У кўпчилик юртдошлари қатори, кўп қаватли уйлардан бирида яшайди. Айтишича, юқори қаватдаги қўшниси хонадонига сув тошириб юборган вақтлар ҳам бўлган. “Лекин бу ҳар ким билан содир бўлиши мумкин, ваҳимали жойи йўқ” – дейди у. Уйда нонуштани ўзи тайёрлайди, тушликни эса онаси тайёрлаб, ишхонасига келтириб беради. Рўзғорни ҳам баъзан ўзи ёки онаси қилади. Ойликка кун кечиради, даромади Жаҳон банкида ишлаган вақти ойига (солиқлардан ташқари) 10 минг еврони ташкил этган, ҳозир эса ҳамюртлари қатори, салкам 1000 евро.

У хайкинг билан шуғулланишни жуда яхши кўради. Стрессга тушганида ҳам узоқ ва мураккаб юқориликларда юриш орқали “даво” топади. Хайкинг вақтида барча каби қулоқчинда қўшиқ эмас, табиат “саундтрекини” тинглашни маъқул кўради. Мусиқа борасида Coldplay рок гуруҳининг ижодини қадрлайди, яқин орада уларнинг концертига тушиш ниятида.

Мобил телефондан фойдаланади, телеграм мессенджеридан эса йўқ. Инстаграм саҳифасига постларни баъзан ўзи, баъзида ҳамкасблари жойлайди.

Унинг иш билан боғлиқ бўлмаган орзуси – кўп ва тиниқиб ухлаш ҳамда 1-2 ҳафтага тоққа бориш. Иш билан боғлиғи эса Молдовани тезроқ Европа Иттифоқига аъзо қилишдир.

Юқоридаги маълумотлар қанчалик оддий ва камтар кўринмасин, 51 ёшли Молдова президенти Майя Санду ҳақида эди. Россиялик журналист Юрий Дудь Санду билан интервью уюштирди. “Oyina.uz” Майя Сандунинг эътиборга молик баъзи фикрларини оққа кўчирди.

Украинадаги уруш ва Молдова(ликлар)нинг унга муносабати

– Агар Украина президенти Зеленский ўрнида бўлсам ва уруш бошланганида турли давлатлар хавфсизлик коридори орқали чиқиб кетишни таклиф қилса, мен ҳам ҳамюртларим билан ватанда қолиш йўлини танлаган бўлардим. Ягона тўғри қарор – бу қолиш. Чунки сен ўз халқингга, уларнинг хавфсизлигига жавобгарсан. Сени мамлакат хавфсизлигини таъминлашинг учун сайлашган. Ундай вазиятда барча одамлар сенга қараб туради ва сен мамлакат аҳолиси учун ҳамма нарса қилишга тайёр туришинг керак. Бу ерда бошқа гап (танлов) бўлиши мумкин эмас!

– Уруш бошланганда украиналик қочоқларга бутун жамиятимиз ёрдам берди ва бериб келмоқда. Эслатиб ўтаман, деярли миллион нафар қочоқ Молдова Республикаси орқали бошқа ҳудудларга ўтган. Баъзилар бу ерда бир неча кун қолди, бошқалари бир неча ҳафта. Ҳозир эса Молдовада юз минг нафар украиналик қочоқ бор. Ва шуни айтмоқчиманки, бу борада ҳеч қандай муаммо бўлмаган. Аксинча, фуқароларимиз умуман танимаган, билмаган одамлар (қочоқлар) учун ўз эшикларини очди. Бунда балки, давлат тўлиқ ёрдам беролмаслиги ҳам мумкин эди. Чунки бизда бунчалик кўп одамга ёрдам бериш имкони йўқ эди. Лекин урушнинг дастлабки ойларида ҳокимиятнинг маълум қисми фақат қочоқлар масалалари бўйича ишлади.

– Россия Молдовани босиб олмаслиги учун барча чораларни кўрганмиз. Жумладан, Евроинтеграция режасини ҳам. Бу биринчи навбатда, хавфсизликни таъминлаш саналади. Чунки Евроиттифоқ – биринчи  тинчлик лойиҳасидир. Конституция бўйича тинчликни сақлаб қолиш ва фуқароларимизнинг хавфсизлигини таъминлаш учун ҳамма нарса қилишимиз керак. Бунинг учун бизда армия ва мудофаа сектори бор. Аммо биз бу уруш тез орада якун топишидан ва ўз сармоямизни иқтисодиёт ва бошқа соҳаларга йўналтиришдан умид қиламиз.

Путин сиёсати ҳақида

Барчамиз биламизки, Путин Украинада уруш бошлади ва буни тўхтатиши ҳам мумкин. Аммо афсуски, буни истамаяпти.

Маълумот учун, Санду Deutsch Welle нашрига берган интервьюсида ҳам Россия Украинага қилган уруши учун жазоланиши кераклигини айтганди.

2022 йил Молдовада нега газ нархи бир неча баробарга ошиб кетганди?

– Бутун Европа бўйлаб нархлар юқорилаган ўша йили, “Газпром” билан шартномамиз ҳам тугаган. Улар шартномани узайтиришни истамади: компания 700 миллион доллар қарзни ҳукумат ўз бўйнига олишини хоҳлаган. Бу қарз эса “Молдовагаз”га тегишли бўлган. “Газпром” “Молдовагаз”нинг мажоритар (йирик) акционери эди. Биз қарз бўйича масалани ўрганиб, текшириб чиқишни ва бунинг учун вақт кераклигини айтдик. Чунки бу қарзлар қаердан пайдо бўлганини чиндан ҳам билмасдик. Шунинг учун қарзни тўлаш бўйича ҳужжатни имзоламаганмиз. Унинг имзоланиши – истеъмолчиларимиз нархи юқорилаган газ тўловидан ташқари, келиб чиқиши номаълум бўлган қарз учун ҳам пул тўлаши кераклигини англатарди. Бу масала бўйича биз халқаро аудитор ёлладик. Шундан сўнг маълум бўлдики, “Молдовагаз”нинг “Газпром” олдидаги қарзи 700 миллион доллар эмас, 8 миллион долларни ташкил этган.

– Газ борасида муқобил танлов бўлиши ва бизни шантаж қилолмасликлари  учун барча чоралар кўрилди. Бугунги кунда Молдова газни очиқ бозордан, яъни Европадан энг яхши нархлар асосида сотиб олади. Асосийси, 30 йилдан буён илк марта фуқароларимизнинг талаблари ва энг қулай нархлар асосида танлов қилиш имконимиз бор.

Молдова президентининг сўнги бор тўкилган кўз ёшига нима сабаб бўлган?

– Молдовалик журналистларнинг Украинадаги уруш ҳақида суратга олган фильмини кўрганимда йиғлагандим. Кинода журналистлар ҳатто, фронт линиясини ҳам суратга олган. Уруш бошланган куни уларнинг бири Одессада, иккинчиси фронт линиясига жуда яқин жойда бўлган экан.

Майя Санду одамларнинг диққат марказида эмас, кўзидан йироқроқ бўлишни маъқул кўради

– Бирор ерга чиққанда “24 соат давомида” қараб туришлари менга ноқулайлик туғдиради. Масалан, хайкинг билан шуғулланиш жуда ёқади. Лекин одамлар юришга чиққан пайтим қандай кўринишдалигимдан то қандай юришимгача диққат билан қарашади. Бунга кўниккан бўлсам-да, бу ҳолат менга ёқади, деб айтолмайман. Хорижга чиққанимда бир неча соат бўш вақт топсам, у ерда мени ҳеч ким танимайди ва сайр қилиш нисбатан енгил кечади. Доимий кўриниш беришни, диққат марказида бўлишни ёқтирадиган одамларни биламан. Лекин озгина кўздан йироқроқ бўлишни хоҳлайдиганлар ҳам бор.

– Ресторанлардан бирига борганимда, кимдир официантга “Биласизми, бу бизнинг мамлакатимиз президенти”, деган. Шунда одамлар “Қўриқчиларингиз қани? Бу ерга қандай қилиб келиб қолдингиз”, деб ҳайратомуз сўрай бошлаганди.

Майя Санду нега президентларга ажратилган Кондрица қароргоҳида эмас, кўп қаватли уйнинг икки хонали квартирасида яшайди?

– Кондрица ўрмонида Совет даври – 1960 йилларда қурилган уйлар бор. Бу ерда бир қанча собиқ президентлар яшаган. Мен эса 2003 йилда сотиб олган икки хонали квартирамда яшайман. Чунки қароргоҳда яшаш давлатга қўшимча харажатлар келтириб чиқаради. Бундан ташқари, йўл учун ортиқча вақт сарфлагим келмайди: уйим ишимга яқин ерда жойлашган. У ерда президент бўлгунимга қадар ҳам яхши яшаганман, ҳозир ҳам шундай. Шунинг учун ҳам ўз уйимда қолиш тўғрироқ, деб ўйладим.

Президентнинг қўриқчилари қўшниларга ноқулайлик туғдирмайдими?

– Қўшниларим билан муносабатларимиз жуда яхши. Ҳа, биринчи қаватда подъездни қўриқловчи одам бор. Лекин у туфайли қўшниларга тегишли бирор нима ўзгарди, деб ўйламайман. Аксинча, бу улар учун ҳам яхши. Чунки қўриқчилар сабабли улар ҳам ўзларини хавфсиз ҳис қилиши мумкин. Албатта, бошқалар номидан гапиролмайман, аммо қўшниларга муаммо ва ноқулайлик келтириб чиқармаяпман, деган умиддаман.

2020 йил президент сайловидан олдин Майя Санду Кондрица қароргоҳини ижтимоий эхтиёжмандларга беришини айтган. Ҳозир эса...

– Бу ерда кўплаб украиналик қочоқлар яшади. Ундан кейин биз маданий марказ очишни ўйлагандик, бироқ бу катта сармоя талаб этаркан. Шундан кейин бу лойиҳани кейинроққа қолдирдик. Чунки бизда бошқа, ундан муҳимроқ масалалар бор эди. Бу ерга баъзан мамлакатнинг турли нуқталаридан бўлган талабаларни хайкинг билан шуғулланиш учун таклиф қилиб тураман. Уларга ўрмонни таништираман, кўпроқ дарахтлар экиш кераклиги ҳақида гаплашамиз. Чунки бизда ўрмон майдони етарли эмас, қолаверса, ўзим кўчат ўтказиш бўйича миллий дастурнинг фаол тарғиботчисиман.

Молдовада Президент қароргоҳининг эшиклари барча учун очиқ

– Президент қароргоҳининг эшиклари очиқ туради. У ерга одамлар бемалол кириб-чиқиб юрганини кўришингиз мумкин. Бино ташқарисидаги тўсиқ деворни олиб ташлаш эса қимматга тушаркан. Аммо эшикларимиз деворлар бор-йўқлигидан қатъий назар барча учун очиқ. Бинога талабалар ва мактаб ўқувчилари ҳам келиб туради. Чунки мен ва ҳамкасбларим ишлайдиган бу бинода мустақиллик декларацияси қабул қилинган. Ўша зални ҳам исталган киши кириб, кўриши мумкин. Яъни, сайловолди айтилган жамоатчилик учун Қароргоҳ тўсиқларини олиб ташлаш ваъдаси қайсидир маънода амалга оширилди, очиқлик бор. Бино деворлари эса ортиқ аҳамиятга эга эмас.

Президент иш куни якунига етгач нима билан шуғулланади?

– Алоҳида кунлар, махсус вазифалардан ташқари одатий иш вақтим кечки 20.00 да якунига етади. Уйга қайтгач, электрон почтамга келган хабарларни ўқийман. Кун бўйи бошқа асосий масалалар билан банд бўлганим учун уларни ўқишга улгурмайман. Иш пайти эса ҳамкасбларим юборган, танишишим керак бўлган муҳим янгиликларни ўқийман. Бироқ иккинчи даражали (кўнгилочар) контентларни кўриш ёки кузатишга вақт ажратолмайман. Уларни ишдан кейин кўришим мумкин. Бизда танланган янгиликлар дайжести бор. Аммо мен ўзим ундан ташқари хабарларни ҳам ўқиб бораман.

Стрессни енгиш

– Хайкинг билан шуғулланиш стрессни енгишда ҳамма нарсадан кўпроқ ёрдам беради. Айниқса, тоғли, юриш мураккаб бўлган ҳудудларда, баъзан шу ерда [Кондрицада] ҳам кунига 15-20 километрлаб юриш самарали бўлади. Машғулотни қулоқчинсиз бажаришга ҳаракат қиламан. Табиат товушини тинглаш кўпроқ тинчлантириб, завқ беради.

Президентликка сайланишдан аввалги уч асосий ваъда ва унинг ижроси

Майя Санду ҳукуматга 3 та асосий ваъда билан келган: Евроинтеграция, Адлия тизимида ислоҳотлар ва коррупцияга қарши кураш.

Евроинтеграция бўйича натижалар 2022 йилдан сезила бошлаган: ўша йилнинг июнида Молдова Евроиттифоққа аъзо бўлиш учун номзод статусига эга бўлди. 2023 йилнинг декабридан бошлаб ЕИга қўшилиш бўйича музокаралар бошланди. Буларнинг барини умумлаштириб, битта ваъда деб айтган бўлардим. Чунки агар самарали адлия тизими бўлмаса, коррупцияга қарши курашни амалга ошириб бўлмайди. Шунинг учун ҳам биз коррупция билан курашадиган кучли, сотилмайдиган институтлар яратиш устида ишлаяпмиз. Лекин улар самара бериши учун аввал, тизимни тозалаш керак.

– Мен аслида, ҳеч қачон президент бўлишни режалаштирмагандим. Аммо бир куни ҳамкасбларим билан деярли барча сиёсий партияларда коррупция борлиги, улар демократияга путур етказаётгани, одамлар сиёсат – бу қаердандир келадиган кир пуллар, деб ўйлай бошлаганини кузатганимиздан сўнг, ҳеч кимга овоз бермасдан, нормал сиёсат партиясини яратишга қарор қилдик. Жаҳон банкида ишлаб топган пулларим менга кейинги фаолиятимда асқотди: Партия ташкил қилганимизда, маош бериш учун умуман пул бўлмаган. Биз фақат бир кишига ойлик тўлаганмиз. Қолганлар эса кўнгилли сифатида фаолият юритган. Биз бу билан ҳаққоний сиёсат бўлиши мумкинлиги, қонуний молиялаштириш ва сиёсий партиядаги шаффофликни кўрсатишни истадик. Бу курашни 2015 йил бошладик ва 2020 йилга келиб, мамлакатдаги коррупцион сиёсатдан фориғ бўлишга қаратилган барча ишлар олиб борилган. Ҳокимиятга келган вақтимиз коррупциялашган таркиб раҳбарлари (Владимир Плахотнюк, Илан Шор ва бошқалар) мамлакатни ҳам тарк этган. Шундан кейин биз суд ислоҳотларни бошладик. Чунки ким коррупционер ёки йўқлигини ва кимни ҳибсга олиш ёки олмаслик кераклигини президент аниқлолмайди. Аслида мен ҳам ислоҳотлар тезроқ якунига етиб, тизим тозаланишини истайман.

Икки йил ичида Молдовада ўнлаб ОАВ блокланган, бу цензурами?

– Барча демократик кўрсатгичлар бўйича халқаро рейтингларда Молдованинг ўрни юқорилаб бормоқда. Масалан, ОАВ эркинлигини айтадиган бўлсак, Молдова бугун бир қанча Европа мамлакатларини ҳам ортда қолдириб, 28-ўринни эгаллаган. 80-поғонадан 2-3 йил ичида шу ўрингача юқориладик. Бу бизнинг баҳо эмас, халқаро рейтингдаги объектив баҳо.

Бир қанча медианинг блокланиш ҳолати эса цензура эмас. Улар оммавий ахборот воситаларимас, дезинформация воситалари эди. Баъзиларининг молиялаштирилиши эса халқдан ўғирланган пуллар эвазига амалга оширилган. Қонунчиликка зид ҳолатларга, албатта, чора кўриш керак. Бир сўз билан айтганда, бугун бизда ОАВга цензура йўқ. Бироқ қонунга амал қилмаслик, мамлакатни дестабилизация қилишга уриниш орқали миллий хавфсизликка путур етказадиган ҳолатлар бор.

– Бизда мени ва ҳукуматни танқид қиладиган медиалар кўп. Улар асоссиз бўлиши ҳам мумкин. Лекин муаммо бунда эмас. Танқидий муҳокамалар нормал. Бироқ мамлакатдан ўғирланган пулларни аҳолига дезинформация етказиш учун сарфланиши – нормал эмас. Ўзини ҳурмат қилган журналист ойлик сифатида берилаётган пуллар қаердан олинишини билиши керак, деб ўйлайман.

Нега кўпчилик молдованлар Руминияга қўшилиш тарафдори?

– Тахминан 13 йиллардан буён Руминия паспортига эгаман. Миллионлаб фуқароларимизда, жумладан, буви-бувамда ҳам Руминия паспорти бор. Бу паспорт Европаники саналиб, Молдовада Евроиттифоқнинг миллионлаб фуқаролари борлигини билдиради. Бу эса Евроиттифоққа қўшилиш йўлимизни янада қисқартириши керак. Аҳолининг катта қисми “Молдова ЕИнинг бир қисми бўлиши керак”, деб ҳисоблайди. Биз эса уларнинг танловини ҳурмат қиламиз ва бу масала устида ишлаймиз.

– Яхшироқ яшаш шароити, Евроиттифоққа тезроқ қўшилиш ва бошқа турли сабаблар билан кўпчилик Молдовани Руминияга қўшилиши тарафдори. Мен эса Молдова учун энг яхши ва ҳақиқатга яқин йўл – Евроиттифоққа қўшилиш деб ҳисоблайман. Шунда Руминия билан ҳам, бошқа Европа мамлакатлари билан ҳам чегара бўлмайди. Биз Руминия билан Евроиттифоқда кўришамиз.

Президентнинг ойлик даромади

– Расмий ойлик даромадим деярли 1000 евро ва мен шу ойликка яшайман. Бу миқдордаги ойлик даромади билан кун кечирадиган фақат мен эмас, кўплаб молдованлар 1000 еврога яқин даромад топади.  Биз барча даромадлар юқорилашини, иқтисодиётимиз кучлироқ бўлишини хоҳлаймиз ва бунинг устида ишламоқдамиз.

Сайловда Майя Сандуга овоз бериб, бундан афсусланаётганларга президент нима дейди?

– Биз мамлакатни ҳаққоний одамлар бошқаришини ваъда қилганмиз ва буни бажаряпмиз. Олигархлар ҳали ҳам панжара ортига кирмагани ҳақиқат. Лекин улар ортиқ ҳокимиятда эмас ва мамлакат пулини совурмаяпти – бу жуда муҳим. Аввал ўғирлаган пулларини қайтариш ҳам жиддий масала. Иқтисодиётимиз яхшиланиши устида ишладик, ишлаяпмиз. Эслатиб ўтаман, биз энергетика танқислигини бошдан кечирдик, кейин уруш, у ердан келган қочоқлар... Ҳозир дуч келаётган муаммоларимизнинг барчаси фақат ташқи инқирозлар сабаб юзага келган, демоқчимасман. Лекин барибир, бу Молдова тарихидаги энг мураккаб давр бўлди, менимча. Бошқа тарафдан, биз Евроинтеграция бўйича жиддий қадам ташладик. Бу барча учун муҳим, чунки ЕИга қўшиладиган бўлсак, бутун молдоваликларнинг ҳаёти яхшиланади.

Маълумотлар оғзаки нутқдан матнлаштирилгани учун, мазмунини сақлаган ҳолда умумлаштирилган ва бўлимларга ажратилган. Хронологик кетма-кетлик видеодагидан фарқ қилиши мумкин.

Муқаддас МУСАЕВА тайёрлади