ХХ аср бошларидаги ўзбек зиёлиларининг ичида Элбек (Машриқ Юнусов, 1898–1942) алоҳида ажралиб туради. Айниқса, унинг ўзбек тилининг ҳимояси йўлидаги қатор тадқиқотлари ҳар қандай таҳсинга лойиқдир. Жумладан, у “Туркистон”, “Қизил байроқ” газеталари ҳамда “Инқилоб” ва “Маориф ва ўқитғувчи” журналларида эълон қилган мақолаларида ўзбек тилига асрлар мобайнида кириб келган сўзларнинг ўрнига соф туркийча шаклларни тақдим этади. Элбекнинг ўзи бунинг сабаблари ҳақида тўхталиб: “Матбуотимизда, тўғрисини айтганда босилмоқда бўлғон китоб, журнал ва газеталаримиз, эски ҳолидан ўхшатиб бўлмаслиқ даражада ўзгариб, кундан кунга юксалиб, кенгайиб борадир. Бир вақтлар, ярамас, янглиш иборалар, арабий, форсий сўзлар ва туркча сўзлар ҳам учрайтурғоннинг, “ни”, “моқ”, “мак” каби қўшимча ва масдар белгиларини ўз ерларига қўйилмағон тубсиз сафсаталар билан тўлиб чиққон китоблар ўрниға, бу кун (гарчи бутунлай янглиш йўқ деб айтиб бўлмаса-да) анчагина йўлға қўйилғон китоб, журнал ва газеталар босилиб турадир. Бу иш, бизнинг кейинги 3–5 йил орасида ҳейли юксалганимизни кўрсатишга таниқ (исбот, мисол – М.Алижонов) бўла оладир. Бироқ биз, бу юксалишга юз тутғон адабиётимизни, устидан қараб, сонини санаб, кўнглимизни қувонтириб борғонимизда, бу кун бўлмаса эртага бир турли эҳтиётсизликлар билан туб йўлимизға эгри чизиқлар ҳам чизиб қўйишимиз мумкиндир. Мана шундай янглиш йўллардан ёш матбуотимизни қутқазиш ва уни тўғри, фойдали бир йўлға солиш учун оз бўлса-да биз тилнинг туб негизи ва ясалишдағи руҳий ҳамда унинг ингичкалиги билан танишмоқ тегишдир (лозимдир – М.Алижонов). Ҳозирда матбуотимизда соддалашган ва арабий, форсий сўзларнинг ўрниға туркий сўзлар ишлана бошлағон эса-да, шу олинғон сўзларнинг кўпи араб, форсий сўзида (тилида – М.Алижонов) англашилғон маънонинг жуда (худди – М.Алижонов) ўзи бўла олмай қоладир. Бундан бошқа тил-имло қоидаларида эса туб қоидага тескари ўлароқ тузилган янглиш ва ғоят фаҳш сўзлар ҳам учраб турадир… Тилимиз орасида ҳали араб, форснинг бўюнтуруғи остида эзилмаган эркинли равишда яшаб келмакда бўлғон шундай нуқул (холис) туркий маъноға бой сўзлар, турли ўсимлик, жониворлар учун хос аталиб қўюлғон атамалар бордирким, бунинг арабнинг “Маккаси”, форснинг “Машҳади”дан ҳам топилиши мумкин эмасдир” деб ёзган ҳолда, “Туркистон” газетасида махсус тарзда “Луғат ва атамалар боби”ни очишни таклиф этди ва бунда кенг жамоатчиликни иштирок этишга чақирди.

“Луғат ва атамалар боби” “Туркистон” газетасининг 1923 йилги 168, 169, 174, 177, 180, 183, 188, 191, 198, 199-сонларида чоп этилган бўлиб, унда араб, форс ва рус тилларидаги жами 550 та сўзнинг соф туркийча шакллари тақдим этилган. Биз қуйида ушбу луғатдан баъзиларини келтирмоқдамиз.

Элбекнинг ушбу луғати илк бор бугунги кун ўқувчилари эътиборига ҳавола этилмоқда.

Луғат ва атамалар

Нашрга тайёрловчи: Муслимбек АЛИЖОНОВ,

тарих фанлари бўйича фалсафа доктори