Ўтган июнь ойида Туркиянинг Мерих Демирал исмли футболчисини дунё таниди, ҳатто футбол мухлиси бўлмаганлар ҳам. Лекин унга бу “машҳурликни” Европа чемпионатининг 1/8 финалида урилган дубль голи эмас, уни нишонлашда кўрсатган “Кулранг бўри” (Bozkurt) ишораси олиб келди.

Бўзкурт ўзи қандай ишора? Европа ундан нега чўчийди? “Кулранг бўри”ни кўрсатиш – миллатчилик белгисими ёки ўз миллати билан фахрланиш? Дунё тажрибасида жестлар билан боғлиқ ҳолатларда қандай “жазо” қўлланилган? Мақоладан шу ва бошқа саволларга жавоб топамиз.

ФУТБОЛИСТНИНГ ДУБЛЬ ГОЛИ ЭМАС, КЎРСАТГАН ИШОРАСИ МУҲОКАМАЛАРГА САБАБ БЎЛДИ

2 июнь куни Туркия терма жамоаси Австрияга қарши ўйинга тушади. Футболист Демирал бу ўйинда 2 марта гол уриб, жамоасини Евро-2024 ўйинининг чорак-финал босқичига олиб чиқади. Натижадан қувонган Демирал Австрияда таъқиқланган, сиёсий “Кулранг бўри” ишорасини кўрсатиб, ғалабани нишонлайди.

Ўйиндан кейин эса инстаграм саҳифасига “Туркман деёлган одам нақадар бахтли” таг сўзи билан Бўзтурк ишораси ҳам акс этган пост жойлайди.

Оқибатида футболчи УЕФА баёнотига кўра “умум хулқ-атвор қоидаларни бузганлик ва футбол обрўсига путур етказганлик”да айбланиб, икки ўйинга дисквалификация қилинди.

“КУЛРАНГ БЎРИ” ҚАНДАЙ ИШОРА?

Ушбу жест Ультраўнг қарашлари билан ажралиб турадиган (Ўта ўнгчи миллатчилар) Бўзкурт ташкилотини ёдга солади, ҳаракат иштирокчилари эса ушбу ишора билан саломлашади. Мифологик қарашларга кўра, туркий халқлар туркий бўри Ашинадан тарқалгани учун бўри рамзий маъно сифатида танланган. Сиёсий маънода уни ишлатган биринчи шахс – Туркиялик полковник Алпарслан Туркеш бўлган. Унга кўра, Бўзкурт жести шундай маънода келади:

“Кичик бармоқ (жимжилоқ) – турклар, кўрсатгич бармоқ эса ислом. Ўртадаги бўшлиқ – дунё, бирлашган бармоқлар бўлса муҳрдир. Дунёга турк-ислом муҳрини қўямиз...”

Гап шундаки, Алпарслан Туркеш 1969 йилда асос солган Ултраўнгчи “Кулранг бўрилар” сектаси чекка ҳудудлардан келган ўқимаганлардан иборат ҳарбий ўқув лагерларини ташкил этиб, ўз мамлакатида ва ҳатто, Европада ҳам террористик ҳаракатларни амалга оширади. Шунинг учун ҳам футболист кўрсатган бу ишора аксарият кузатувчиларни ваҳимага солган (ғазабини қўзғаган).

Футболистнинг инстаграм-постида келтирилган изоҳи бўлса, Туркия Республикасининг илк президенти, замонавий давлат асосчиси Мустафо Отатуркка тегишли бўлиб, Туркия республикаси ташкил топган вақтларда мамлакат тараққиётини таъминлаш учун аҳолига ўзлик туйғусини бериш, янги давлат барпо этишда уларнинг ўзига бўлган ишончини уйғотишни мақсад қилган шиор саналади. Бироқ бу шиор вақти-вақти билан этник камситишларга ҳам сабаб бўлади ва турк миллатчилигининг норасмий шиори сифатида танқид остига олинади.

“БЎЗКУРТ” ЖЕСТИНИ ҚЎЛЛАШ ТАҚИҚЛАНГАНМИ?

Австрия 2019 йилдан, Франция бўлса 2020 йилдан бошлаб “Кулранг бўри” жестини мамлакат ҳудудида қўллашни таъқиқлаган. Бир қанча немис сиёсатчилари ҳам уни тақиқлаш таклифини берган.

Халқаро инсон ҳуқуқлари ташкилоти Туркия ва Австрия ўйини арафасидаёқ Европа футбол ассоциациялари иттифоқи (УЕФА)ни стадионда “Кулранг бўри – бўзкурт” ишорасини тақиқлашга чақирган.

“Бир қанча туркиялик мухлислар Евро-2024 ўйинларида ушбу ишорани кўрсатган. Бу бир неча марта юз бериб, тўғридан-тўғри эфирларга узатилган. УЕФА Ўнг қанот экстремистик рамзларининг онлайн эфирга узатилиши бўйича ўз позициясини аниқ баён қилиши ва бу ишорани кўрсатишни тақиқлаши керак”, – дейди ташкилот аъзоси Камал Сидо.

Сидонинг сўзларига кўра, мухлисларнинг ўз жамоаси учун хурсандчилигини тушуниб, қабул қилиш мумкин. Лекин “Кулранг бўри”ни кўрсатишнинг тинч тадбирга ҳеч қандай боғлиқлиги йўқ, аксинча, кўплаб тинч мухлисларга зарар етказади” – дея такидалади у.

МИЛЛАТ БИЛАН ФАХРЛАНИШ ТУЙҒУСИ, МУХЛИСЛАР ВА ПРЕЗИДЕНТ ҚЎЛЛОВИ

Демирал ўзи кўрсатган ишора ғалабадан қувонч ва ўз мамлакатидан фаҳрланиш туйғуларини англатишини тушунтиради:

“Менинг қувонганим – туркий миллатга мансублигимдан эди. У ишорани ҳам шунинг учун кўрсатганман. Худди шу жестни стадиондаги бошқалар ҳам кўрсатганини кўрдим. Мухлислар бизни ақл бовар қилмас даражада қўллади. Бу ерда ҳеч қандай яширин месседж йўқ эди. Биз барчамиз туркмиз, мен турк эканим билан жуда фахрланаман. Ишоранинг маъноси ҳам айнан шу билан боғлиқ. Мен шунчаки қанчалик хурсандлигим ва ғурурланишимни намоён қилмоқчи бўлгандим. Ўйлайманки, бу ишорани қўллаш учун яна бошқа имкониятлар бўлади”, – дейди 26 ёшли туркиялик ҳимоячи.

Ушбу ишора чиндан ҳам турклар орасида миллатдан фахрланиш, ғурурланиш туйғусини акс эттириб, Демиралга бўлган эътироз мамлакатда танқидий муҳокамаларга сабаб бўлди. Аҳоли футболистни олқишлаб, ҳар қандай вазиятда ҳам у билан бирга эканини таъкидлади. Берлинда бўлиб ўтган Евро-2024 нинг чорак финал ўйинларига Туркия Президенти ҳам мухлис сифатида иштирок этди: у миллий терма жамоасининг Нидерландияга қарши ўйинини шахсан қўллаб-қувватлаш учун Туркий давлатлар ташкилоти саммитидаги иштирокни эмас, футбол ўйинини кузатишни маъқул кўриб, Олимпия стадионига боради.

Футболчиларни ҳар қандай ҳолда қўллашини айтиб, Демиралга кўрилган чорадан норози эканини билдиради. Мазкур ўйиндан аввал Туркия терма жамоасининг минглаб мухлислари мамлакат мадҳияси жаранглаётган вақтда яна ўша Демиралнинг дисквалификация қилинишига сабаб бўлган ишорани кўрсатади. Бироқ бу вақтда онлайн эфир режиссер томонидан узилиб, ўрнига реклама узатилган.

ИШОРАЛАР БИЛАН БОҒЛИҚ БОШҚА ВАЗИЯТЛАРДА ҚАНДАЙ ЧОРА ҚЎЛЛАНИЛГАН?

2018 йилги Жаҳон чемпионатида Швейцария-Сербия ўртасидаги ўйиндан кейин Гранит Жака, Жердан Шакири ва Штефан Лихтштайнерлар “албан бургути” ишорасини кўрсатиб, ғалабани нишонлаган. Бу эса нафақат трибунада, балки Болқонда ҳам сиёсий тортишувларга сабаб бўлган. Бироқ бунинг учун футболчиларга ўйиндан четлатиш ёки терма жамоадан чиқариб юбориш каби чоралар кўрилмаган.

Фақатгина жаримага тортилган: Уларнинг иккитасига 10 минг, бирига 5 минг Швейцария франки миқдорида жарима белгиланган.