Ўзбек тили турли лаҳжа, шева ва диалектлардан ташкил топган. Адабий тилда қўлланувчи сўзлар шеваларда бошқача вариантда ишлатилиши мумкин. Ёки тилимизда йўқолиб кетаётган баъзи сўз ва қўшимчалар шеваларимизда барқарор ишлатилаётган бўлади. Бу ўринда тилшунослар шундай лексик бирликларни чуқур ўрганиши, адабий тил доирасида таҳлил қилиши ва кенг оммага тақдим этиши мумкин. Шундагина олинма сўзларнинг баъзиларини ўз тилимиздаги эквиваленти билан алмаштира олиш мумкин. Аввало, шева, лаҳжа, диалект атамаларининг ўхшаш ва фарқли жиҳатларини санаб ўтамиз. 

Шева – бирор тилнинг ўзига хос фонетик, лексик, грамматик хусусиятларига эга бўлган кичик қисми (оралиқ шева, шевалар гуруҳи деган терминлар ҳам бор).

Лаҳжа – шеванинг фонетик, лексик, сўз ясалиши ҳамда грамматик хусусиятларини маълум бир тизим асосида ўзида бирлаштирган шевалар йиғиндиси. Айни вақтда тилимизда учта лаҳжа бор: 1) қарлуқ лаҳжаси, 2) қипчоқ лаҳжаси 3) ўғуз лаҳжаси. Уларнинг номланиши туркий уруғ-қабилалар номидан шаклланган. Лаҳжа сўзи араб тилидан ўзлашган сўз бўлиб, тарз, равиш, йўсин сингари маъноларни билдиради.

Диалект атамаси – диалектологик адабиётларда лаҳжа, шева маъноларида ҳам ишлатилади. Ҳозири кунда эса у умумлингвистик диалект атамаси маъносида ишлатилмоқда. Диалект атамаси грек тилидан ўзлашган сўз бўлиб, профессор В.В.Решетов бу атамани ўз тадқиқотларида шевалар гуруҳи маъносида қўллаган. Мазкур атама бу фанга оид рус тилидаги илмий ҳамда илмий методик адабиётларда ҳам учрайди.

Ўзбек тили шевашунослиги В.В.Решетов, Ф.Абдуллайев, Ш.Шоабдураҳмонов, А.Алийев, Б.Жўрайев, Х.Дониёров, Й.Ғуломов, Й.Жуманазаров, А.Ишаев, Д.Абдураҳмонов, Н.Ражабов, Қ.Муҳаммаджонов, Н.Шоимова каби диалектолог олимлар томонидан чуқур ўрганиб таҳлил этилган. Ўзбек диалектологияси география фани билан узвий алоқадор, яъни, ҳар бир шева ҳақида маълумот тўпланганда, шу шева вакиллари жойлашган территориянинг кўлами, аҳолининг миқдори, шу территория иқлими ва бошқа маълумотлар ҳам тўпланади, яъни географик муҳити ҳам ёритилади. Шунингдек, ўзбек диалектологияси ўзбек халқи тарихи, адабиёти, этнографияси, санъати фанларининг маълумотларига ҳам таянади ва улар учун бой материал беради. Шунингдек, ареология ҳам диалектологиянинг бир тармоғи саналиб, бевосита география фани билан муштарак соҳалардандир. Диалектологиянинг ўрганиш объекти шевага оид сўзлар бўлса, ареология фани эса шевага оид сўзларни ҳудудий жиҳатдан, географик хусусиятига кўра таҳлил қилишдан иборатдир.

Шевалар ҳар бир халқнинг умумий миллий тили таркибига киради, лекин улар шу миллий адабий тилдан ўзининг фонетик, лексик ва грамматик хусусиятлари билан фарқланади. Демак, шева миллий адабий тилнинг бир тармоғи саналади. Ўзбек адабий тили мураккаб тарихий жараёнда ташкил топган. Эски ўзбек тилида ёзилган асарлар умумхалқ ўзбек тилида ёзилган бўлиб, уларда турли маҳаллий шеваларнинг хусусиятлари акс этган эди. Масалан: бир асарда яқин сўзи учраса, иккинчи асарда эса шу маънода ёвуқ сўзи учрайди.

Демак, шева(лар)га хос бўлган сўзларда ҳам маъновий ўзгаришлар бўлиб туради. Адабий тилнинг орфоэпик қоидалари ҳамма шевалар учун умумий бўлган бир хил талаффуз меъёрларини ҳосил қилади. Худди шунингдек, адабий тилнинг орфографик қоидалари шеваларимиз учун сўзларни тўғри ёзиш меъёрларини амалий жиҳатдан кучайтиришга ёрдам беради. Мақолада таҳлил учун Қашқадарё вилояти Яккабоғ тумани Жавоғи қишлоғи аҳолисининг оғзаки сўзлашув услубида ишлатадиган сўзлари танланди. Ўрганилган сўзлар адабий тилда нисбатан кам қўлланилади ёки умуман қўлланилмаслиги кузатилди. Мисол учун: беқилиқ, бойна, бойнаги, чинақай, дўқалаш, ғужурли, гажир, гириллак, глагай, ҳаят, итирқим, кайпанг, олашақшақ, пидана, пинна, пори, қўтан, сергимоқ, шапшак, шўтаноқ, шўттак, сийирмоқ, сўнармоқ, сонсиз, тайпиш, тимирскиланиб, туятоппон.

Айрим феълларнинг талаффузида эса фарқлар кузатилади. Чунончи, шундай қилиб-шуйтиб деб айтилади. Яна шундай отлар борки, айтилишида озгина тафовут сезилади: супурги-шивитки, ловлови-лавлаги каби. Шунингдек, яна айрим сўзлар халқ тилига бошқа тилдан ўзлашган ва шу тилдаги сўздан фойдаланади. Қишлоқ аҳолиси бундан эллик-олтмиш йил аввал турли жойлардан кўчиб келишгани боис бу ерда яшовчи кишилар талаффузида ҳам турфаликни учратиш мумкин. Кейинги даврларда бошқа ҳудуддан қиз олиб, қиз узатиш кўпайгани боис ёш болалар нутқида турли шеваларга хос сўзларни учратишимиз мумкин. Бу бевосита оналар нутқи билан боғлиқдир.

Қуйида биз ушбу сўзларни ва уларнинг адабий тилимиздаги изоҳини бериб ўтамиз (таҳлилда тилшунос Шавкат Раҳматуллаев томонидан тузилган «Ўзбек тилининг этимологик луғати» га мурожаат қилинди. Таҳлил давомида эътибордан четда қолдирилган айрим сўзларнинг жадвали тузилди). Баъзи сўзлар ҳақиқатдан ҳам юқорида тилга олинган қишлоқ аҳолисининг доимий кундалик сўзлашувида ишлатилиб келинмоқда. Савдо-сотиқ, борди-келди ва тўй-маросимлардаги яқинлик сабаб Жавоғи қишлоғи одамларининг шеваси Яккабоғ туманидаги бошқа қишлоқлар, жумладан, Совуқбулоқ, Қасноқ, Тезоб, Ғозлиқ, Қўтонтепа ва Чироқчи туманидаги Ўймовут қишлоғи одамларининг шеваларида ҳам учрайди.

Бу ўринда Қашқадарёнинг қипчоқ лаҳжасида бўлган «Ж»лашишга оид сўзлар таҳлилга тортилмади. Қолаверса, воҳа тилидаги сўз сўнгида келувчи «Ғ» ундошининг «В» каби талаффуз этилишини ҳам, сўз охиридаги «Қ», «К» ундошларининг тушириб қолдирилишини ҳам ёзиш маъқул топилмади. Тадқиқотда, асосан, адабий тилдаги сўзларнинг шевада бошқача айтилиши ёки ёндош сўзга яқин талаффуз этилиши таҳлил қилинди. Умуман олганда, ҳозирги ўзбек адабий тилига хорижий сўзларнинг кўплаб олиниши ёки баъзи қўшимчаларнинг тилимиздан йўқолиб бораётгани туфайли уларнинг ўрнини чекка ҳудудлардаги ўзбек шевалари орқали тўлдириш, муқобил вариантини аниқлаш лозимдир. Зотан, ушбу изланиш миллий тилнинг равнақи ва нақадар бой эканлиги белгилашга хизмат қилади.

Фонетик жиҳатдан фарқланувчи сўзлар

ʼ

Морфологик жиҳатдан фарқланувчи сўзлар

Анвар ЭШНАЗАРОВ

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. //Биринчи жилд. – Москва: Русский язык, 1981.

 Эназаров Т.Ж., Каримжонова В.А., Эрназарова М.С., Маҳмадиев Ш.С, Рихсиева К. Гʼ. Ўзбек диалектологияси (ўқув қўлланма), – Тошкент, Университет, 2012.

Асҳирбоев Самихон Ўзбек диалектологияси Ўзбек тили ва адабиёти таълим йўналиши талабалари учун, – Тошкент, 2013.

Ш.Раҳматуллаев. «Ўзбек тилининг этимологик луғати» (туркий сўзлар), – Тошкент, 2000.