинг кўнгил кечинмалари жуда таъсирчан очиб берилган. Қиссанинг ечимида Қуръони каримда келган “Абаса” сурасининг келтирилиши ва асар мазмунига мослаштирилиб, талқин этилиши ижодкорнинг яна бир топилмасидир. Таълим бериш учун киши аввало, ўзидаги кибрни синдириш кераклиги, бойми, камбағалми, ўқувчиларига бирдай муомалада бўлиши лозимлиги бадиий воситалар орқали акс эттирилади.

Асарда рус босқинчиларининг гаплари рус тилида берилади ва уларнинг ўзбекчи таржимаси қавс ичида ифода этилади. Адабиётда бундай тажрибалар бор бўлса-да, қиссада русларнинг русча гапирганини изоҳлаб, уларнинг гапларини ўзбекча ёзиб қўяверса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Боиси, бир нечта эмас, жуда кўп жойда берилган бундай диалоглар бора-бора кишининг тишига тега бошлайди. Айрим жумлалар ғализ таржима қилинган. Масалан, “Я не верю, я уверен” гапи “Мен ишонмайман – мен аминман”, деб таржима қилинади. Бу гап ўзбек тилига “нафақат ишонаман, балки аниқ биламан”, дея таржима қилинса, маъноси тўғрироқ бўлар эди.

Қисса номи бежиз “Илк” деб номланмаган. Унда илк жадид мактабининг илк ўқувчиси ҳақида гап боради. Ана шу ўқувчининг саботи, илмга интилиши ва иштиёқи бўлмаганда, балки Мунавварқорининг мактаб очишга сабри етмаган бўларди. Агар мана шу илк мактаб очилмаганда Бухорода, Қўқонда, Наманганда бундай таълим муассасалари ҳам пайдо бўлмаган бўларди, эҳтимол.

Китобдаги “ҳикоялар” рукни остидаги ёзмаларнинг ҳам бошқаларникига ўхшамаган ўзига хос жиҳатлари бор. Бу услубни ўзбек адабиётида янгилик деса ҳам бўлади. Уларда ровий томонидан кузатилган реал воқеалар қандай содир бўлса шундайлигича, ортиқча жойлари кесилмасдан, қисқартирилмасдан акс эттирилади. Бу қай даражада ҳикоя талабига жавоб бера олиши ҳақида муаллифнинг ўзи ҳам хавотир билдиради: “ранг-баранг ҳиссиётлар, хотиралар, тарихдан бебаҳра ва бу ҳам етмагандек жуда қисқа вақт оралиғида, узилишларсиз давом этувчи “тажриба маҳсули”ни адабий асар деб аташ тўғри бўладими? У адабиёт гўзаллиги ва имконият даражасига доғ туширмаяптимикан?” Бир қарашда, бу асарлар ҳеч бир ҳикоядан кам эмас. Маъно-мазмун жиҳатидан ҳам, шаклий ва услубий томондан ҳам кичик адабий жанр талабига жавоб беради. Уларни ўқиркансиз, атрофимиздаги оламнинг бир бўлагини ҳис этиб, ундаги одамлар, воқеа-ҳодисаларнинг илғаш қийин бўлган жиҳатларини англагандай бўласиз. “Оилавий спектакл”даги ота, она ва ўғилнинг оилада ва кўчадаги “рол”ларининг турличалиги сизни ҳайратда қолдирса, “Мубина” ҳикоясидаги ўқитувчининг тутган йўли ва асар сўнгидаги ноқулай вазият сизни ҳам ҳаяжонга солади. Аммо...

Қисқа вақт оралиғида, узилишларсиз давом этувчи, дея таърифлаган ҳикояларда реаллик бироз чекинганини ҳам кўрамиз. Ҳикоя учун шундай воқеалар танланганки, тўқималиги, ёзувчи қалами билан ёзилгани билиниб қолади. Гўёки “дераза ортидан” боқар экан, у ўзи кўрмоқчи бўлган нарсаларнигина кўради. Ҳикоядан кўзланган мақсадга етиш учун қаҳрамонларни ўзлари ҳаракатланишига йўл қўймай, уларни ўзи истаган кўйга солади. Қаҳрамонлар ҳам гоҳида ўз тилида эмас, муаллиф тилида гапиради. Натижада ўзига хос характери очилмай қолади. Ҳикоя насрий жанрлар орасида кичик саналса-да, уларда ҳам қаҳрамон характери, тили, сюжет чизиғи, конфликт, тугун, кулминация ва ечим каби унсурлар бўлиши талаб этилади. Муҳаммадхон Юсуповнинг изланишлари, янги услуб ва жанрларни қўллашга уринишлари ижодидаги шу каби айрим камчиликларни ювиб кетади. Ижодкорнинг бу интилишлари келгусида яхши самаралар беришига ишонамиз.

Айтсам тилим, айтмасам дилим куяр...

“Излам” туркуми остида чоп этилган “Қоракуя” китобининг номиёқ кишини ўзига тортади. Мазмуни ҳам шунга яраша бўлса керак, деб ўйладим. Ахир, Санжар Назардек синчи муҳаррир танловидан ўтиб, тўпламга муносиб кўрилибдими, демак уни бемалол мириқиб ўқиш мумкин. Аммо асарни варақлаб чиқар эканман, фикрим бироз ўзгарди. Тўғри, асар жуда катта мақсадни кўзлаб ёзилган ва ўзида катта ғоялар ташийди. Бугуннинг муаммолари очиқ айтилгани асосий ютуқлардан биридир. Кишилар руҳияти, одамларнинг ички оламига киришга уринишлар бор. Айрим жойларда бу муваффақиятли чиққан. Масалан, Шавқиддин Амировичнинг санаторийдаги ҳолатларида, ҳайдовчи Мавлонбой билан суҳбатларида бу яққол кўринади.

Бадиий асар ўқувчи қалбига етиб бормаса, уни таъсирлантириб, катарсисга олиб келмаса, демак, маромига етмаган бўлади. Шу маънода, тугал тизимга эга бўлмаган узуқ-юлуқ воқеаларнинг муаллиф фалсафий фикр-мулоҳазалари ила боғланган бу қиссани ҳам тўла “пишиб етилган” дейиш қийин. Биринчи ўринда, асарнинг тугал ечими йўқлиги, унинг сюжет линиясидаги чалкашликлар, кўтарилаётган муаммоларнинг юзаки тасвирлари ўқувчининг ҳафсаласини пир қилади. Ундан ташқари, бир қатор услубий хатолар ҳам борки, ёзувчи қиссани расмана жиддий таҳрир қилмаган, деган тасаввур уйғотади. Ҳатто, Бобурнинг машҳур ғазали ҳам “Гар замонни найф қилсам, эй рафиқ” (аслида нафй қилсам бўлиши керак, рад қилиш, қайтариш маъносида) тарзида нотўғри берилади. Айрим жойларда бир қаҳрамон ҳақида ҳикоя қилатуриб, ҳеч қандай огоҳлантиришсиз бошқа бир қаҳрамоннинг таърифига ўтиб кетилаверади (31-бет).

Маънавият бўйича масъул Қўзибой Шукуровичнинг Шавқиддин Амирович билан гаплашиш оҳанги ва бир атеист билан виртуал суҳбати ҳам жуда ишончсиз чиққан. Унинг диний билими бўла туриб, жамиятдаги оддийгина ҳолатларни ҳам идрок қила олмагани, биргина ёш бола билан тортишуви орқали бутун жамиятга салбий баҳо бериб юбориши ҳеч қандай мантиққа тўғри келмайди. Асарни ўқирканмиз, мантиқан нотўғри тузилган жумлаларга ҳам кўзимиз тушади: “Негадир бақириб йиғлагиси келар, негалигини билмайман, деб ўйларди у ичида. Аммо негалигини у жуда яхши биларди”. Инсон ичида ўйлаган нарсасига қарши чиқиши, кимгадир, билмайман, дейиши мумкин, аммо билган нарсасини билмайман, деб ўйлай олмайди.

Асар воқеалари яқин йилларда содир бўлганини унда кўтарилаётган муаммолардан, тасвирланаётган воқеалардан билиш қийин эмас. Асар бош қаҳрамони ҳам камида Тошкент шаҳар ҳокими бўлса керак. Чунки жой тасвирлари шунга далолат қиляпти. Аммо бу ҳоким 70 дан ошган, 30 йилдан ортиқ раҳбар лавозимда ишлаган, бировларга қилган ёмонликларини унутган, қилган яхшиликларини доим эслаб юрадиган, ўзини зиёли, билимли санайдиган, бироқ жойи келса, оддий нарсаларга ҳам ақли етмайдиган, сиёсат қоракуясида юзлари чаплашиб кетган, ундан қутула олмай курсисида жон берадиган катта “чиновник”. У ким бўлиши мумкин? Балки юртимиздаги барча ҳокимларининг типик умумлашма образидир... Китоб бошида “Асар ёзувчининг хаёлоти маҳсули бўлиб, ўхшашликлар тасодифдир”, дея ёзувчи ўзини асар ортидаги мана шундай гап-сўзлардан ҳимоялайди.

Шукур Холмирзаевнинг “Ҳорун Ар-Рашид” деган жуда ажойиб ҳикояси бор. Унда ғўлабир-миқти Мелибой Бўриев — вилоят фирқа қўмитасининг мафкура котиби бир куни ишда ўтириб, Бағдод халифаси Хорун ар-Рашиднинг вақт-вақти билан тунлари дарвеш либосини эгнига илиб, қаландархоналар, такяхоналарда юриш одати борлиги ҳақида ўқиб қолади. Шу асно у фуқаронинг аҳвол-руҳиятидан хабардор бўлишини билиб, унга ҳавас қилади. Ўзи ҳам у каби иш тутишга жазм этади. Аммо унинг бу ҳаракати нима билан тугаганини ҳикояни ўқиганлар яхши билади. Ҳар қалай, реалистик руҳда ёзилган асар сўнгида фирқа котибининг қандай ночор аҳволга тушиб қолганини кўриб, унга ачинишингиз аниқ. “Қоракуя” бош қаҳрамони Шавқиддин Амирович ҳам (ҳеч бир жиддий сабабсиз) айнан Мелибой қилган ишни такрорлайди. Аммо, не бахтки, унинг ишлари ўнгидан келади. Мардикор бозорида ҳам, масжидда ҳам, гала мастлар тўпланадиган кафеда ҳам, бузуқхона “гулзори”да ҳам, қаллобларга тўла бозорда ҳам у истаган нарсасини, тўғрироғи, муаллиф истаган нарсани дарров топади. Одамлар унга дардини дастурхон қилади. Гўёки, жамиятдаги муаммоларни очиб ташлайди. “Фаросатли одамлар ҳам кўп экан-ку мардикорлар орасида” жумлалари эса қаҳрамоннинг ҳаётни шу қадар жўн ўйлашидан дарак беради.

Асар воқеалари орасига ёзувчининг гўёки муносабатини акс эттирадиган одатий фалсафий гаплар қўшиб кетилаверган. Масалан, “Борлиқнинг ўзига хос қонуниятлари бор, чиққан қуёш албатта ботади, барқ уриб гуллаб турган дарахт ҳам бир кун келиб қурийди, ўз чўққисига чиққан тамаддун, албатта, бир кун пастга қулайди, куч-ғайратга тўлган инсон вақт ўтиб қариб, мункиллаб қолади...” Бундай воқеаларга боғланиб, боғланмаган фалсафий гаплар асарда талайгина. Аммо уларнинг орасида оригинал, теша тегмаганларни топиш мушкул. Бу ҳам ёзувчининг эринчоқлигидан, асар устида жиддий ишламаганидан дарак беради.

Китобга қиссадан ташқари олтита ҳикоя ҳам киритилган. Уларни батафсил таҳлилга тортиш ниятим йўқ. Аммо “Оғриқ” ҳикоясидаги Исмоил бобонинг кўнглида турган оғриқ ҳақида гапирмасам бўлмайди. Ёзувчи юмор аралаш айтаётган бу гаплар жамиятимизнинг энг долзарб муаммоларидан бири, аслида. Она тилимизга эътиборсизлик, савод масаласига нописандлик ҳозир у қадар сезилмагани билан кейинчалик катта ижтимоий таназзулга сабаб бўлади. Миллатнинг ўзлиги йўқолишига, миллийлигини унутишига олиб келади. Ҳикоядаги Шокирнинг аҳволи, радиожурналистнинг гаплари, кўчадаги ёзувлар – ҳаммаси ўзимизга қарата тутилган ойна. Ундаги сатирик кулги ортида жуда катта қайғу ётибди.

“Ғирбайди” ҳикоясида эса халқимизга хос бўлган мардлик, тантилик хислатлари кўрсатилган. Юртимизнинг айрим жойларида кўпкари қилаётган одамнинг қадрли меҳмонига бир зот аташи – “Ғирбайди” удуми бор. Унда улоқни айираётган меҳмон билан ҳеч ким тортишмайди. Аммо бу ҳалол бўлмайди. Ҳикояда ҳам ана шу “қадрият”ни қўллаган баковулга полвонлар қарши чиқади. Бу удум азалдан айрим тўйларда қўлланиб келган бўлса-да, тўғри эмаслиги, полвонлик шаънига ярашмаслиги кўрсатилади. Полвонлар даврани тарк этишади. Ҳикоя сўнгида баковул уятдан боши эгилади, елкалари силкиниб, йиғлагани кўринади... Фурқат Алимардон ана шундай йўналишларда, ўзи бевосита гувоҳи бўлган, дилдан ҳис қилган нарсалари ҳақида яхшироқ ёзади. Орият, ҳалоллик, полвонлик борасида қалам юргизса, ўзининг ҳам полвонлиги тутади, иштиёқи ортади, илҳомланиб, қалами равонлашади. Фурқат Алимардон изланаётган, янгилик ахтараётган ёзувчи. Унинг бу изланишлари натижа бериб, ўз йўлини топиши, ёзувчиликда катта марраларни забт этади, деган умиддамиз.

Диктатор ёзувчи

Аёл ижодкорлар орасида наср билан шуғулланадиганлари у қадар кўп эмас. Чунки насрни адабиётнинг оғиркарвон йўли дейишади. Унда қалам тебратиш учун кўп вақт, сабр-матонат ва чидам керак бўлади. Моҳиранинг “Қирқ биринчи кун” тўпламини ўқиб, ўзбек адабиётига яна бир истеъдодли аёл ижодкор кириб келаётганидан хурсанд бўлдим. Китоб бошланишига “ҳикоялар” деб қўйилган бўлса-да, ундаги ҳамма асарни ҳам ҳикоя деб бўлмайди. Айримларини бадиа деб номлаган маъқулдир, эҳтимол. Масалан, “Катена” ва “Қизим Тўмарисга” мактублари шулар жумласидан. “Юзма-юз” эса публицистик очеркка кўпроқ мос келади.

Китобга сўзбоши сифатида Ўзбекистон Қаҳрамони Иброҳим Ғафуров билан муаллифнинг суҳбати келтирилган. Суҳбатни ўқий туриб, шу саволларни етук олимнинг берганига бироз шубҳаландим. Иброҳим Ғафуров тилидан ёзилган матнда “Ёш муаллифга бир қанча саволларни ёзиб жўнатдим”, дейилган бўлса-да, қуйида келтирилган саволлар шунчаки суҳбатлашганда сўраладиган гапларга ўхшаб қолган. Моҳиранинг ота-онасининг касб-кори, қайси мактабда ўқигани, ҳозир қаерда ишлаётгани, яқинлари орасида олимлар, зиёлилар бор ёки йўқлиги каби жўн саволлар гўёки ёзувчининг таржимаи ҳолини келтириш учун атайлаб тузилгандек тасаввур уйғотади.

Моҳирани оғриқлар мусаввири, дейиш мумкин. Унинг ҳар бир ҳикоясида қаҳрамонларнинг турли оғриқлари тасвирланади. Инсоннинг неча хил оғриғи бор деб ўйлайсиз? Танадаги эмас, кўнгилни ўртайдиган дардлар: нафрат, ғазаб, ачиниш, камситилиш... Ёзувчининг ҳикояларида эса уларнинг сони жуда кўп. Ҳар бир қаҳрамоннинг ўзига хос оғриғи бор. Энг ёмони ва ташвишлиси, Моҳиранинг ҳикояларида бирорта бахтли, яшашдан завқ оладиган қаҳрамон йўқ. Ҳамманинг кўнгли ўксик, ҳамма дардчил, ҳаётдан кўнгли қолган, алданган, эзилган, топталган, камситилган ва ҳоказо... Бу оғриқлар асарни ўқиган китобхонга ҳам юқиб, сентиментал ҳиссиётларга етаклайди, абсурд ғояларига бошлайди.

“Тугалланмаган куй”даги Сафия ота-онаси томонидан хўрланган, эри томонидан эътиборсиз қолдирилган, фарзандларига ҳам тайинли вақт ажрата олмайди. Устозининг касал ётганини кўриб, дастлаб раҳми келса, кейинчалик тутинган онасини ёлғиз қолдиргани учун ундан нафратланиб, устидан кулишгача боради. “Халқ артисти” унвонини олгач, телевизорда иккиюзламачилик қилади. Унинг бу аҳволга тушишига эса гўёки ёлғончи ҳаёт айбдор, унинг дилидаги оғриқлар сабаб. Бу оғриқларга исм топиш ҳам қийин... “Асила”нинг дарди ҳаммадан ёмон. У ўлими яқин қолганини билиб туриб, Рашид билан ишқий муносабат ўрнатади. Унинг ҳам орзулари оила аъзолари томонидан топталган, имкон берилмаган, истеъдоди бўғилган, қиз бола бўлгани учун кўп нарсалардан чекланган. Балки касал бўлишига мана шу оғриқлар ҳам сабаб бўлгандир. Ҳикояда унинг хотиралари сандиғини тепаликка олиб чиқиб кўмишида ҳам рамзий маъно яширин.

“Ниначилар қарғиши”даги Башоратнинг дилини эзадиган, ҳаётдан тўйдириб, яшашдан бездирадиган ўкинчларининг номини ҳам топиш қийин. У икки боласини туғилмасдан йўқотган, шифокорлар фарзанд кўришни тақиқлаган. Аммо у яна тўлғоқ жараёнини бошидан кечириши керак. Ноумид шайтон деганларидек жажжи қизалоғини қўлига олишни жуда-жуда истайди. Ҳам руҳан, ҳам жисмонан оғриқлар исканжасида қолади. Унинг акасию синглисининг тортган изтироблари ҳам дилингизни хуфтон қилади. “Чойхона” ҳикоясида Расул отанинг қўшнисидан қарзи борлиги ва уни узолмай дунёдан ўтиб кетаётгани азобли оғриққа айланади. У ўғлига васият қилиб, чойхонасини қўшнисига беришга кўндиради. Аммо бу ишга улгурмасдан жони узилади. Отаси каби “тадбиркор” ўғил эса ўзидан бошқа ҳеч ким эшитмаган бу васиятни бажариш-бажармаслиги очиқ қолади.

“Қайтиш”даги Рамизнинг иши юришмаслиги, доим тунд ва камгап, асабий юриши, ҳаётдан кўнгли совиб, мудом қийналиб яшаши замирида ҳам унинг қалбини ўртайдиган даҳшатли бир исмсиз оғриқ ётади. Кундан-кун дилини емириб бораверадиган бу дардга даво йўқ. Балки, ҳикоя сўнгида умид билдирилганидек, даво топилар...  Хуллас, ҳар бир ҳикоядан кўнгилни эзадиган, тушкунликка соладиган бир оғриқ топасиз. Ёзувчининг мақсади одамларни йиғлатиш, юрагини сел қилиб, ҳаётдан совутишмикан, деб ўйлаб қоласиз. Балки, у ҳаётни шундай кўрар. Лекин, аслида, дунёда яхши одамлар ҳам кўп, умр фақат изтироблардан, дардлардан иборат эмас, қувончли ва бахтли лаҳзалар ҳам ҳамманинг ҳаётида бор, дегингиз келади. Ҳикояларнинг услуби ҳам ўзига хос. Битта ҳикоянинг ўзида воқеалар ҳам ровий, ҳам қаҳрамонлар тилидан аралаш бериб кетилаверади. Уларни ажратиб олиш зукко ўқувчининг бўйнида.

Китоб “Қирқ биринчи кун” деб номланган. Китобдаги шу номли ҳикоя бироз тушунарсиз ёзилган ёки менинг англамим етмади. Франс Кафканинг “Эврилиш” ҳикоясидан таъсирланиш сезилган бу асар қаҳрамонининг “кўкрак қафаси умуртқасининг тахминан бешинчисидан ўсиб чиққан” қанотлари сабабли шифохонага ётқизилади. Табиийки, унинг бу “касаллиги” яқинлари томонидан ҳам, севган йигити томонидан ҳам салбий қабул қилинади. Грегор Замза каби четга чиқариб қўйилади. “Эврилиш” қаҳрамони ҳикоя сўнгида ўзини ўзи нобуд қилса, “Қирқ биринчи кун”да Нозима ўсиб чиққан қанотлари билан ҳавода муаллақ қолади. Ҳикояни синчи муҳаррир нигоҳи билан таҳлил қилиб, ўзига хос фалсафалар чиқариш мумкиндир, аммо оддий ўқувчи кўзи билан қарасак, “Эврилиш”га тақлидан ёзилган ва тугал ечимга эга бўлмаган бу ҳикоядан янгилик топиш қийин. Чунки асарда на ота-онанинг, на қизга қарайдиган шифокорнинг, на севган йигити Асқарнинг характери, ички дунёси тўла очилмаган, уларнинг қай аҳволда қолгани, хатоси кўрсатилмаган.

Моҳиранинг ҳикояларини ўқиб, ярқ этиб ажралиб турадиган бир қаҳрамон топа олмадим. Барча ҳикояларда фақат муаллифга – бир кишига тўқнаш келавердим. Фикрлар ҳам, диалоглар ҳам бир кишиникидек гўё. Қаҳрамонлар муаллиф томонидан уёқдан буёққа судралади, ўзлари истамаган гапларни айтишга мажбурланади, натижада ўзлигини йўқотади. Бундай асар мустамлака қилинган, қаттол диктатура ҳукм сураётган давлатга ўхшайди, ҳеч қачон ривожланмайди. Ёзувчи ҳам ҳар бир қаҳрамонига демократик тартибда ёндашмас, сўз эркинлигини ўзларига бермас экан, муваффақиятсизликка учрайверади.

Сирлигича қолган “Сир”

Ёзувчи нима учун ҳикоя ёзади? Бу савол жуда кўп берилган ва асосий жавоблардан бири шундай: ижодкор ўзини қийнаётган дардларини, қувончларини, жиловлай олмаётган ҳисларини одамларга сингдириш, ҳаётий фалсафаларини айтиш учун қўлига қалам олади. Ҳикоя ёзишдан мақсад ҳам ҳаётнинг маълум бир кичик бўлагини тасвирлашгина эмас, шу орқали ёзувчи қалбини ўртаган, айтмаса бўлмайдиган гапларини тўкиб солишдан иборат. “Излам” туркуми остида эълон қилинган насрий асарларда ҳам буни сезиш мумкин. Аммо ижодкорларнинг ҳаммаси ҳам мақсадига тўла-тўкис ета олган деб айтолмаймиз. Жуманазар Йўлдошнинг “Сир” китобини варақлай туриб, аксарият ҳикояларнинг ғояси ва ёзилишидан мақсади нима эканини англай олмай қийналдим. Ҳаёт ва хаёлнинг қоришувидан пайдо бўлган бу асарлар катта мақсадни кўзлаб бошланган, аммо охирига ета олмагандек тасаввур уйғотди. Масалан, “Сир” ҳикоясининг сири нимада эканини муаллифнинг ўзи ҳам билмаса керак. Қайта-қайта ўқисам ҳам тушунмадим. “Тиланчи”нинг аслида кимлиги, “Рўё”даги Унинг нега бундай аҳволга тушгани, Есенинни севган қизнинг қайси даврда яшаётгани ва бу қадар таҳликага тушиб севиши, “Сизни ташлаб кетмайман”, деб туриб, шоирнинг ортидан эргашиб кетиши менга жуда нотабиий ва ишонарсиз туюлди. Ёзувчи бу қаҳрамонлар ва воқеаларни баён қилишдан қандай мақсад кўзлагани қизиқ...

Ҳикояларда янгича услублар яратиш, Европа адабиётига тақлид, модернистик руҳ олиб кириш, абсурд ғояларга эргашиш каби жиҳатлар кўпроқ кўзга ташланади. “Хотирбон” ҳикоясидаги лирик услуб эса ўқувчида ўзгача таассурот уйғотади. Сочма шеърдек ўқиладиган асар инсон ҳаётининг барча босқичларини қамраб олувчи поэтик тасвирлар билан ифода этилади. Вақт тимсоли бўлган соатнинг чиқ-чиқлаши эса умрнинг ҳар сонияси нақадар қадрли эканини кўрсатади, гўё. Жуманазар ҳикояларида ҳам тишга тегадиган жумлалар, услубий ва мантиқий хатоликлар учраб туради. “У йўл чеккасига худди ўз юзига тупургандай роҳатланиб тупурди”, “...кимсанинг кўзи олдида махлуқсифат, ваҳшатли юк машинаси келаётганини кўрди”, “...қандайдир туйғудан яшин тезлигида ҳаракатланиб, ўзини четга тортди”, “Жирканч гапларни кимсанинг башарасига отди”, “Қора ит унинг янада рўпарасига келганда...”, “Савдогарларнинг қулоқни қоматга келтирадиган, бир неча чақиримгача эшитиладиган саси ёқимсиз эди”... Бу жумлаларнинг нимаси хато эканини изоҳлашнинг кераги йўқдир.

Ҳикоялардаги диалоглар ҳам мукаммал эмас. “Оппоқ қор” ҳикоясида бир онаизор ҳаёти тугаб бораётган қизига қарата “Сендан ажралишни тасаввур қилишнинг ўзи мени ҳалок қилади!”, деса, очликдан ўлаётган тиланчи савдогарга қўл чўзганча “... бироз очиққандим” деб мурожаат қилади. “Муҳаррир” ҳикоясидаги муҳаррир эса уни йўқлаб келган ёзувчи билан тайинли суҳбатлашмай туриб, “Мен ҳеч ким билан бундай дилдан суҳбатлашмаган эдим”, дейдию, асосий суҳбат шундан кейин бошланади. Ёзувчи ҳикоя қаҳрамонларига исм танлашда ҳам ўзгача йўл тутади. Айрим ҳикояларни айтмаса, Жуманазарнинг қаҳрамонлари У, кимса, ажнабий, чол, қиз, йигит, бола... Гоҳида асосий қаҳрамон ровийнинг ўзи бўлади, унинг ҳам исми айтилмайди. Бу ҳам ҳикояни реалликдан чеклаб, мавҳумликка олиб боради.

Ўтин ёришга сарф бўлаётган адабиёт

Юқоридаги таҳлил қилганимиз китобларда янгиликка интилиш, ижодда қандайдир ўзига хос йўллар излаш, турли тажрибалар қилиб кўришларга дуч келдик. Уларнинг қай даражада муваффақиятли чиққанини эса вақт кўрсатади. Балки, бизнинг ёзганларимиз хато бўлиб, уларнинг билганлари тўғридир. Аммо китоблар орасида анъанавий насримиз қадриятларига содиқ қолган, классик адабиёт қоидаларидан четга чиқмаган бир ижодкор ҳам бор. У “Босириқ” номи остида икки қисса, еттита ҳикояни ўзида жамлаган тўплам муаллифи Байрам Алидир. Асарга сўзбоши ёзган етук ёзувчи Луқмон Бўрихон муаллифни адабиётни қисмат деб биладиган, уни муқаддас санайдиган ижодкор, дея таърифлайди. Бунинг ҳақиқат ёки шунчаки мақтов эканини китобни ўқиш давомида билиб олиш мумкин.

Байрам Али қалами анча чархланган, сўзга масъулиятли, ўзбек ва жаҳон адабиётидан сув ичган, ҳар қандай мавзуда бир ўтиришда бадиий матн ёзиб бера оладиган ижодкор экани сезилади. Унинг бадииятни теран ҳис қилиши, фалсафий қарашларини, ғояларини асарларига моҳирлик билан сингдира олиши сўз санъатини яхши эгаллаганидан дарак беради. Аммо ижодкор мана шундай катта иқтидор, ижодий имконият билан майда, маиший мавзулар, кичик муаммолар атрофида айланиб, глобал дунёга чиқа олмай қолаётгандек кўринади. Унинг ҳикоялари мавзуларига эътибор қаратинг.

“Куз ёмғирлари”да оёқ кийими йиртиқ бўлгани учун ёмғир ёғган кунлари ишга келмайдиган ходимнинг аҳволи баён қилинади. “Илинж”да эса адабиётимизда кўп учрайдиган чавандоз ва отнинг бир-бирига садоқати очиб берилади. “Ҳамдардлар” ва “Нимкоса” ҳикоялари оилавий келишмовчиликлар, тушунмовчиликлар оқибати, “дўстлар” ўртасидаги салбий муносабатлар қаламга олинади. “Почча” ҳикоясида қишлоқнинг содда одами ва шаҳарлик қариндошнинг суҳбати орқали кўп бор дуч келганимиз: шаҳарликларни қурумсоқ ва айёр, қишлоқликларни мард ва танти қилиб кўрсатиш ғояси сингдирилган. “Дардли қуш” эса Байрам Али яхши кўриб ёзадиган мавзу: эскичилик ва бидъат одатларимизга қарши ўлароқ юзага келган. Бу ҳикояларнинг ҳаммасида миллий ва маҳаллий колорит акс этса-да, ёзувчи каттароқ мавзуларни, умуминсоний ғояларни қаламга олса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Абдулла Қаҳҳор айтганидек, атомдан кучли адабиётнинг кучи ўтин ёришга сарф этилмаслиги керак...

Эскичилик ва турли бидъатларга қарши туриш мавзусини бежиз ёзувчининг яхши кўрган мавзуси демадим. Унинг ҳар икки қиссасида ҳам, айрим ҳикояларида ҳам бундай мотивлар кўп учрайди. “Босириқ” қиссасида Асомжон пирнинг бир думалаб табибга айланиши, ҳамма касални даволай бошлаши, энг қизиғи, унга ишонган одамларнинг ёпирилиб келиши ва бунинг ортидан қишлоқнинг бошқа уддабурон кишилари ҳам пул ишлаши жуда ишонарли тасвирланган. “Тункезар болалар” қиссасида “тиш оғриғига ё омбир даво, ё замбур даво” деб, катта қора арини тишга босиб, даво топган одам ҳақидаги ривоят келтирилади, касал бўлган Садафни Сулаймон пирлар чалгани айтилади ва уни даволаш учун муллага ўқитишади. Бундай тасвирлар ижодкорнинг халқ орасидаги салбий урф-одатларга қанчалик қарши туришини кўрсатиб қўяди. Чунки асарлар давомида бу каби амалларнинг бирортаси фойда бермайди. “Дардли қуш” ҳикоясидаги қалдирғоч ини аралашган сувга чўмилган йигитнинг барибир ўлим топиши, бечора қушларнинг эса беҳудага чирқиллаб қолиши ёзувчининг бидъатларга ишонган одамларга нафратини ҳам кўрсатади.

Байрам Али ижодида Шукр Холмирзаев, Тоғай Мурод, Ўткир Ҳошимов, Луқмон Бўрихонларнинг таъсири сезилса-да, уларнинг бирортасига кўр-кўрона эргашиш, тақлид қилиш кузатилмайди. Иложи борича содда ва тушунарли, самимий ёзишга интилади. Ортиқча метафора ва насрий санъатлар билан бўяб-безашга ҳам уринмайди. Ёзганлари орасида тагига чизиб ўқиладиган жумлалар, бадиий топилмалар учраб туриши адибнинг яна бир ютуғидир: “...серҳаракат ва кескир нигоҳлари менинг ғамгин нигоҳимга қоқилиб тўхтади”, “Инсон руҳи ўта кучли бўлганда, ё ўта заиф бўлганида илоҳиёт билан алоқа боғлашга қодир”, “Шу-шу нарх-наво қанчалик осмону фалакка чиқса, эл шунчалик қисиниб-қимтинадиган, ўзини айбдор санайдиган бўлиб қолди...”, “Доно гапларнинг ҳам яроқлилик муддати ўтиши мумкин.” Аммо айрим тасвирлар ва диалогларни беришда жузъий камчиликларга ҳам йўл қўйилганки, уларни кейинги таҳрир жараёнларида тўғриласа бўлар. Масалан, “Тункезар болалар”даги Садафнинг замбур ҳақидаги ривояти бола тилидан эмас, донолар бисотидан айтилган ривоятдек тузилган.

Хулоса

“Излам” туркуми остида чоп этилган насрий асарлардан келиб чиқиб, бугунги ёшлар ижодига ҳам баҳо бериш мумкин. Тўғри, кейинги йилларда ёш носирчиларнинг бир нечта асарлари чоп этилиб, шов-шув кўтарилгандек бўлди. Аммо уларнинг ҳам умумий қиёфасига адабиётшунослик нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак бир нечта хулосалар келиб чиқади:

1. Ёш носирларимиз айни пайтда изланиш ва янгиланиш йўлида. Улар янгича йўналишлар топиш, бадиий матн ифодасининг ўзига хос услубларини кашф этиш борасида тинимсиз тер тўкишмоқда. Аммо ҳали новаторликка даъво қила оладиган асар яратилганича йўқ.

2. Ҳикоячиликда жаҳон адабиёти, ўзбек анъанавий насри ва “бозор адабиёти” унсурлари қоришиб кетган. Бунинг сабаби эса соф бадиий тилнинг ўқувчиси кам, жўнроқ ва маишийроқ услубнинг талабгори кўплигида. Машҳурликка интилиш, фикрларини тезроқ ва кўпроқ китобхонга улашиш илинжида ёзувчилар иккинчи услубни танлашяпти. Аммо бундай асарлар адабиёт аталмиш шафқатсиз, доимо вақт ҳукмида бўлган қўрғонга яқинлаша олмайди.

3. Бой ва дунёда ҳам етакчи ўринда турадиган фольклоримиздан таъсирланиш жуда кам, демакки, ўқилмаяпти ва моҳиятига етилмаяпти.

4. Насрий асарларнинг мавзу доираси торайиб бормоқда. Кўпроқ маиший, ижтимоий мавзулар, дунё халқлари учун у қадар қизиқ бўлмаган маҳаллий муаммолар қаламга олинмоқда. Катта ва глобал, инсон руҳияти, ўзлигини англаши билан боғлиқ, тарихий мавзуларга негадир жуда кам мурожаат этилмоқда. Бу балки жаҳон адабиёти, дунёнинг турли минтақаларида ижод қилаётган тенгдошлар билан етарлича алоқалар ўрнатилмагани таъсиридир...

5. Энг муҳим жиҳат, адабиётни қисмат деб, асосий иш деб қараш жуда камайиб кетмоқда. Аслида, насрий асар ёзиш жуда катта вақт ва салоҳият, сабр ва қаноат талаб қиладиган жараён саналади. Бу иш шунчаки ишдан бўш вақтларда кўнгил ҳуши учун қилинадиган машғулот эмас. Дунё тан олган ёзувчиларнинг аниқ ёзиш тартиби бўлгани, керак бўлса, йиллаб бир хонага қамалиб олиб ижод қилганини биламиз. Сўз санъатига ана шундай фидойилик бўлмас экан, катта ҳодисалар кутишга умид боғлаш ўринсиз.

Бекзод ИБРАГИМОВ,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек

тили ва адабиёти университети мустақил тадқиқотчиси