Шаҳло Турдиқулова – биология фанлари доктори, профессор. Ўзбекистон Фанлар академиясининг 80 йиллик тарихида биринчи аёл вице-президент. Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги ҳузуридаги илғор технологиялар маркази директори. Илғор технологиялар марказидаги инсон генетикаси ва биотехнологияси илмий мактабининг асосчиси. “Дўстлик” ордени соҳиби. 78 та илмий мақола (шундан 42 таси хорижда нашр этилган), 3 та китоб ва қатор монографиялар муаллифи.

*** 

Сулоламизда илм йўлидан кетган тўртинчи авлодман. Катта бобом хизмат кўрсатган педагог, ўзбек таълими ривожига ҳисса қўшган фидойи устозлардан бўлган. Ота-онам математик. Отам илм қилиш билан бирга педагогик фаолият билан шуғулланган, онам бир умр ЎзФАда ишлаган. Мен ҳам оилавий анъанани давом эттириб, математик бўлишни хоҳлардим. Отам кибернетика мутахассиси бўлгани учун менга ҳам шу йўналишни маслаҳат берган. Ўша вақтлар бу соҳа энди-энди ривожланиб келаётган эди. Ўзим эса АТ (ахборот технологиялари) билан биологияни бирлаштириб, биороботлар яратиладиган келажакни орзу қилардим.

Мактабни битириш арафасида қайси соҳани танласам экан деб кўп иккилангандим. Буни кўриб отам бир биолог дўстининг олдига бошлаб борди. Суҳбатимиз давомида у киши ҳали шундай замонлар келадики, кибернетика ва биология бирлашиб фанда мўъжизалар яратади, биороботлар, яъни сунъий ҳужайралар пайдо бўлади деган фикрни айтди. Шунда ўзим яхши кўрган фанлар – математика ва биология билан келажакда бирдай шуғулланишни ният қилдим.  Ўша кишининг фикрларидан илҳомланиб, Тошкент давлат университетининг биология факултетига ўқишга кирдим.

Талабаликнинг илк куниданоқ биотехнолог бўлишни мақсад қилдим. Ўша вақтлар биотехнология кафедраси мудири отамнинг ўртоғи Адҳам Раҳимов эди. У киши диплом ишим, номзодлик, докторлик ишларимга илмий раҳбарлик қилган.

Домла узоқни кўрадиган зукко олим эди, ўн, йигирма, ўттиз йилдан сўнг фанда қандай янгиликлар бўлишини башорат қила оларди. Қарангки, домла кўп йиллар олдин хаёл қилган кашфиётлар бугун амалга ошаяпти.

Афсуски, мустақиллигимизнинг илк йиллари барча соҳаларда бўлгани каби илм-фанда ҳам қийинчиликлар даври бўлди. Ўша кезлар энди аспирантурани битириб, биотехнология бўйича номзодлик диссертациямни ёқлагандим. Юртимизда илмнинг аҳволини кўриб, буёғига нима қилишни билмай тургандим. Шунда Лос-Анжелесдаги Калифорния университетининг таклифи билан АҚШга кетдим. У ерда бир олим билан танишдим. Тасодифни қарангки, у киши устозим Адҳам Ҳакимович билан бир вақтда илмий фаолиятини бошлаган экан. Ҳатто биотехнология кафедраси ҳар икки юртда ҳам кетма-кет ташкил этилган экан. Фақат у ерда шароит мутлақо ўзгача ва илм ҳам анча илгарилаб кетганди. Биз орзу қилиб юрган янгиликлар уларда аллақачон амалиётга татбиқ этиб бўлинганди. Бизнинг олимларимизнинг  улардан кам жойи йўқ эди аслида. Салоҳияти юқори бўлса юқорики, асло паст эмасди. Аммо қаерда илм одамларига шароит ва эътибор бўлса, ўша ернинг илми тез ривожланади. Ҳозир бизда ҳам илм-фанга катта эътибор бериляпти ва тез орада бунинг мевасини кўрамиз.

Калифорния университетининг мембрана биологияси лабораториясида 2005 йилда биология бўйича Нобел мукофотига номзод бўлган таниқли олим Жорж Сакс билан докторлик диссертацияси доирасида бир жамоада тадқиқот олиб бордим. Ишимнинг мақсади ошқозон протон насоси ишлашининг янги назариясини кашф қилиш эди. Биринчи марта гликозилланиш сигналларининг протон насоси ишига таъсири кўрсатилди ва мембрана оқсилларини ташиш учун молекуляр сигналлар пайдо бўлди. Ўзбекистонга қайтгач, биокимё ва ҳужайра биологияси бўйича докторлик диссертациясини ёқладим. Шундай қилиб, мен икки марта илмий мутахассислигимни ўзгартирдим. Аммо биотехнология ҳали ҳам ишимнинг муҳим қисми.

Ҳар қандай ривожланган давлатдагидан кам бўлмаган, ҳар томонлама замонавий илмий марказ очаман деган ният билан Америкадан келдим. Аввалига лабораторияда ишга жойлашдим, аммо онамдан илғор технологиялар маркази ташкил этилиши ҳақида эшитиб тинчим бузилди. Академия президиумининг йиғинларига қатнай бошладим. Марказда лаборатория мудири бўлиб иш бошладим. Бошида осон бўлмади, ҳаммасини нолдан бошладик.

Илгари марказ ташкил этиш анча мушкул эди. Ҳозир биноларини тайёр қуриб беришаяпти. Биз ҳаммасини ўзимиз қилганмиз. Марказ биносининг қурилишигача югурганмиз. Ярим йиллаб лойиҳа институти эшигида навбат кутганмиз. Чунки илмий марказни оддий ишчилар қуролмайди. Махсус мутахассислар керак. Стратегия, низом, тузилиши бўйича хорижда ишлаётган ватандош ҳамкасблар билан ҳар куни соатлаб маслаҳатлашдик. Чунки бино, жиҳоз, асбоб-ускуналар муваффақиятнинг 20 фоизини ташкил қилади, холос. Қолган 80 фоизи эса нима билан шуғулланиш, қандай тадқиқотларни амалга ошириш ва бу тадқиқотлар хорижий давлатларники билан қанчалик мос келиши билан боғлиқ. Мана шу масалаларга бизда тайёр жавоб бўлиши керак эди.

Бошида хориждан бир қанча ҳамкорларимиз ишга келишди, аммо муаммоларга дуч келгач, бир-бир ярим ой ишлаб қайтиб кетишди. Фақатгина Иброҳим Абдураҳмонов иккимиз охиригача курашдик. Натижада мамлакатимиз илм-фани ривожига катта ҳисса қўшаётган икки марказни – “Геномика ва биоинформатика” ҳамда “Илғор технологиялар” марказини ташкил қилдик. Бугунги кунда бу марказларнинг ўзбек илм-фанида ва мамлакатимиз ривожида ўрни катта.

Хорижда тўпланган тажрибаларни ўзбек илм-фанига татбиқ этиш фанда мактаб яратилиши ва ривожланишига катта туртки бўлади. Тасаввур қилинг, ривожланган давлатларда ўқиётганларнинг кўпчилиги юртга қайтса, жуда катта илмий потенциал вужудга келади. Америкада ишлаб юрган пайтимда барча ҳамкасбларим ўша ерда қолишга ундаган. “Нега шундай шароит, моддий имконият ва карьерани ташлаб кетмоқчисан?” деб сўраган. Ҳатто отам борганида раҳбарим олдига чақириб, “иккита фарзанди бор экан, кетиб нима қилади, болаларининг келажаги учун имкониятлардан фойдаланмайдими?” деб айтган.

Бир карис олимнинг гапи ҳеч эсимдан чиқмайди. “Нима қиласан бу ерда қолиб? Ўз юртингга бор, ўрганганларингни амалга қўй. Сенга ўхшаган олимлар қайтиб борса, юртингда ривожланиш бўлади. Бу ерда юрсанг, ватанингга қандай фойданг тегади?” деган эди у.

Марказимиз аслида 2012 йилда ташкил этилган бўлса-да, 2015–2016-йилларда иш бошладик. Бир неча йил олдин Инновацион ривожланиш вазирлиги таркибига ўтказилдик. Бугун фаннинг катта муаммоси – бизнесдан ажралиб қолгани. Бу муаммони ҳал этиш учун марказда илмий стартаплар яратиш йўлидан бораяпмиз. Масалан, лабораторияда коронавирусни таҳлил қилишнинг тест тизимини яратиб, уни ишлаб чиқаришни йўлга қўйдик. Марказда “SARS-CoV-2”ни аниқлаш бўйича мамлакатимизда биринчи ПЦР тест тизими яратилди. Хитойлик ҳамкорларимиз билан рекомбинант вакцинанинг клиник синовлари ўтказилиб, “ZF-UZVac-2001” савдо белгиси остида янги вакцина рўйхатдан ўтказилди.

Хуллас, бу марказ менинг иккинчи уйимга айланган.

Лабораториямиз инсон генетикаси билан шуғулланади ва икки йўналишда фаол иш олиб боради. Биринчиси – аҳоли генетикаси: биз минтақамизда яшовчи одамларнинг келиб чиқишини ўрганамиз. Ҳар бир инсоннинг гени уч миллиард генетик ҳарф – нуклеотидлардан иборат бўлиб, уларда жуда кўп маълумотлар шифрланган. Агар уларнинг номлари ёзув машинкасида бир қатор қилиб ёзилса, занжир шимолий қутбдан экваторгача чўзилган бўларди. Битта генетик тадқиқот ўтказиш учун қанча маълумотни қайта ишлашимиз кераклигини шундан тасаввур қилиб олса бўлаверади. 

Иккинчи йўналишимиз – инсон касалликлари генетикаси. Одамларнинг турли касалликларга мойиллигини аниқлаш орқали тиббиётга ёрдам бериш.

ДНК занжирида ҳар бир генга қатъий белгиланган жой ажратилади ва у аниқ вазифаларни бажаради. Аммо баъзида геном “бузилиши” мумкин (мутация дейилади), шунда одамда ирсий касалликлар пайдо бўлади. Мутациялар, шунингдек, генетик ва хромосомаларга бўлинади. Агар Даун синдроми хромосома касаллиги бўлса ва анча вақт олдин ташхис қўйилган бўлса, янада нозик таҳлил – индивидуал генлардаги “бузилишлар” билан ишлаймиз.

Бундай “бузилишлар” жиддий туғма патологияларга, шунингдек, диабет, гипертензия, юрак-қон томири касалликлари ва онкологияга олиб келиши мумкин. Саратон ҳам генетик касаллик. Ҳужайранинг бир нуқтасида носозлик пайдо бўлади ва у назоратдан чиқиб, кўпайишни бошлайди. “Муваффақиятсизликлар” аста-секин тўпланиб, хавфли ўсимта пайдо бўлади. Сабаблари нимада? Бунда атроф-муҳитнинг ифлосланиши, ирсият ҳам рол ўйнайди. Бола мутацияланган ҳужайра билан дунёга келиши мумкин. Агар оғир экологик муҳитда яшаса, саратоннинг ривожланиши тезлашиб кетади. Шунинг учун ирсий генетик касалликлар ҳақида билиш орқали ёмон касалликлар ривожланишининг олдини олиш имкони бор. Бунинг учун хавфли мутацияларни аниқлайдиган ДНК тестини ўтказиш керак.

Ирсий касалликлар билан боғлиқ бўлган яна бир муаммо – Ўзбекистонда қариндошлар ўртасидаги никоҳларнинг кўплиги. Бундай патологияга эга бўлган болаларнинг деярли юз фоизи ота-онаси қариндош бўлган оилаларда туғилади. Буни аниқлашга ҳам генетик тест ёрдам беради. Бундай тест аллақачон кўплаб мамлакатларда, масалан, Исроил, Ирландияда амалга оширилмоқда. Синов ирсий патологиялари бўлган болалар туғилиши хавфини аниқлашга ёрдам беради ва агар хавф юқори бўлса, никоҳдан воз кечилади. Афсуски, халқимиз бу муаммони ҳалигача англаб етгани йўқ.

Фанда ҳам, сиёсатда ҳам ёки бошқа соҳаларда ҳам аёллар ноёб ўсимликларга ўхшайди. Қанча баландда ўсса, шунча кам бўлади. Мамлакатимиздаги фан докторларининг бешдан бир қисми, яъни олти нафари аёл-академик. Дунё илм-фанига қарайдиган бўлсак, бу жабҳада ҳам улушнинг 30 фоизга яқини аёлларга тўғри келади. Биология соҳасида аёллар сони доим кўп бўлган. Аслида илм оламан, карьера қиламан деган аёлларимиз азал-азалдан кам бўлмаган. Масалан, катта бувим биринчи ўзбек инженер аёли бўлса, кичик бувим ҳам инженерликка ўқиган. 

Илмли одам ҳамма соҳада – ишда ҳам, оилада ҳам, илм-фанда ҳам ғалаба қозонади. Чунки у ерда ҳам, бу ерда ҳам бир хил фазилат ва кўникмалар, ижтимоий мулоқот ва бошқарув, ташкилотчилик ва масъулият талаб қилинади.  Ўзимдан мисол келтирсам,  доим икки жойда ишлаганман. Америкадан қайтгач генетика институти ва университетда, кейин “Илғор технологиялар” маркази ва Инновация вазирлигида, мана ҳозир марказни бошқариш билан бирга академияда ишлайман. Ҳар бирида вазифамни масъулият билан адо этишга ҳаракат қиламан.

Раҳбар аёл  ўзи бошқараётган ташкилотнинг онаси кабидир. Қўлидаги ходимларни бақир-чақир қилиб эмас, меҳрибонлик билан, онадек, опадек, уларни эшитиб, тушуниб, яхши гапириб йўлга солиши керак. Шунда унга қулоқ солишади, ҳурмат қилишади ва бўйсунишади. Чунки ҳаммамиз фарзандмиз ва ўз онамизнинг гапини икки қилмаймиз.

Эришганларим ортида мени қўллаб-қувватлаб турган оилам – ота-онам, қайнона-қайнотам турибди. Доим уларга суянаман. Улар ҳар бир ютуғимдан ўзимдан кўра кўпроқ суюнади, фахрланади.

Хулоса

Инсон ўз олдига қатъий мақсад қўйиб яшайди. Хоҳ сиёсатчи бўлсин, хоҳ олим, хоҳ ижодкор – ҳамманинг ўз йўли, орзу-ниятлари бўлади. Айниқса, илм йўлини танлаган одам муайян бир йўлни, машаққатларни босиб ўтиши керак. Энди илмга кириб келган, ёш олим пайтимда берган интервюларимда “Ойга интил, юлдузлар орасида бўласан” деган тамойилга амал қилиб яшайман деган эканман. Одам қанча юқорига интилса, шунча баланд чўққиларни эгаллайверади. Ва албатта бу одамларга фойда келтириши керак.

Фанлар академиясига келган кунимдан бошлаб стратегияни ишлаб чиқайлик, аниқ мақсадлар қўяйлик деган таклифни ўртага ташладим. Чунки фанда ким нимани хоҳласа, ўша билан шуғулланиши ривожланишни тўхтатиб қўяди. Шунинг учун фаолиятимизни икки йўналишга, яъни Ўзбекистон учун зарур бўлган тадқиқотлар ва дунё миқёсида Ўзбекистонни танитадиган тадқиқотларга бўлдик. Энг долзарб ўн бешта йўналишни танлаб олдик. Стратегия ишлаб чиқдик. Чунки фан ўта консерватив соҳа, таваккал қилиш ярамайди.

Шаҳноза РОФИЕВА ёзиб олди.

“Маънавий ҳаёт” журнали, 2024 йил 3-сон.

“Ойга интил, юлдузлар орасида бўласан” мақоласи.