Ўрта Осиё эл-улуслари ўтмишида Эфтал (тўғрироғи Абдал – 440-565 йиллар) сулоласининг ўзига хос ўрни бор. Бироқ бу сулола ўтмиши билан боғлиқ шу чоққача ечимини топмаган бир неча масалаларга дуч келамиз. Биринчидан, уларнинг илк она юрти, тили ва этник келиб чиқиши бўйича бир тўхтамга келинмаган. Эфталларни эроний тилли деб қаровчилар ҳам, туркий ёки бошқа элатлар билан боғлайдиган изланувчилар ҳам у ёки бу даражада ўз ҳақиқатига суянади. Эфталлар сўзлашган тил юзасидан ёзма манба билгилари – маълумотларига қаралганда, бошқарувчиларининг ҳар хил элатларга хос исмлар билан аталгани кўзга ташланади. Уларнинг ташқи қиёфасида турли элатларга хосликлар учраши, шу билан бирга, эски туркларга хос кўриниш етакчилик қилиши Болаликтепа, Тавкақўрғон (Сурхондарё), Қизил (Шарқий Туркистон) деворий расмлари ва танга-пуллар тасвирлар орқали ўз тасдиғига эга.

Деярли 150 йилдан бери – XIX юзйилликнинг сўнгги ўн йилликлари – ХХ юзйилликлар бошидан бугунгача эфталлар ўтмиши бўйича изланишлар олиб борган юзлаб тарихчилар ушбу сулола бошқарувчиларининг оти ва унвони бўйича кўпроқ қуйидагича қарашларни илгари суришган:

1. Ахшунвор, Варз, Фағаниш, Ғатфар каби эфтал бошқарувчилари билан боғлиқ атамалар эроний негиздадир. Бу эса уларнинг келиб чиқиши эроний элатларга бориб тақалади, деб қарашга ундайди;

2. Кунхон, Тўраман, Бургут, Хингил каби бошқарувчи оти ва “ябғу”, “тегин”, “тархон” унвонлари эски туркча негизга эга, бу эса эфталар турк бўлган дейишга туртки беради;

3. Чағон, Алхон, Тоба каби эфтал бошқарувчиларига тегишли киши оти ёки этник атамаларни мўғулча деб қараган айрим излаунувчилар уларни прото-мўғул элатлар билан боғлашга интиладилар.

Шу билан бирга, эфтал бошқарувчиси Миҳракулани эроний “меҳр – қуёш” ва туркий “қул” сўзларидан ясалган атама деб қаровчи изланувчилар талай. Шунингдек, Алхон атамасини эски туркча “Алхон – қизил хун”, Бургутни эса мўғулча “бурқут – бургут” деб очиқлаган қарашлар бор.

Юқорида айтиб ўтилганидек, эфталларни эроний, туркий ёки мўғул деб қаровчилар у ёки бу даражада ўз ҳақиқатларига эгадек кўринади. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, бугунги кунда бўлганидек, эски чоғларда бўлсин, ўрта асрларда бўлсин, бирор элатга тегишли кишининг оти ёки унвони айнан унинг ўзи сўзлашган тил негизида бўлади, деб қараш ўзини унчалик оқламайди. Тўғри, айрим чекка ўлкаларда яшаган ва ўзга тил ўртами – муҳитидан узоқ бўлган уруғ ва элатларда антропонимлар – киши отлари кўпинча ўзларининг сўзлашув тили билан боғлиқ бўлади. Ўрнак учун, илк ва ўрта чоғларда айрим туркий сулолаларда бошқарувчи ёки қўшин бошлиқларининг оти кўпроқ туркча бўлгани кузатилади. Улар қуйидагича: 

1) арабларга қарши курашган ёки уларнинг сарой бошқаруви ва  қўшинида хизмат қилган турк етакчиларининг оти Буға, Билга, Мангу ва б.;

2) Хоразмшоҳ-Ануштегинийлар сулоласи бошқарувчиларининг деярли барчаси туркча негизда: Ануш-Тегин, Отсиз, Эл-Арслон, Такаш, Мангуберди ва бошқалар [қар. Sümer 1999].

Эфталлар давлати чегараларига кўз югуртирадиган бўлсак, ушбу сулола томонидан қўлга киритилган ўлкалар турғунлари қуйидагича турли тил ва маданий ўртамда яшашган: Амударёнинг юқори оқими – Бадахшон ва Помир тоғлари, Амударё – Зарафшон дарёлари оралиғи, Шарқий Туркистон, Шимолий Ҳиндистон, Кобулистон ва Хуросон [Kurbanov 2010]. Бошланғичда Амударёнинг юқори оқимида ўз бошқарувини ўрнатган Эфтал сулоласи бошқаруви кейинчалик Амударё – Сирдарё оралиғидаги Термиз, Чағониён, Нахшаб ва Бухорогача ёйилгани, бу ерлардаги йирик шаҳарларда эфталлар билан боғлиқ бошқарувлар ўрнатилгани ёзма манбаларда бирмунча ўз ифодасини топган. Хоразм, Чоч, Уструшона ва Фарғона каби ўлкаларда эса эфтал бошқаруви қандай бўлгани етарлича аниқланмаган. Чунки ушбу ҳудудлар билан боғлиқ ёзма манбалар етарсиз, ҳам археологик топилмалар озлиги учун аниқ бир тўхтамга келинмаган.

Эфталлар қўл остидаги ўлкаларда кўпроқ шарқий эроний ва ҳинд, қисман эса туркий элатлар яшаб, улар орасида зардуштийлик, буддавийлик ва бошқа инонч тизимлари кенг тарқалган эди. Қолаверса, эфталлар келиб чиққан Шимолий Хитой – Кунгай Олтой – Гансу ўлкаси оралиғида турк ва мўғул элатлари етакчилик қилиб, улар орасида тангричилик инончи кенг тарқалган. Демак,  ушбу сулола бошқарувчилари билан боғлиқ атамалар турлича тил негизида очиқланар экан, бу каби омилларни кўздан қочирмаслик керак.

Эфталларнинг келиб чиқиши бўйича изланишлар олиб борган тарихчи, тилчи ва элшунослар кўпроқ уларнинг бошқарувчилари бўлмиш Ахшунвор, Кунхас (*Кунхон), Тўраман, Миҳиракула, Варз, Ғатфар атамаларининг келиб чиқиши қай негизга эга эканига урғу берган бўлсалар-да, бироқ бу борада бир тўхтамга келинмаган. Юқорида айтиб ўтилганидек, айрим изланувчилар уларнинг бир бўлаги эроний негизда очиқланишидан келиб чиқиб, уларнинг эроний илдизларини топишга интилган бўлсалар, айрим изланувчилар эса эфталларнинг туркий томонларини қидиришган. Бироқ бу масалага ойдинлик киритувчи эфталлар билан боғлиқ этник атамалар кўпчилик изланишларда етарлича ўрин олмаган. Бизнинг турли тиллардаги ёзма манбалардаги билгиларга таяниб олиб борган изланишларимиз сўнгида қуйидагича элат ва уруғларнинг эфталлар билан боғлиқлиги аниқланди:

1) абдал, 2) авар, 3) қарлуқ, 4) халач, 5) кумижи, 6) канжина турклари, 7) тугухун (туюхун), 8) *оқ-хун (света-хуна / спет-хйун “оқ хун”, 9) ол-хун (кармир-хун “қизил хун”), 10) қадис-хун [Бабаяров 2022: 95-102].

Келтириб ўтилган ушбу 10 та уруғнинг ярмидан кўпи турли тиллардаги ёзма манбаларда биргина эфталлар билан эмас, улардан кейинги турк элатлари билан ҳам қариндош-уруғ ўлароқ кўрсатиб ўтилган. Ўрнак келтирадиган бўлсак, VIII юзйилликка тегишли тибетча мантларда эфталлар туркий элатлардан бири, аниқроғи, Турк хоқонлигининг бошқарувчи ашина уруғи ва унга яқин элатлардан бири ўлароқ эслатилиб, другу (турк)лар 11 та бош уруққа бўлиниши, улар орасида ҳе-бдал (эфталит)лар “Гаргапур” (турк. -форс. “Қарға ўғли”) атамаси остида ҳам тилга олинишига урғу берилади [Bacot 1956: 137-153]. Эфталларнинг этник келиб чиқишини ўрганган Э. де ла Вессьерга кўра, “Қарға ўғли” деганда хитой йилномаларида шу атама остида эслатиб ўтилган “усун”ларни тушуниш керак бўлади. Бу эса эфталларнинг илк юрти эски Усун ўлкаси ёки унга яқин бир ер бўлганини яна бир бор кўрсатиб турибди. Биламизки, хитой йилномаларида милоддан олдинги II асрдан бошлаб тилга олина бошлаган “Усун ўлкаси” деганда кўпроқ Еттисув ва Тяншан тоғларининг шимолий этакларидаги кенгликлар тушунилган.

Эфталларга қариндош элатлардан яна бир ўрнак келтирадиган бўлсак, бир-бири билан боғлиқ бўлмаган хитой, араб ва форс манбаларида ҳам эфталлар, ҳам бошқа турк элатлари билан, айниқса, ашина турклари билан яқин келиб чиқишга эга деб кўрсатилган уруғлардан бири қарлуқлардир. 630-йилларда Шарқий Турк хоқонлиги Тан империяси томонидан бўйсундирилгач, хоқонликка қарашли уруғлар яшайдиган ерларда айри-айри ўлка (округ)лар тузилиб гелолу (қарлуқ), яда (эфтал) каби уруғ ва элатларни ўз ичига олувчи Гэло (Қарлуқ) округи ташкил этилади. Бу округ Хитойнинг Суйюань ўлкаси ўрнида жойлашган бўлиб, ҳозирда бу ер Ички Монголия автоном туманидаги Ордос ўлкасининг шимоли ва Хуанхэнинг шимолий қирғоқларига тўғри келади [Малявкин 1989: 18-19, 161].

Бу ер эфталларнинг илк макони – Олтой тоғларининг жануби-ғарби ва Тяншаннинг шимоли-шарқий қисмларига яқин бўлиши билан бирга, Ғарбий Олтой ва Мўғулистонда азалдан яшаб келган қарлуқларга ҳам унчалик узоқ эмас эди. Бу эса Эфтал давлатидан анча кейин, деярли икки аср ўтгач ҳам ушбу элатларнинг бир қисми Тўхористон ва Бадахшонга кўчмасдан, ўз юртларида яшаб қолганликларидан дарак бериши билан бирга, уларнинг этник яқинликка эга бўлганини кўрсатади. Қизиғи шундаки, хитой, араб ва форс манбаларида туркларнинг бош уруғларидан бири ўлароқ келтирилган қарлуқларга Ўрхун битиктошларида “ўз будуним”, “ўз уруғим” деб урғу берилади [Абдураҳмонов, Рустамов 1982: 110, 130]. Эфтал – қарлуқ қариндошлик иплари биргина Олтой тоғлари теграсида эмас, Помир / Бадахшон ва Ҳиндикуш тоғлари этакларида ҳам сақланиб қолади. Гардизий “Зайн ал-ахбор” асарида (XI юзй.) Тўхористон ҳайталлари ва халлух (қарлуқ)лар орасида яқинлик бўлгани тўғрисида қуйидагича ёзгани ҳам буни кўрсатиб турибди: «Турк хоқони қарлуқларнинг кўпайгани, устунликка эга бўлгани ва Тўхористон ҳайталлари билан иттифоқ тузиб, улардан қиз олиб, қиз бергани ва Туркистоннинг заифлашганини кўргач, ўлкасининг оқибатидан қўрқди» [Şeşen 1985: 71-72].

“Тугухун”, “туюхун” кўринишларида хитой йилномаларида тилга олинган кўчманчи элат эфталларнинг келиб чиқиши бўйича айрим масалаларга ечим бўла олади. Кўп йиллардан бери эфталлар ўтмишини ёритиб келаётган хитойлик изланувчи Юй Тайшан “Лянг-шу” йилномасида учрайдиган “Улар (эфталлар)нинг тилини биргина Хенан элининг оғзаки ўгирмаси орқали тушунса бўлади” деган билги орқали уларнинг этник келиб чиқишига ойдинлик киритишга уринади. Хенан халқини “туюхун”лар билан тенглаштирган Юй Тайшан ушбу билгига таяниб, эфталлар ва туюхунлар бир-бирини ўзаро тушунганларми ёки ҳар иккала элатнинг тили  бир-бирига ўхшаш тиллар бўлганми, ё бўлмаса, бу ўхшашлик ўзаро қўшничилик  натижасими ёки бутунлай тескарисими деган сўроқларни кўндаланг қўяди. Шу билан бирга, у туюхунлар Шарқий сянбиларнинг бир тармоғи бўлганига урғу қаратиб, улар орасидаги ўзаро ўхшашлик келиб чиқишини анча илгари Когурёда юз берган Эфтал – Сянби алоқалари билан боғлаб тушунтиради [Yu Taishan 2011: 081]. Сянбилар милодий III юзйилликда Хун салтанатини бўйсундирган кўчманчи элат бўлиб, 10 га яқин бош уруғининг ярмидан кўпроғи туркий уруғларга бориб тақалган. Шунингдек, сянбилар “Дун-ху” (Шарқий хун)ларнинг бир тармоғи ўлароқ чамаси, олтой тилларининг бирида, аниқроғи, протомўғул ёки прототурк тилида сўзлашганлар [Golden 2002: 55-61].

Илк ўрта асрларда Шарқий Туркистон ва Хитойнинг Гансу ўлкаси оралиғида яшаган туюхунлар тибет манбаларида “ажа” этноними остида учраб, айрим тадқиқотчилар уларни сянби ёки мўғуллар билан тенглаштирадилар. Улар XI юзйилликнинг иккинчи ярмида Наншан тоғларининг жанубида, Цайдам ўлкасида ўз давлатини қуриб, тибетликлар билан қалин алоқалар ўрнатадилар. IX юзйилликда яшаган Туюхун бошқарувчиларидан бирининг оти Дунхуандан топилган хитойча ҳужжатда Boqili (*puât-k’ḭət-lji) кўринишида учраб [Sims-Williams, Hamilton 2015: 88], уни қадимги туркча ёки мўғулча Бурқутли, яъни “бургутли” билан тенглаштирса бўлади. Шунга ўхшаш киши исми эфталларда учраб, хитой йилномаларидаги Йе-да бошқарувчиси Ба-гу (қадимги хитой. Pеt-γоət)ни айрим изланувчилар қадимги туркий негизда Бурқут / Бургут деб тиклайдилар [Ходжаев 2010: 187-188].

Bürgüd- мўғул тилларидан xалхa ва бурятчада бүргэд, қалмиқча бүргд “бургут” бўлган йиртқич қуш оти туркий тилларда орасида ҳам учраб [Санжеев, Орловская, Шевернина 2015: 124], ўзбек ва уйғур тилларида бургут, қирғизча бүргүт, қозоқча бүргiт, Онадўлу турк шеваларида bürgüt ва яна ўнлаб туркий тилларда шунга ўхшаш кўринишларида сақланиб қолган. Тилшуносларга кўра, бу сўз негизида қадимги турк тилидаги bür- “тирноқ билан овламоқ, бурамоқ” феъли ётади [Севортян 1978: 300].

Кўпчилик изланувчилар Ахшунвор (Хушнавар, Хушнаваз), Фағаниш, Ғатфар исмларини эроний тил негизида қарайдилар: Ахшун – суғдий ’xšywn “ҳукмдор, подшо” ва б. [Gharib 1995: 83]. Шу билан бирга, айрим изланувчилар, айниқса, туркиялик тарихчилар уни қадимги туркча Ak-sunkur (*Aq-Sunqur “Оқ-шунқор”) ўлароқ тиклайдилар [Konukçu 1973: 67]. Шу ўринда ушбу атама негизида ҳам овчи қуш топинчи (культи) ётмадимикан деган ўйга етаклайди. Тўғри, эски туркча Оқсўнқур билан Ахшунвор орасида лингвистик томондан яқинлик топиш бирмунча қийинчилик туғдиради, бироқ эфталларнинг тили Ашина ва бошқа турклар – ўғуз, қарлуқ, қипчоқ, сибир турклари сўзлашган “Ўрхун туркчаси”дан бутунлай бошқа бир туркий тармоққа тегишли бўлгани, шунинг учун бошқа турклар томонидан Ақсўнқур деб айтилган қуш номи уларда Ахшунвар бўлиши ҳам мумкинлигини кўздан қочирмаслик керак.

Шимолий Ҳиндистон ва Кобул теграларида эфтал бошқарувчилари томонидан бақтрийча ва эски ҳиндча (кхарошти) ёзувларда бостирилган кўплаб турдаги тангалар топиб ўрганилган. Уларнинг айримларида марказий осиёлик кўчманчиларга хос ташқи кўринишдаги бошқарувчи тасвири ҳинд тасвирий санъати йўриғи бўйича чизилган бўлиб, “тегин” унвони, ҳиндча алқовлар биргаликда учрайди. Қизиғи шундаки, эфтал тангаларининг айрим турларида олд юзасида “хун кўринишли” бошқарувчи, тескари юзасида эса қанотларини кенг ёйган йиртқич қуш – бургут тасвири ўрин олган. Илк ўрта асрлар Ўрта Осиё ва унга қўшни ўлкалар тангаларида бундай қуш тасвири деярли учрамайди. Айниқса, Суғд, Бақтрия-Тўхористон тангаларида бутунлай бошқа ҳайвон тасвирларига дуч келинади. Хоразм тангаларининг айрим турларида ҳукмдорнинг бош кийими бургутсимон қушни эслатади, бироқ эфтал ва хоразм тангаларидаги тасвирлар бир-биридан анчагина ажралиб туради. Бошқа томондан эса хоразм тангаларида бу каби тасвирлар учраши Хоразмшоҳ-Африғийлар сулоласи билан Чағониёндаги эфталлар тармоқ сулоласи орасида йўлга қўйилган қариндошлик алоқалари билан боғлиқ бўлса керак деган қарашларга туртки беради [Гудкова 1964: 119-120].

Ҳинд, хитой ва араб манбалари, танга ва битикларда Хингила атамаси учраб, унга эфталларга тақалувчи сулола билан боғлиқ деб қаралади. Бақтрийча ёзувли битта муҳрда эса eþkiγγilo сўзи ўрин олган бўлиб, Н. Симс-Виллиямс уни ушбу атама билан тенглаштиради [Sims-Williams 2002: 143–48]. Khińgila>*Kṣińgila [санскритлашган варианти]>Škiŋil [метатеза]>Eškiŋil [протеза] кўринишида ҳинд тили ўртамида Хингила айланганини, аслида Эш-кингил эканига урғу берган Э. де ла Вессиер уни қадимги туркий негизда очиқлаб, эш “эш, йўлдош” ва қинғироқ “икки ёнли пичоқ” сўзлари билан боғлайди. Унга кўра, қадимги хитой манбаларида келтирилган хун тилида “қилич” англамидаги kenglu (<*keŋ-ĥlax) сўзига бориб тақалади. Бу сўз вохонликлар тилида xiŋgar ва суғдий тилда хγgr кўринишини олган [Vaissiére 2003: 129]. Демак, ушбу тиллар орқали кенг тарқалган “ханжар” сўзи қадимги туркча qїŋїraq “қинғироқ”га бориб тақалади. Бу сўз ўзбекчада ҳам “қинғир” (эгри, қийшиқ) кўринишида сақланиб қолган.

Эфталийлар сулоласининг сўнгги бошқарувчиларидан бири – Миҳирагула (515-542 йй.) исмини кўпчилик изланувчилар эроний ва туркий негизда қараб, эски форс тилидаги “митра” (қуёш) сўзининг ўрта форсча кўриниши “миҳра” ва туркий “қул” (банда) сўзларидан ясалган атама деб очиқлайдилар [Толстов 1948: 277]. Эски ҳинд ёзма манбаларида Миҳирагула кўринишида учраб, шу йўсинда тарихшуносликда кенгроқ ёйилган ушбу атоқли исмга кўпчилик изланувчилар аслида Миҳирагул ёки Миҳирақул бўлган, ҳинд тили қоидалари негизида бу атама шундай кўриниш олган, деб қарайдилар. Унинг отаси Тораман (Тўруман – 490-515 йй.) отининг ҳам ҳинд ёзма манбаларида Торамано кўринишида ёзилгани бу қарашни кучайтиради. Бошқа томондан эса Миҳирагула эски ҳинд топинчларидан бири – шиваизмга сиғингани тўғрисида ёзма билгилар учрайди. Чамаси, у бошланғичда ўз ота-боболари инончида бўлиб, кейинчалик ҳинд маданий ўртамидан таъсирланган кўринади. Ундан фарқли ўлароқ Тўраман ўзининг эски инонч тизими, чамаси, тангричиликка сиғинган бўлиб, унинг оти эски туркча негизда эди. Айрим изланувчилар уни эски туркча “тўру” (қонун) ва “ман” (от ясовчи қўшимча) билан боғлаб, Тўруман “тўра эгаси” деб очиқлайдилар [Бобоёров, Хатамова 2024: 102-104].  

Бошқа томондан эса бу сўзни эски туркчада “турумтой” деб аталадиган йиртқич қуш билан тенглаштириш ҳам мумкин. Маҳмуд Кошғарий “турумтай – йиртқич қушлардан бирининг номи. Одам ҳам шундай аталади. Шундай лақаб берилади” деб очиқлаган. Шу ўринда эфталлар билан қариндош элат деб қараладиган Авар хоқонлигига (VII – IX юзйилликлар) тегишли идишлар сиртида “Турум” сўзи учраши ҳам эфтал бошқарувчиси Тўраман отининг негизида бургутсимон қушлар билан тотемистик қараш ётмасмикан деган саволу-сўроқларга етаклайди.

Эфталийлар бошқарувчиларидан яна бири – Kunkhas (Κούγχας – 450- йй.) кўринишида юнон манбаларида тилга олинган отини айрим изланувчилар туркий негизда қараб, уни Xun-qan (Кунхон - “хунларнинг хони”) деб тиклаганликлари кўзга ташланади. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, бу атама юзасидан бирмунча фарқли қарашлар ҳам илгари сурилган. Франциялик изланувчи Ф. Гренэ юнон ёзма манбаларида Кидарийлар бошқарувчиси ўлароқ тилга олинган Kunkhas исмини Khūn khan (Хун хони) кўринишида тиклаб, “хон” унвони илк бор ўша кезларда учрашини илгари суради [Grenet 2010: 270]. Бошқарув йиллари бир-бирига яқин, эгаллаган ҳудудлари деярли бир бўлган Кидарийлар (420-450) ва Эфталийлар (440-565), ҳатто Хионийлар (350-420) бошқарувчиларининг айнан қайси сулоладан бўлгани ёзма манбаларда айрим ўринларда адаштириб юборилгани кузатилади. Шунинг учун Kunkhas (Кунхон)ни айрим изланувчилар эфталийлардан бўлган, деб қарайдилар.

Бизнингча, Кунхон исмини эски туркча “кун” (қуёш) ва “хон” сўзлари билан боғлаб, бу атаманинг негизида кўчманчилар инончи – тангричилик ётади, деб очиқлаш мумкин [Бобоёров, Хатамова 2024: 102-104]. Эфталий бошқарувчиларидан иккитасининг исми – Миҳирагула ва Кунхон сўзларида “қуёш” сўзи билан боғлиқ томонларнинг кўзга ташланиши ўз-ўзидан бўлмаса керак. Келиб чиқиши бошланғичда олтой тилли элатларга, аниқроғи, эски турк-мўғул элатларидан бири бўлмиш Сюнну (хун)ларга бориб тақалади деб қараладиган эфталийлар кейинчалик турли этник элементларни қамраб олган, улар орасида шарқий эроний тилли элатлар, тибетликлар ва бошқалар бўлган аралаш этник уюшма сифатида билинади [Kurbanov 2010: 14].

Қизиғи шундаки, “кун” (қуёш) топинчи эски чоғлардан бери дунёнинг кўплаб эл-улусларида, айниқса, Ўрта Осиё ва унга қўшни ўлкаларда инонч тизимининг муҳим кўрсаткичларидан бири бўлган. Бу топинч эски чоғлар ва илк ўрта асрларда Ўрта Осиёда кенг тарқалган зардуштийлик ва буддавийликда айрим кўринишларига эга бўлган бўлса, минтақанинг шимоли-шарқий ўлкаларида етакчилик қилган кўчманчи сиёсий уюшмалар инонч тизимида анчагина етакчилик қилгани кузатилади. Биламизки, кўчманчи негизли Сюнну (Хун салтанати – мил.олд. III – мил. III юзй.), Жуан-Жуан (402-552) ва Турк хоқонлиги (552-744) ва бошқаларнинг инонч тизимида “Тангри” бош илоҳ бўлиб, у барча тирик яратиқлар ва жонсиз нарсаларнинг яратувчиси деб очиқланади. Шунга ўхшаш тушунча эфталийларда ҳам етакчилик қилганини хитой элчиси Сун Юн (520- йй.) ўзи таниқ – гувоҳ бўлиб ёзиб қолдирган “Эфталлар ҳар куни эрталаб чодирлари – “ўтоғи”дан ташқарига чиқиб, яратганга юкунади ва шундан сўнггина нонушта қилишади” деган билгилар ҳам қўллаб-қувватлайди. Шунга ўхшашроқ билги Турк хоқонлиги билан боғлиқ ўлароқ қуйидагича кўринишда учрайди: «Ўтоғ»ининг эшиги ҳам кунчиқарга - шарққа қаратилган бўларди. Хоқон ҳар тонгда «ўтоғ»ининг эшигидан чиққанда қутлуғ (муқаддас) саналувчи қуёшга юкунар эди” [Koca 2002: 833]. Ушбу сулоларга бошланиш берган Сюнну (хун)ларда “қуёш” культи анча кенг ёйилгани ва бу анъана унинг издошлари бўлмиш бир қатор кўчманчи сиёсий уюшмалар томонидан ўзлаштирилганини қўллаб-қувватлайдиган ёзма билгилар етиб келган [Габуев 2000: 18].

Қисқаси, эфтал бошқарувчилари оти ва унвонлари тизимида туркий атамалар анчагина кўпчилик экани борган сари ойдинлашиб бормоқда. Уларнинг бир бўлаги – Бурқут, Сўнқур (шунқор) каби овчи қушлар билан боғлиқлиги кўзга ташланади. Эфтал тангаларида бургут тасвирининг учраши ҳам уларнинг давлатчилик тизимида ушбу қуш билан боғлиқ рамзий тушунчалар кенг тарқалганини кўрсатади. Бу эса айрим изланувчилар томонидан “эфталлар туронлик бошқа бир қатор элатлардан фарқли ўлароқ турмуш йўсунида овчилик етакчилик қилган элат бўлган”, “улар бошланғичда ўрмонли ўлкаларда яшаб, кейинчалик қир-адирли, яйловли ерларда тирикчилик қила бошлаган” деган қарашларда жон борлигини кўрсатади. Шунга ўхшаш турум – ҳолат мўғулларда ҳам учраб, улар Байкал кўлига яқин Онон ва Керулен ирмоқлари теграларидаги ўрмонлик ўлкаларда яшаб, уларнинг тирикчилиги овчилик бўлган. Олтой тиллари орасида мўғул тил тармоғида овчи қушлар билан боғлиқ сўзларнинг кенг тарқалгани ҳам уларнинг ота-боболари қўйчивон – чорвачи эмас, кўпроқ овчи бўлганликлари билан очиқланади. Турк тилларидаги овчи қушлар билан боғлиқ сўз ва атамаларнинг ҳам кўпчилиги мўғулча, ё бўлмаса туркча-мўғулча негизда экани ҳам буни кўрсатиб турибди: лочин, шўнқор, бурқут, италғу ва бошқалар. Аслида қуш отларини унвон ўлароқ қўллаш одати анча эски туркча анъаналарга бориб тақалиб, Турк хоқонлигидан фарқли ўлароқ Қорахонийлар (960-1212), Салжуқийлар (1038-1308) бошқарувида ўнлаб атамаларга дуч келинади. Қорахонийларда Тўғон хоқон, Чағри-хоқон, Тўғрул хоқон каби бошқарувчи отлари учраганидек [Бабаяров, Кубатин 2012: 31-33], Салжуқийлар давлатини тузган Чағрибек ва Тўғрулбек каби бошқарувчилар отининг ҳам йиртқич қушлар билан боғлиқлиги бунга ёрқин ўрнак бўла олади. 

Демак, Эфтал сулоласининг илк юрти, этник келиб чиқиши, сўзлашган тили ҳамда уларнинг этник ва сиёсий уюшувида қатнашган элатлар масаласини ўрганиш учун улар билан боғлиқ этнонимлар, от ва унвонларни ўзаро солиштирган ҳолда изланишлар олиб бориш керак бўлади.

Ғайбулла БОБОЁР,

Тарих фанлари доктори

Қўлланилган адабиётлар

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. Тошкент: Ўқитувчи, 1982.

Бабаяров Г. Б. Родоплеменное деление у эфталитов // Вопросы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии. Вып. 7 / Отв. ред. Ш. С. Камолиддин. Saarbrücken: LAP, 2022. С. 95 – 102.

Бабаяров Г., Кубатин А. Заметки к происхождению некоторых титулов Караханидского каганата и их параллели в титулатуре Западно-Тюркского каганата // История и культура Центральной Азии. Токио: Tokyo Press Co., LTD, 2012. С. 3-33.

Бобоёров Ғ., Хатамова М. Эфталийлар инонч тизимида “қуёш” культининг ўрни // Jahon sıvılızatsıyaları tızımıda O‘zbekıston Tarıxı Va Madanıyatı (Tarix fanlari doktori, professor Eshov Boxodir Jo‘rayevich tavalludining 60 yilligiga bag‘ishlanadi) mavzusıdagı xalqaro ılmıy-amalıy konferensıya 2024 yil 20-21 may. B. 102-104.

Габуев З.Г. Этногонические предания древних кочевников Евразии: Восточные иранцы и прототюрки. Автореф. дисс. к.и.н. Владикавказ, 2000.

Гудкова А.В. Ток-кала. Ташкент: Наука, 1964.

Гумилев Л.Н. Эфталиты и их соседи в IV в. //Вестник древней истории. 1959, No 1. С. 129-140.

Джуманиязова Ф. Почему Беруни не упомянул эфталитов в своем труде «Индия»? // Туркестанский сборник.  Отв. ред. Ш. С. Камолиддин. Saarbrücken: LAP, 2022. С. 21-27.

Исоматов М.М. Эфталитское государство и его роль в истории Центральной Азии. Автореф. дисс. на соискание ученой степенид.и.н. Душанбе: ТГПУ им. С.Айни, 2009.

Малявкин А. Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. – Новосибирск: Наука, 1989.

Кошғарий, Маҳмуд. Туркий сўзлар девони / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С. М. Муталлибов. 3 томлик. Тошкент, 1963.

Пилипчук Я.В. Этничность и историческая география владений эфталитов // Иран-наме, 2016. Вып. 1-2 (37-38). С. 423-448.

Ртвеладзе Э.В. К истории эфталитов-алхонов // Творческое наследие народов Средней Азии в памятниках искусства, архитектуры и археологии (Тез. докл.). Ташкент,1985. С. 110-112. 

Санжеев Г.Д., Орловская М.Н., Шевернина З.В. Этимологический словарь монгольских языков:  в 3 т. / Институт востоковедения РАН. Гл. ред. Г.Д. Санжеев, ред. Л.Р. Концевич,  В.И. Рассадин, Я.Д. Леман. М.: ИВ РАН, 2015. Том I. A-E. 2015.

Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. Общетюрские и межтюркские основы на букву «Б». Том II. М.: Наука, 1978. 

Толстов С.П. Древный Хорезм. М., 1948.

Ходжаев А. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников). Ташкент: Тафаккур, 2010.

Bacot J. Reconnaissance en haute asie septentrionale par cinq envoyes ouigours au VIII^e siècle // JA. Paris, 1956.  T. CCXLIV. P. 137–153.

Gharib B. Sogdian Dictionary. Sogdian – Persian – English. – Tehran: Farhangan Publications, 1995.

Golden P. B. Türk Halkları tarihine Giriş. Çev. O. Karatay. Ankara: KaraM, 2002.

Grenet F. A View from Samarkand: The Chionite and Kidarite Periods in the Archaeology of Sogdiana (fourth to fifth centuries A.D.) // Coins, art and chronology, II : The first millenium CE in the Indo-Iranian borderlands, M. Alram, D. Klimburg-Salter, M. Pfisterer. Vienna, 2010. P. 267-281.

Enoki K. On the Nationality of the Ephthalites // MRDTB. Tokyo, 1959. №18. P.1-58.

Markwart J. Wehrot und Arang. Untersuchungen zur mythischen und geschichtlichen Landeskunde von Ostiran. Leiden, 1938.

Konukçu E. Kuşan ve Akhunlar tarihi. Istanbul 1973.

Tezcan M. Akhunlar ve Eftalitler // Hindistan Türk Tarihi Araştırmaları. Sayı: 2, Temmuz / Aralık 2001. S. 1-56.

Koca A. Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı // TÜRKLER. Ankara, 2002. Cilt 2. S. 823–844.

Kurbanov A. The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis. PhD thesis submitted to the Department of History and Cultural Studies of the Free Univer. Berlin, 2010.

Rahman A., Grenet F., Sims-Williams N. A Hunnish Kushan-shah // Journal of Inner Asian Art and Archaeology. No. 1, 2006.

Sims-Williams N. The Bactrian Inscription on the Seal of Khingila // Silk Road Art and Achaeology. 8. 2002. P.143–48.

Sims-Williams N., Hamilton J. Turco-Sogdian Documents from 9^th-10^th century Dunhuang / Corpus Inscriptionum Iranicarum. Part II, Vol. III. London, 2015.

Sümer F. Türk Devletlerı Tarıhınde Şahis Adları. I. İstanbul, 1999.

Şeşen R. İslam Coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Ankara, 1985.

Togan Z.V. Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair // Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi. Fas.:1, Sayı: 13. Erzurum, 1985. S. 59-65.

Vaissiére E. de la. Is There a «Nationality of the Hephtalites»? // Bulleten of the Asia Institute. New Series. Vol. 17.  London, 2003. P. 119-132.

Yu Taishan. History of the Yeda Tribe (Hephthalites) // Eurasian Studies. 2011/ Vol. 1. P. 66 – 119.

https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=209519

https://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=330160