У учинчи уринишдан сўнг президент бўлди

Ислоҳотчи, жарроҳ, этник озарбoйжонлик Масъуд Пезешкиён Эронда ўтказилган муддатидан олдин президентлик сайловларининг иккинчи босқичида ғалаба қозонди.

Икки турдан иборат бўлган президентлик сайловлари сўнгги пайтларда Эронда энг рақобатбардош сайловга айланди. Сайловчилар кўп йиллар давомида биринчи марта нафақат Эрон элитасининг консерватив қаноти вакилига, шунингдек, мамлакат тараққиётининг муқобил вариантини тақдим эта оладиган ислоҳотчилар учун овоз бериш имкониятига эга бўлдилар.

Тўғри, энг муҳим ҳукумат қарорларини қабул қилиш механизми олий раҳбар Али Хоманаий қўлида бўлган шароитда янги президент Масъуд Пезешкиён учун сиёсий векторни ўзгартириш қийин бўлади. Хўш, у қандай қилиб Эроннинг тўққизинчи президенти бўлишга муваффақ бўлди? Мамлакатнинг ички ва ташқи сиёсатида нималарни ўзгартириши мумкин?

Эронда Нега муддатидан олдин президентлик сайловлари ўтказилди?

Шу йилнинг 19 май куни Эроннинг саккизинчи президенти Иброҳим Раиси авиаҳалокатда вафот этди. Эрон Ислом Республикаси Конституциясига мувофиқ, президентлик ваколатлари ўтган вице-президент Муҳаммад Мохбер муддатидан олдин президентлик сайловлари ўтказилишини эълон қилди.

Овоз беришнинг биринчи босқичи 28 июнь куни бўлиб ўтди. Ўшанда номзодларнинг ҳеч бири мутлақ кўпчилик овозга эга бўлмагани боис, бир ҳафтадан кейин иккинчи тур ўтказилиши белгиланган эди.

Масъуд Пезешкиён қандай натижа билан ғалаба қозонди?

Иккинчи тур натижаларига кўра, номзод Масъуд Пезешкиён 16,4 миллион овоз ёки умумий сайловчиларнинг 54,8 фоизини тўплади. Унинг рақиби, Олий раҳбарнинг Миллий хавфсизлик олий кенгашидаги вакили Саид Жалилий эса атиги 13,5 миллион овоз (44,3 фоиз) олди.

Қизиғи шундаки, иккинчи турда сайловчиларнинг деярли 50 фоизи қатнашган. Бу биринчи даврадаги сайловчилар иштирокидан 10 фоизга юқоридир.

Янги президент Эрон элитасининг қайси қисмига мансуб?

Масъуд Пезешкиён Эрон элитасининг ислоҳотчи қаноти вакили, ички сиёсатда либералроқ курс тарафдори саналади.

Масалан, у аёлларга кенгроқ эркинлик бериш тарафдори ва қизларнинг ҳижоб киймагани учун ҳибсга олинишини номақбул деб атади.

“Биз ҳижоб тўғрисидаги қонунни ҳурмат қиламиз, лекин аёлларга нисбатан ҳеч қандай тажовузкор ёки ғайриинсоний хатти-ҳаракатлар бўлмаслиги керак”, деб таъкидлади сиёсатчи сайловолди кампанияси чоғида.

Ислоҳотчилар консерваторлардан нимаси билан фарқ қилади?

Ислоҳотчилар ҳам, уларнинг консерватив мухолифлари ҳам 1979 йилги Ислом инқилоби тамойилларига содиқ қоладилар ва Эрон сиёсий тизимини тубдан ўзгартириш ниятида эмаслар.

Ислоҳотчилик йўналиши тарафдорлари фақат республика институтлари – президент ва парламентнинг мамлакатни бошқаришдаги аҳамиятини кучайтиришга интиладилар, лекин Эрон олий раҳбари, маънавият етакчиси Оятуллоҳ Али Хоманаийнинг ролини шубҳа остига қўймайдилар.

Нима учун ислоҳотчилар ғалаба қозонди?

Ислоҳотчиларнинг ғалабаси фундаменталист Иброҳим Раиси ҳукуматининг қаттиққўл йўлидан тўпланган норозиликка сабаб бўлди, дейди шарқшунос олим, Миллий тадқиқот университети Иқтисодиёт олий мактаби гуманитар фанлар факультети катта ўқитувчиси Илья Васкин.

Унинг фикрича, 2022 йилда 22 ёшли Маҳса Аминининг ҳижоб киймагани учун ахлоқ полицияси томонидан ҳибсга олиниши ва ўлими туфайли бошланган оммавий норозилик намойишларидан сўнг эронликлар ҳокимият учун сайловда номзодлар орасида ислоҳотчилар ҳаракатининг вакили пайдо бўлганлиги сабабли ўз муносабатини билдиришга тайёр бўлишган.

Шу билан бирга, экспертнинг фикрича, консерваторлар Масъуд Пезешкиёнга рақиб бўла оладиган битта кучли номзодни кўрсата олмаган. Иккинчи турда ҳам консерватив сайловчилар унчалик машҳур бўлмаган Саид Жалилий сиймоси атрофида бирлашмаган.

Президент Эрон сиёсий тизимида қандай роль ўйнайди?

Эрон Президенти вакиллик функцияларини бажаради ва кучли президентлик ваколатига эга бўлган бош вазирга ўхшайди. Мамлакатнинг амалдаги раҳбари олий раҳбар бўлиб, ички ва ташқи сиёсатнинг умумий стратегияси у томонидан белгиланади.

Эронда президент фақат иккинчи муҳим сиёсий шахс бўлиб, давлатнинг умумий йўналиши билвосита унга боғлиқ. Бироқ, кўпроқ консерватив ёки либерал сиёсатчининг президентликка сайланиши Эрон раҳбариятидаги турли гуруҳлар ўртасидаги кучлар мувозанатини ўзгартириши мумкин.

Янги президент аслида нимага таъсир қилиши мумкин?

Ислоҳотчининг ҳокимиятга келиши Эронда 2022 йилги оммавий норозилик намойишларидан кейин ёмонлашган ижтимоий кескинликни юмшатиши мумкин. Шу билан бирга, янги президент ўз фаолиятида ислоҳотларни амалга ошириши кутилмайди, у олий раҳбарнинг аллақачон шаклланган стратегиясига таянади.

“Масъуд Пезешкиён баъзи ижтимоий эркинликларни таъминлай олиши мумкин. Аммо у кучсиз президент бўлади, чунки Хоманаий ва унинг иттифоқчилари президентдан анча қудратли”, деган эронликлар “Reuters” журналистларига.

Шу билан бирга, янги президент, масалан, намойишчиларни афв этиш имкониятини изоҳлар экан, “Агар мен бирор нарса қилишни хоҳласам, менда ваколат йўқ”, деган.

Бироқ, янги президент 85 ёшли Оятуллоҳ Али Хоманаийнинг ўрнига номзод танлашда муҳим роль ўйнаши мумкинлиги тахмин қилинмоқда.

Ташқи сиёсатда нима ўзгариши мумкин?

Масъуд Пезешкиён Ғарб давлатларига нисбатан прагматик ва конструктив ташқи сиёсатга амал қилади. Хусусан, у Эронга қарши санкцияларни АҚШ ва Европа Иттифоқи билан музокаралар орқали енгиб ўтиш мумкин, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, 2015 йилги ядровий келишувни тиклаш устида ишлаш керак. Ушбу келишувда Эрон санкцияларни бекор қилиш эвазига ядровий дастурининг тинч характерини кафолатлаган эди.

“У мулоқот ўрнатишга ҳаракат қилиши, Ғарб вакиллари билан учрашишни бошлаши мумкин”, дейди Россия халқаро ишлар кенгаши эксперти Никита Смагин.

Лекин шу ўринда у айни пайтда Америка Қўшма Штатлари ва Европа Иттифоқи мамлакатлари томонидан Эрон билан муносабатларни ривожлантиришда ҳеч қандай хоҳиш йўқлигини таъкидлади.

Масъуд Пезешкиён қандай қилиб сиёсатчига айланди?

Эроннинг сайланган президенти 1954 йилда шимоли-ғарбий Меҳобод шаҳрида этник озарбайжонликлар оиласида туғилган. У Эрон Тиббиёт фанлари университетини кардиожарроҳлик ихтисослиги бўйича тамомлаган. 1980–1988 йиллардаги Эрон-Ироқ урушида ҳарбий шифокор сифатида қатнашган.

1990 йилларда у таълим соҳасида муҳим лавозимларни эгаллай бошлади. Масалан, у Табриз тиббиёт фанлари университети президенти бўлган. Шундан сўнг аста-секин сиёсий фаолиятини бошлади. Либерал президент Муҳаммад Хотамий ҳукуматида Пезешкиён биринчи марта соғлиқни сақлаш вазири ўринбосари этиб тайинланган ва 2001–2005 йилларда у ушбу вазирликни бошқарган.

Ҳукумат алмашганидан кейин бўлажак президент бир неча бор парламентга сайланган, 2016–2020 йилларда эса спикер ўринбосари лавозимида ишлаган.

Қизиғи шундаки, Масъуд Пезешкиён аввалроқ президент бўлишга ҳаракат қилган – у 2013 йилги сайловларда иштирок этган, бироқ номзодини қайтариб олган. 2021 йилги сайловларда сиёсатчи яна номзод сифатида қатнашишга уриниб кўрди, бироқ унинг номзоди рўйхатга олинмаган.

Шахсий ҳаёти ҳақида нималар маълум?

Пезешкиённинг рафиқаси гинеколог бўлган. 1993 йилда автоҳалокатда у хотини ва бир фарзандидан айрилган. У қолган икки ўғли ва қизини ёлғиз ўзи катта қилган ва бошқа турмуш қурмаган. Қизи Заҳра Пезешкиён Шариф технология университетида кимё бўйича магистрлик даражасини олган ва “Jam Petrochemical” компаниясида ишлаган.

Фазлиддин АБИЛОВ,

журналист