Каримбек Шарифбек ўғли – Камий (1865–1922) – миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг йирик вакилларидан бири. 1890 йиллардан шоир сифатида танилган. Камий мумтоз шеъриятнинг ғазал, мураббаъ, мухаммас, мусаддас, рубоий, қитъа, фард жанрларида қалам тебратди. Ижтимоий-фалсафий руҳдаги манзумалар ёзди. Адабий-ижтимоий ҳаётдаги энг муҳим воқеалар санасини ўзида дарж этган тарихлар яратди. Шоирдан 6000 мисрага яқинроқ адабий мерос қолган.

Камий ижоди мураккаб, дунёқараши зиддиятли. Шоир ўзининг “Темир йўл хусусида”, “Дилки миллат ғамида қон ўлди…”, “Солди беилмлик хатоларға” каби қатор шеърларида халқни маърифатли бўлишга даъват этган.

Шоирнинг жўшқин ишқий ғазаллари, заҳарханда ва дадил ижтимоий манзумалари, миллат келажагига куюниб, унинг фарзандларини илм-маърифатга даъват этган шеърлари ўз даврида катта мавқега эга бўлган.

Таъкидлаш жоизки, Камий шеърларида чархнинг “равиши каж” (қинғир йўл)лигидан то золим подшоҳнинг зулмигача, очлик йилларининг “суубату алами” (қийинчилик алами)дан Февраль буржуа инқилобининг “сурури”гача, Октябрнинг “ранжу зулми”дан бошлаб Туркистон Мухториятини қонга ботирган большевикларнинг “феъли бад”и (ёмон ишлари)гача ўз ифодасини топган.

Тарихдан маълумки, ХХ асрнинг бошларида ўзбек халқи тарихида ўчмас из қолдирган, озодлик ва мустақиллик ғояларини ўзида мужассамлаштирган, ўлкадаги биринчи миллий-демократик давлат тузилмаси – Туркистон Мухторияти ташкил этилади. Афсуски, узоқ йиллар мустамлака зулми остида яшаган Туркистон халқининг азалий орзу-умидларини ўзида намоён этган, уларнинг манфаатларига тўла мос келадиган Мухторият янги мустабид большевиклар томонидан шафқатсизларча тор-мор келтирилди.

1918 йил февралида Қўқонда содир бўлган ана шу фожеали воқеа кўпчилик ватанпарвар шоирлар қаторида Тошкандий Камийни ҳам бефарқ қолдирмади. Ижодкорнинг “Ал-Изоҳ” журналининг 26-сонида (21 март 1918 йил) эълон қилдирган “Афсуснома Хўқанд фожеасина” сарлавҳали мухаммаси айнан Қўқон шаҳрида большевиклар томонидан қуролли босқин йўли билан Мухторият тугатилиши воқеаларига бағишланади.

Маълумот ўрнида:

“Ал-Изоҳ” журнали 1917-1918 йилларда Тошкентда нашрдан чиқарилган. Журнал ХХ асрнинг бошларида туркистонликларнинг миллий манфаатларини ифода этувчи, ҳаётнинг турли соҳаларини ёритувчи, ўлкада рўй бераётган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий жараёнлар ва маданий воқеалардан хабар берувчи миллий матбуот нашрларидан бири бўлган.

Унинг муассиси бўлган “Уламо” жамияти эса 1917 йилнинг июнь ойида Тошкентда бир гуруҳ уламолар томонидан “Шўрои исломия” ташкилоти билан умумий иш кўриш билан баробар, миллатлар ҳамда мусулмонларнинг ахлоқий асосларини муҳофаза қилиш, мусулмон фуқаролар орасида диний заминда юзага келиши мумкин бўлган ҳар хил шикоят ва англашилмовчиликларни ҳал этиш мақсадида таъсис этилган.

1917-1918 йиллардаги мураккаб сиёсий жараёнлар, сиёсий гуруҳ ва фирқаларнинг ўлкада кечаётган мавжуд ижтимоий-сиёсий воқеаларга муносабати Туркистоннинг деярли барча матбуот нашрлари қаторида “Ал-Изоҳ” саҳифаларда ҳам ўз аксини топган.  Журналнинг адабиёт саҳифасида чоп этилган ўзбек ва тожик тилларидаги шеърлар алоҳида эътиборга эгадир.

Унинг сонларида Сирожиддин Маҳдум Сидқий, Васлий Самарқандий, Камий Тошкандий сингари таниқли шоирлар билан бирга ўша даврда ижод этган, бироқ ижоди ҳали атрофлича ўрганилмаган Мулла Содиқ Иймонқулий, Мубашширхон Маҳдум Ал-Башарий, Мулла Муҳаммад Юсуф (Рамзий) Тошкандий, Ал-Муътариф мулла Абдулқодир Тошкандий, Жалолиддин Хўжа бин Эшон Хўжа, мулла Насриддин мулла Карим Охунд ўғли Ғурбатий сингари шоирларнинг ҳам диний, ижтимоий-сиёсий мазмундаги шеърлари берилган”.

Ана шундай шеърлардан бири Камийнинг юқорида қайд этилган мухаммаси бўлиб, унинг илк бандиданоқ мисралар таассуфу дард ила ёзилганини пайқаш мумкин. Камий бир ўринда Фарғона халқи “Сулҳ дебон неча замон рус элиға кўз тутти” дейди. Лекин, минг афсуски, мазлум халқнинг яна алданиши маълум бўлди.

Сулҳ ўрнига улар устига қаҳру ғазаб ёғилди. Камий надомат билан буни “Большивиклардин алар узра итоб ўлди, дариғ” шаклида ифодалайди. Шаҳар вайрон қилинди, халқ қириб ташланди, номуси поймол этилди. Қуролли босқин оқибатидаги Қўқон шаҳрининг аянчли манзараларини шундай таърифлайди:

Вой, юз войки Фарғона хароб ўлди, дариғ,

Зулм ўқи бирла букун гарду туроб ўлди, дариғ,

Бу мусибатдин улус чашми йироб ўлди, дариғ,

Ҳамма катта-кичик бағри кабоб ўлди, дариғ,

Шаҳар обод эди чун дашти сароб ўлди, дариғ.

Аҳолининг кечирган азоб-уқубатларини эса қуйидаги мисраларда яққол кўришимиз мумкин:

Бўлдилар отасидан ул куни фарзанд жудо,

Очлик мухтасидан кўзиға кун бўлди қаро,

Ҳикматинг билмам ё Раб, сен ўзингсан доно,

Ҳеч банданинг бошина бўйла мусибат солма,

Бу мусибатлара Хўқанд эли боб ўлди дариғ.

Бироқ шунда ҳам большевикларнинг кўнгли таскин топмайди. Мазлумлар мол-мулкини талон-торож қиладилар. Отнинг ўлими итнинг байрамига айланади. Фожеаларнинг асл сабабчилари бўлган большевикларнинг кирдикорлари тиғли қалам билан очиқ фош қилинади:

Большевикларнинг зулмими ё феъли бади,

Зару амволларин қўймади мундоғ, талади,

Бўлмайин қолмади тарож гиламу намади,

Монеи зулму таъадди бўла олмай ҳади,

Воҳки мазлумлара явмул ҳисоб ўлди дариғ.

Китобхонларга Камийнинг “Афсуснома Қўқон фожеасина” мухаммасининг тўлиқ матнини ҳозирги алифбога ўгирган ҳолда, ҳозирда истеъмолдан чиққан қатор сўзларнинг изоҳи билан тақдим қиламиз.

Хулоса ўрнида шуни қайд қилиш жоизки, Камий ўз ижоди билан мустамлакачи подшоҳнинг, истибдод тузумининг зулму бедодликларини фош этди. Ҳурриятни баралла олқишлади. Миллий давлатчилигимизга раҳна солганлардан ўз қаҳру ғазабини яширмади. Унинг ижод намуналари эълон қилинган – “Ал-Изоҳ” журнали ҳам Туркистон тарихини ёритувчи асл манбалардан саналиб, унинг саҳифаларидан ўрин олган шеърларни ўқиб-ўрганиш адабиётшунос, тилшунос, тарихчи мутахассислар билан бирга ўзбек шеъриятига қизиқувчи кенг китобхонлар учун ҳам фойдали бўлади.

Мазкур шеърларни мазмунан тадқиқ этиш нафақат ХХ аср бошларида Туркистондаги шоирларнинг ижодини ўрганиш, балки ўша даврдаги бир қатор тарихий воқеаларнинг ҳаққоний манзараларини аниқлашга хизмат қилади.

***

“Афсуснома” Хўқанд фожеасина

Вой, юз войки Фарғона хароб ўлди, дариғ,

Зулм ўқи бирла букун гарду туроб[1] ўлди, дариғ,

Бу мусибатдин улус чашми йироб ўлди, дариғ,

Ҳамма катта-кичик бағри кабоб ўлди, дариғ.

Шаҳар обод эди чун дашти сароб ўлди, дариғ.

Эрди Хўқанди қадим асру назокат ичра,

Ажабо қолди бу кун гарди фалокат ичра,

Биз эрурмиз дер эди шаъни ила шавкат ичра,

Солдилар ўзларини ҳайфи ҳалокат ичра,

Ишлағон ишлари кўр, зидди Китоб[2] ўлди дариғ.

Оҳ ила нола Хўқанд самойидан[3] ўтти,

Ҳамма эл ушбу мусибат ғамидин қон ютти,

Сулҳ деб неча замони рус элиға кўз тутти,

Ғалаба бизда дебон ўзларини унутти,

Болшивикдан алар узра исоб ўлди дариғ.

Бўлдилар отасидан ул куни фарзанд жудо,

Очлик мухтасидан кўзиға кун бўлди қаро,

Ҳикматинг билмам ё Раб, сен ўзингсан доно,

Ҳеч банданинг бошина бўйла мусибат солма,

Бу мусибатлара Хўқанд эли боб ўлди дариғ.

Большевикларнинг зулмими ё феъли бади[4],

Зару амволларин қўймади мундоғ, талади,

Бўлмайин қолмади тарож гиламу намади,

Монейи зулму таъадди[5] бўла олмай ҳади,

Воҳки мазлумлара явмул ҳисоб[6] ўлди дариғ.

Қайси бадбахт сабаб бўлди экан бу кора,

Қилди бечора мусулмон ҳаммасин овора,

Бу оламдан ҳамма эл жону дили садпора,

Молу дунёлари афсус ёқилди нора[7],

Бегунаҳларға кўринг қаттиғ азоб ўлди дариғ.

Ҳар киши ушбу мусибат кунини ёд этса,

Айб қилманг ани минг дод ила фарёд этса,

Кимдур ул эмди бу вайронани обод этса,

Қани ҳарбий министр келиб имдод этса,

Ҳайфким, ғафлат ила кўзлари хўб ўлди дариғ.

Аҳли Хўқанд “.....”[8]да мисоли йўқ экан,

Жанг қилмоққа алар қуввату ҳоли йўқ экан,

Аксари ноқис экан, ҳеч камоли йўқ экан,

Қойда бордур у камолеки заволи йўқ экан,

Бўлди хаммор[9] у ким масти шароб ўлди дариғ.

Чунки Ҳақ жонибиндин келса қазо бирла қадар,

Бешаку райб[10] ҳамма бўлғусидурки кўру басар,

Жами суд эса тобғуси ул кимса зарар,

Бўлма мағрурки чўқ манда деб мол ила зар,

Симу зар, моли чўқ эллар бешитоб ўлди, дариғ.

Мингу уч юз била ўттузу олти эди сол[11],

Ой жумодул-аввал[12] эди эшитинг энг некхисол[13],

Оҳ Хўқанд элининг давлатиға етти завол,

Кимки бу фожеа ҳодисадан қилса савол,

Ул саволға дариғоки жавоб ўлди дариғ.

Эй Камий келғилу эмди сўзинг мухтасар эт,

Очиб ибрат кўзи ила ҳар ёнга бир-бир назар эт,

Ушбу навъ ҳодисадан бор эса ақлинг ҳазар эт,

Ҳамватанларға бу аксил ҳаракатдан хабар эт,

Шаҳри обод эди Хўқанд, хароб ўлди дариғ.

Тошкандий КАМИЙ

“Ал-Изоҳ” журнали

1918 йил, 26-сон 397-бет.

Мурод ЗИКРУЛЛАЕВ,

ЎзР ВМ Қатағон қурбонлари хотираси

давлат музейи директорининг

илмий ишлар бўйича ўринбосари