– Оталар ва болалар муаммоси гарчи XIX асрга келибгина улуғ рус адиби Иван Тургеневнинг довруқли романи боис ўзига тайинли ном топган бўлса-да, аслида – азалий масала. Сиз ёшингиз нуқтаи назаридан “оталар” сафида, касбингиз тақозосига кўра “болалар” даврасидасиз, демак, ҳар икки тоифанинг аҳволи руҳияси сизга кундек равшан. Айтинг-чи, бугун оталар ва болалар муаммоси қайси янгича қирралари билан намоён бўлаётир? Бир адибимизнинг нақлича, ушбу баҳсда ҳар қачон болаларнинг қўли устун келар эмиш, сабаби – оталар ўтади, болалар яшайди. Бир қарасанг ҳазилга, бир қарасанг чинга ўхшайдиган бу гапга барибир эътироз қилгинг келади киши. Ахир, оталар ҳақу болалар ноҳақ бўлиши ҳам мумкин-ку, шундай эмасми?

– Қизиғи шуки, бизда сиз азалий деб атаётган муаммонинг мавжудлигини инкор қилувчилар ҳам бор, аввал шунга тўхталсак. Беш-тўрт йил нарида шу муаммонинг адабиётимиздаги талқинларини ўрганишга бағишланган номзодлик иши ҳимоя қилинган эди. Ўшанда айрим мутахассислар “Бу бизнинг адабиётимиз муаммоси эмас, рус адабиётшунослигидан андаза олинибди” тарзида эътироз билдирган, сезишимча, айни эътирозни сўзсиз маъқуллаганлар ҳам кам эмасди. Одатда, бундай қарашни миллий менталитет, миллий тарбия хусусиятларидан келиб чиқиб асосламоқчи бўладилар. Мисол тариқасида, диққатингизни islom.uz маърифий сайтидаги шу масалага бағишланган мақолага қаратмоқчиманки, унинг илк жумласиёқ эътироз уйғотади: “Ҳозирги замонда “оталар ва болалар муаммоси” деган гап чиқиб қолган”. Ҳолбуки, бу асло энди чиқиб қолган муаммо эмас. Қадим Бобилда беш ярим минг йил аввал ясалган идишга ёшларнинг маънан айниганию оқибатда ғоят қитмир ва беғам бўлиб кетганидан нолиб, “Бу кунги ёш авлод тамаддунимизни сақлаб қолишга қодир эмас” деган таассуф битилган экан. Фиръавнлардан бирининг қабрига эса ёшлар ўжар ва қайсар бўлиб қолгани – катталар насиҳатига қулоқ солмай қўйгани, бу аҳволда олам улар билан соб бўлиши афсус ила қайд этилган. Яна – Қобилнинг Одам Атога терс боргани, Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли Канъон ўлим хавфи остида ҳам падар сўзини олмагани, Иброҳим Халилуллоҳ отасининг динини ҳар йўл билан инкор қилгани – булар муаммо азалий эканига етарли далолат эмасми?!

Муаммо моҳиятининг “замонавий оилаларда катталар ва кичикларнинг, яъни оталар ва болаларнинг, оналар ва қизларнинг муросаси келишмас эмиш, улар бир том остида аҳил, тотув яшай олмас эмиш. Бунга эса уларнинг ёши ўртасидаги фарқ туфайли дунёқарашларининг мос тушмаслиги сабаб бўлар эмиш”га келтирилиши, фикримизча, уни жўнлаштиришдир. Зеро, ҳеч бир том йўқки, остидаги оталар ва болаларнинг қарашлари, орзу-интилишлари, дид ё қизиқишларида муайян фарқлар бўлмаса; шунга қарамай, аксар оилаларда муроса ҳукмрон экани ҳам аён ҳақиқат. Тўғри, бизда ёш билан боғлиқ фарқлар камдан-кам ҳоллардагина очиқ тўқнашувга олиб келади, бунинг учун, шубҳасиз, шарқона тарбия ва урф-одатларимиздан миннатдор бўлмоғимиз керак. Бироқ шунинг ўзи, бизнингча, “Шарқ оилаларида бу муаммонинг бўлиши мумкин эмас” дейишга, муаммонинг мавжудлигини буткул инкор қилишга асос бўлолмайди: “Касални яширсанг, иситмаси ошкор этар” деган гаплар бор, ахир. Менга қолса, муаммони “Ғарбга хос” дея ўзимиздан нари қилишга уриниш ўзни алдашдан бошқа нарса эмас. Бир замонлар ўша Ғарбда ҳам оилада ота ва бола муносабатлари биздагига монанд, яъни отанинг сўзи қонун бўлган. Фақат, инсоннинг ижтимоийлашуви кучайган ва тараққиёт суръатлари тезлашган янги давр – кўпчилик бунинг чегарасини XVIII асрдан деб белгилайди – сўнгги уч юз йиллар давомида муаммо ҳозирги кўринишига келди. Бизда бўлса янги даврга хос хусусиятлар ХХ аср бошларидан – атиги юз йиллардан бери кузатилаётир. Қолаверса, “оталар ва болалар” муаммоси дегани оилавий муносабатлар доираси билан чекланмайди, иcтилоҳий маънода у авлодлар орасидаги зиддиятни, жамиятнинг тараққиётини таъминловчи ички механизмлардан бирини англатади.

Умумий гапларга ўтиб кетдик, узр, бевосита саволга қайтсак. Дарҳақиқат, кўҳна  муаммо бугун ўзига хос тарзда намоён бўлмоқда. Аввало, тараққиёт ва ўзгаришлар шиддати авлодлар ўртасидаги даврий оралиқни тиғизлаштирди: илгари “оталар ва болалар” тарзидаги муаммо “акалар ва укалар” кўринишини олмоқда. Бундай деганимнинг боиси, ҳозир ҳатто 10-15 йиллик фарқ ҳам сезилаётир. Яъни йигит ёшидаги одам ўйчан бош қашиганча “Бизлар ёшлигимизда бундоқ эдик, булар бўлса...” қабилида фалсафа сўқа бошласа, бу шунчаки ҳазил эмас, унинг шу тарз ўйлаш, ҳис қилишига асос бор. Ўз навбатида – буниси, фикримча, иккинчи муҳим жиҳат – вақтнинг тиғизлашувига мос равишда оталар ва болалар орасидаги масофа узоқлашяпти, негаки, замон шиддати боис уларнинг қарашларидаги муштараклик муттасил камайиб бормоқда. Бунинг асосий омили эса глобаллашув шароитидаги маданиятлар қоришуви ва турли-туман ахборотларни олиш имконияти бениҳоя кенгайганидир. Зеро, биринчидан, ўша қоришиқ маданиятга муносабат турлича: катталар яхши ҳазм қилолмай турган нарсаларни ёшлар табиий қабул қилади. Иккинчидан, ахборот олиш имкониятидан фойдалана олиш даражаси турлича: дейлик, элликни қоралаётганларнинг кўпи учун “смартфон”у “айфон” деганлари айнан бир матоҳ – телефон, холос, ҳолбуки, боғчадаги айрим болакайлар уларнинг сизу бизнинг хаёлимизга келмаган амалларини қўллаб кўрсатишади. Хуллас, ушбу омиллар таъсирида “оталар ва болалар” муаммоси барҳам топаётгандек – “оталар” ўз ҳолича бир томон, “болалар” ўз ҳолича бошқа томон бўлиб бораётгандек туюлади. Тамсил қилсак, вазият, электриклар айтмоқчи, “контакт йўқ” ҳолатига кирмоқда, контакт бўлмагач эса, биласиз, на учқун чиқади ва на мотор ўт олади. Шунга ўхшаш, жамиятнинг олдинга юриши учун авлодлар орасида зиддият бўлиши шарт, “контакт”нинг йўқолиши турғунлик ва бошбошдоқликка олиб боради...

Ўйлаб кўрса, “томонларнинг қай бири ҳақ” масаласида ёшликда бир томону улғайганида бошқа томонга мойил бўлаётганини ҳамма ҳам эътироф этса керак. Сабаби, ҳаммамиз ҳам бу зиддиятнинг бевосита иштирокчисимиз, бас, холис бўлишимиз маҳол. Фақат муаммодан узилиб, у ҳақда абстракт мушоҳада юритсаккина холис бўлишга имкон туғилади. Холис қарагандагина, бу ўринда “ҳақлик” эмас, муроса муҳимроқ эканини кўрамиз. Муроса деганим эса қарши томондаги мақбул жиҳатларни-да кўра билмоқни тақозо этади. Албатта, ёшларга хос янгиликка ташналик ва оламни ўз орзу-хаёлларидагидек кўриш истаги уларга катталардаги шундай жиҳатларни пайқашга халал беради. Бироқ уларда битта устунлик мавжуд – ВАҚТ, яъни олдинда ҳали ўзларининг ва аввалгиларнинг ўй-қарашларию амалларини қайта кўриб чиқиш, қайта баҳолаш имкони бор. Катталарда эса бу имкон камроқ ва кун сайин шамдек эриб-тугаб бораётгани ҳис этилиб туради. Шундан бўлса керак, катталарда “вақт тузатади” деб кутишга гоҳи сабр етишмай қолади, муносабатларида асабий таранглик, гапларида шиква-шикоят оҳанглари кучаяди... Ҳолбуки, агар ёшларнинг узрли ҳолати эътиборга олинса, муаммо кескинлашувида масъулият кўпроқ оталар зиммасига тушади. Негаки, оталар эъзозлаган қадриятларни болалар қабул қилмаётган бўлса, демак, ё улар чиндан қимматини йўқотган, ё биз уларнинг қадрият эканини расмана намоён этолмадик. Мазкур сабабларнинг биринчиси табиий: ёшлар қадриятларимизнинг барини ва бор ҳолича олмайди, сайлаб ва ўз талаб-эҳтиёжларига мослаб олади. Иккинчисига келсак, агар ҳаётимиз давомида қадриятларнинг асллигини намоён этолган бўлсак, ташвишланишга ўрин йўқ: болалар эртами-кеч, балки ўзлари “оталар” мақомига яқинлашгани саридир, уни қабул қилади. Яъни оталар ҳақликни даъво қилиши эмас, ҳаётдаги амаллари билан ибрат бўлиши зарур ва шундагина эртанги кундан кўнгил тўқ кетиши мумкин.

– Ҳозир бутун инсоният экономикоцентризм (талаффузи қийинлигини қаранг!) ҳукми остида яшаётир – моддий фаровонликка эришиш мақсадларнинг мақсади гўё! Жадидчилик ҳаракати ва жадид адабиёти тадқиқотчиси сифатида сизга яхши маълум: Исмоилбек Гаспрали “Фарангистон мактублари”да Шайх Жалол тилидан бундай дейди: “Молнинг кўплиги ва турфалиги, саноат ва ҳунарнинг тараққийси инсонларни саодатли қила олмайди. Саодати инсониянинг чашмаси битта, у ҳам бўлса – ҳаққониятдир!” Исмоилбек Гаспрали ва бошқа жадид боболар ҳаққоният деганда нималарни назарда тутган? Ушбу қараш бизнинг давримиз, XXI аср учун нечоғли аҳамиятли?

– Ҳа, худди шу муаммони бир юз ўттиз йил муқаддам Исмоилбек Гаспрали ҳам кўтарган, фақат у талаффузи осонроқ “фойда” сўзини қўллаган. Мен унинг 1885 йилда чоп қилинган “Оврупо маданиятига бетарафона бир назар” рисоласини назарда тутмоқдаманки, у Исмоилбекнинг фикри демоққа, қаҳрамон тилидан айтилганидан кўра, муносиброқ. Ғарб дунёсидаги таназзулни мушоҳада қиларкан, Гаспрали бунинг асосий омилини “яшамоқнинг ғояси, ҳаракатнинг сабаби ва инсонлар орасидаги муомала фойдадан бошқа бир истакка боғланмаслиги”да кўради. Унга кўра, фойда жамиятнинг маслагига айлангани учун ҳам ижтимоий адолатсизлик, тенгсизлик ҳукмрон, бу ҳол эса табиий равишда социализм ғояларини туғдиради. Ўз даври социалистик ғояларини ўрганган Гаспрали бу ғояларни инсон табиатига зид ва бани башар учун ҳалокатли деб санаб бундай башорат қилади: “Мудҳиш инқилоблар социализм туфайли содир бўлади. Ўттиз йиллик муҳорабалар, Буюк француз инқилоби мудҳиш социализм инқилоблари қаршисида ўйинчоқ бўлиб қолади”. Қарангки, Исмоилбек тафаккур кучи билан Октябрь тўнтаришидан ўттиз икки йил аввал унинг Европа тарихидаги энг мудҳиш воқелардан-да даҳшатли оқибатларга олиб келишидан огоҳ этмоқда.

Мазкур таҳликали вазият фойдани асос билиб, ҳаққониятни четга суриш натижасидирки, мутафаккир фикрича, эски маданиятнинг нуқсони айни шудир. Бу ўринда Исмоилбек Гаспрали жадидчиликка хос муҳим бир қарашни – “Овруподан саноат ва техника билан бирга яшаш тарзи ва қоидаларини” олмаслик лозимлигини таъкидлайди. Негаки, агар тараққий йўлига кирган ислом ўлкалари “Оврупонинг изидан эргашиб, охир-оқибатда социализм балоларига дучор бўладиган бўлсак, ҳайф бундай ғайрат ва меҳнатимизга!” деб билади. Яъни Ғарбга кўр-кўрона эргашмаслигимиз, “ҳаёт ҳақида ўз муқаддас ғоямизга эга бўлишимиз” керакки, бу – “ҳаққоният” асосига қурилган бир яшаш тарзининг меваси” бўлмиш янги маданиятни барпо этиш ғоясидир. Муҳими, мусулмонларгина ушбу ғояни рўёбга чиқариш учун зарур сармоя соҳиби ва бу сармоя “Қуръондирки, ҳукмининг ўзи “ҳаққоният”дир”. Шу ўринда мутафаккир қўллаган “ҳаққоният” сўзининг истилоҳий маъноси англашилади. Яъни Қуръони каримда акс этган “ер ва мулк, сармоя ва фоиз, фард ва жамият, тижорат ва иш, хайр ва хайрот”, умуман, инсон фаолиятини тартибга солувчи амрларнинг ҳар бири – “ҳақиқат”, уларнинг жами эса “ҳаққоният”дир. Исмоилбек жаноблари қатъий ишонадики, агар “мулк-тижорат ва иш ҳақидаги Қуръон қоидалари оврупоча ҳуқуқ ва ахлоққа асос олинадиган бўлса эди”, эски маданият таназзулга юз тутмас, хусусан, “даҳшат солувчи социалистик фикрларга мутлақо ўрин қолмасди”. Бу эса бир ибратдир! Шунинг учун ҳам у мусулмон ўлкаларини тараққий эттиришнинг шарти ўлароқ ақлларни маърифат-ла ёритишу қалбларни ҳаққониятга тўлдиришни биринчи ўринга қўяди. 

Исмоилбек Гаспрали рисоласидан қарийб ўттиз йил кейин яратилган “Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ”да Абдулла Авлоний ёзади: “Ҳаққоният деб ишда тўғрилик, сўзда ростликни айтилур. Инсон бўстони саломатга, гулзори саодатга ҳаққоният йўли ила чиқар. Инсониятнинг илдизи ўлан раҳмдиллик, ҳақшунослик, одиллик каби энг яхши сифатларнинг онаси ҳаққониятдур”. Фикримча, бу ўринда бир нуқтага – таъриф мазмунида дунёвийлик томон силжиш бўлганига диққатни тортиш керак. Тўғри, Авлоний ҳам мазкур истилоҳ Оллоҳнинг муборак номи билан боғланиши ва “ҳаққоният нури қайси дилда жилвагар ўлса, жаноби Ҳақнинг тавфиқи раббонийси шу дилда нашъу намо қилиши”ни таъкидлайди. Бироқ шунда ҳам, салафидан фарқли ўлароқ, ҳаққониятни мусулмонларга фарз қилинган қоидалар мажмуи эмас, кўпроқ инсон ахлоқига хос хусусият сифатида талқин этади. Албатта, моҳиятда ўзгариш бўлмади, бироқ бу силжиш ўзида ижтимоий-тарихий шароитдаги ўзгаришларни акс эттиргани шубҳасиз. Зеро, бу вақтга келиб миллий зиёлилар тоифаси оёққа туриш ва ўзини “қадим”чиларга қарши қўйишга, Гаспрали офат санаган социалистик ғоялар кўпчиликка озми-кўпми таъсир қилишга улгурган... хуллас, булар энди бошқа, алоҳида ўрганишга лойиқ масала.  

Ҳозирги кунга келиб “ҳаққоният” сўзи истеъмолда истилоҳий маъносини йўқотган, янги изоҳли луғатда унинг иккита маъноси қайд этилиб, улар: “1. айн. ҳаққонийлик. ... 2. айн. ҳақиқат. ...” тарзида шарҳлангани ҳам шунга далолат қилади. Бироқ муаммо ҳамон долзарб, сиз айтган экономикоцентризм солаётган жиддий хавфни мудом сезиб турибмиз. Хайриятки, жамиятимиз ўтмишни унутмаслик, аждодлар тажрибасига таяниш кабиларни ўзига қадрият билади. Бу деганим, дастур қилиб олганимиз “Юксак маънавият – енгилмас куч” шиори ва шу асосда маънавиятга устувор аҳамият берилаётгани, моҳиятан, ўша боболар назарда тутган “ҳаққоният”нинг бугунги воқеликдаги намоёнидир.   

– Суқрот ўз фикрларини оғзаки баён этиш билан кифояланган,  бирор сатр ҳам қоғоз қоралаган эмас. Бунинг сабаби сўралганда донишманд “Ахир, кейинги авлодлар бирор фикримни ғалат талқин этгудек бўлса, билагидан маҳкам тутиб, йўқ, мен буни назарда тутмаганман, деб айтолмайман-да”, дея жавоб қайтарган экан. Бугун дунёда рўй бераётган воқеа-ҳодисаларни кузата туриб, Суқрот бежиз хавотирга тушмаган экан-да, деган хаёлга борасан киши. Ахир, Оллоҳ каломи – Қуръони карим оятларини бир-биридан фарқли, ҳатто зиддиятли шарҳлаш оқибатида қонли тўқнашувлар юзага келаётгани бор гап-ку! Герменевтика мағзини обдон чаққан олим, қолаверса, “Талқин имконлари” деган китоб ёзган муаллиф сифатида айтсангиз: талқинда ҳам қандайдир қизил чизиқ – ўтиш тақиқланган сарҳад борми? Агар шундай чизиқ бўлмаса, талқин абсурдга, бемаъниликка айланиб кетмайдими?

– Суқрот фалсафанинг оталаридан бири сифатида эътироф этилиши бежиз эмас-да, қаранг, шу гапининг ўзиёқ унинг нечоғли донишмандлигини кўрсатади! Рости, мени ҳам кўпдан бери ўйлатиб келадиган саволни ўртага ташладингиз. Дарҳақиқат, нутқнинг, у хоҳ оғзаки, хоҳ ёзма бўлсин, турлича тушунилиши бор гап. Негаки, нутқий мулоқот жараёнида биз бир-биримизга фикр эмас, унинг ифодаси – нутқ товушлари ё ёзув белгиларидан таркибланган шаклини узатамиз. Ўз навбатида, тингловчи (ёки ўқувчи) ўша шаклни ҳиссий идрок этади, яъни сезгилари – эшитиш ё кўриш орқали қабул қилади ва қайтадан фикрга айлантиради. Демак, маъно яратувчи субъект битта эмас, бас, узатувчи онг билан қабул қилувчи онгдаги фикр ҳам айнан бўлолмайди. Ҳали сиз эслатган китобчада бунга бир мисол келтиргандим, ҳозир шуни такрорлагим келди. Тасаввур қилингки, “...суҳбат иштирокчиларининг бари танийдиган одам ҳақида “Аҳмад ака хўроз-да!” дейилди. Тингловчиларнинг ҳаммаси буни маъқуллади, фақат уларнинг бири “Аҳмад ака тез, жанжалкаш одам”лигини, иккинчиси “Аҳмад ака аёлларга ўчроқ, “юрадиган” одам”лигини, учинчиси “Аҳмад ака – мард одам”лигини билади ва ҳар бири ўз билганидан келиб чиқиб сўзловчини маъқуллади. Ҳолбуки, сўзловчи “Аҳмад ака аёллар бригадаси бошлиғи” эканини назарда тутган, холос”.

Қаранг, шакл битта бўлгани ҳолда суҳбат иштирокчиларининг ҳар бири унга ўз маъносини юкламоқда. Ўзгалар билан муомалада бот-бот “Ундай демоқчи эмасдим...” қабилида узрхоҳлик қилиш зарурати юзага келиб туришининг асл маншаи ҳам аслида шу. Фақат буни хафа бўлаётган томон “ўйламай гапириш”, узрхоҳлик қилаётган томон эса “қилдан қийиқ чиқариш” деб тушунишга мойилроқ. Хўп, жонли мулоқотда-ку узрхоҳлик қилиш, айтилмоқчи бўлганни изоҳлаб бериш, яъни, жиллақурса, суҳбатдош кўнглига инган ғуборни кетказишга ҳаракат қилиш имкони бор, гарчи бу имкон тўлиқ самара бермаса, ғубордан барибир из қолса ҳам. Ёзма нутққа келсак, унда шу ҳаминқадар имкон ҳам кесилади, яъни бунда энди “Айтилган сўз – отилган ўқ” ёинки русларнинг “Қалам билан битилганни болта билан ҳам ўчириб бўпсан” мақоллари қатъий амал қилади. Зеро, ёзувда муҳрланган ониданоқ фикр ўз эгасидан айро мустақил ҳаётини бошлайди – минг-минглаб онгларда қайта-қайтадан жонланиб, ҳар бирида айрича жилоланаверади. Ҳақиқатан ҳам, Суқрот айтмоқчи, унга энди ҳатто эгасининг (муаллифи) ҳам заррача бийлиги йўқ, яъни муаллиф талқини ҳам бор-йўғи имкондаги талқинлардан бири.

Хуллас, матнни турлича тушуниш имконияти ҳамиша мавжуд, демак, у талқин асоси бўлолмас экан-да? Негаки, агар матнга асосланиб қайта яратилган фикр тўғри десак, унда турфа талқинларнинг барини тўғри дейиш керак бўлади. Яъни у ҳолда, сиз айтмоқчи, муқаддас манбаларни “бир-биридан фарқли, ҳатто зиддиятли шарҳлаш оқибатида” юзага келаётган ҳолатларни ҳам нормал ҳол деб қабул қилишимиз керакки, соғлом ақл бунга кўнмайди. Айни ҳол матн мазмуни контекстдагина реаллашади деган қарашни устувор этади. Унга кўра, матнни ким, қачон, қандай вазиятда яратганидан келиб чиқиб тушуниш керак. Бироқ шуниси борки, биз умумлаштириб учта савол шаклига келтирган контекстларни ҳам ҳар ким ўзича тасаввур қилади. Дейлик, матн яратувчисининг ким экани – ҳаёт йўли, муҳити, феъл-сажияси, орзу-интилишлари ҳақидаги билимларимиз фарқ қилади, демак, у ҳақдаги тасаввурларимиз ҳам фарқли. Шунақа экан, матннинг биографик контекстдаги талқини ҳам субъективликдан, демакки, турличаликдан  холи бўлолмайди. Худди шу ҳукмни бошқа контекстларга (тарихий, маданий, ижтимоий ва ҳоказо) нисбатан ҳам бемалол айтиш мумкин. Албатта, контекстуал таҳлил бизни матн яратувчиси кўзда тутган мазмунга яқинлаштиради, бироқ у – адоқсиз жараён-да, чунки ким, қачон, қандай вазиятда сўроқларига жавобимиз мудом аниқлашиб боради...

Ниҳоят, ўша “қизил чизиқ – ўтиш тақиқланган сарҳад” ҳақида. Асли, шу чоққача айтганларимиз талқинда бундай чизиқ йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмаслигига далолат қилаётгандек. Зеро, модомики ўқувчи (тингловчи) ҳам мазмун яратувчи субъект экан, матннинг ўзини алоҳида оламизми ва ё контекстлар доирасидами, қатъи назар, турлича талқин қилиш имконияти ҳамиша бор. Истаймизми-йўқми, ҳар икки ҳолда ҳам талқин йўналишини белгиловчи бош омил талқинчи бўлиб қолаётир. У эса, биласиз, виждон билан нафс орасида талаш – иккисига ҳам қулоқ тутиб яшашга маҳкум, қалбида жаннат хаёли ва ё ўзга юксак мақсад-интилишлар билан бўғзигача турмуш ташвишларига ботиб яшаётган ожиз бир банда. Шундай бўлгач, талқиннинг шахсий ё гуруҳий манфаатдан келиб чиқиш эҳтимоли ҳам, таассуфки, жуда катта. Жумладан, муқаддас манбаларни-да “бир-биридан фарқли, ҳатто зиддиятли шарҳлаш оқибатида қонли тўқнашувлар юзага келаётган”и шунинг касридир. Сираси, айни ҳолат “қизил чизиқ” масаласини ғоят долзарб этаётгани, ҳозирча айримларнигина ўйлатган бу саволнинг эртами-кеч бутун афкор омма онгини забт этиши муқаррар экани ҳам ақлга тайин. Бироқ бунинг учун яна қанча қурбонлар берилиши, қанча қон тўкилиши керак?! Бас, башариятни ҳалокатдан сақлаш учун “қизил чизиқ” тортилиши шарт ва у бандаларнинг битиклари билан илоҳий манбалар орасидан ўтмоғи керак. Аслида-ку, бу чизиқ азалан бор, фақат моддиюнчилик таъсирида шахсий тақдирию олам равишини ўзи белгилашига ишониб қолганидан кибрга берилган янги одам буни эътиборига арзитмай қўйди, холос. Энди эсни йиғиб, ҳали мухтасар тавсифланган қонуниятлар чизиқнинг бериги томонидагина амал қилади, нариги томон – илоҳий манбалар ҳудуди дахлсиз, деган ҳақиқатни қайтадан тан олиш фурсати етди. Ахир, Оллоҳнинг каломини турлича талқин қилаётганларнинг аксари чин мусулмонлик даъвосида-ку! Шундай экан, имонли одам учун Оллоҳ – мутлақ ЭЗГУЛИК, мутлақ ҲАҚИҚАТ, мутлақ АДОЛАТ... бўлиши керак! Бас, муқаддас Каломда шуларга буюрилганмиз, бундан ўзга маънолар уқаётган бўлсак, энг аввал, имонимизни тафтиш қилиб кўрмоғимиз зарур. Сиз ўртага ташлаган масала бўйича ожиз ақлимнинг етгани шугина, яна Оллоҳ ўзи билгучидир!

– Ўзингизга маълум, математикада соддалаштириш деган бир усул бор. Масалан, 4000 дан

¹⁰⁰⁰

 сурат ва махраждаги учтадан ноль қисқартирилиб,4

1ҳосил қилинади. Бунда моҳиятга мутлақо путур етмайди, чунки ҳар икки ҳолатда ҳам бўлинма 4 га тенг. Энди нигоҳни фандан узиб, жамиятга қаратсак: бугунги кишилар ҳаётида ҳам анча-мунча “ноллар”ни қисқартиришга эҳтиёж бордек, назаримда. Бу ўринда мен “ноллар” деганда бизни инсоний моҳиятимиздан чалғитувчи, хоҳ моддий, хоҳ маънавий бўлсин, барча нарсани назарда тут­япман. Ушбу фикрга нима дейсиз? Сизнингча, биз аввало қайси “ноллар”дан халос бўлмоғимиз зарур?

– Азбаройи саволни арифметик йўсинда берганингиз ёқиб кетганидан шу йўлда жавоб бергим келди. Масала шарти ҳаммага маълум: инсон фаришта билан ҳайвон оралиғида яратилган, дейилади. Буни мана бу шаклда ифодалаш мумкин:

1

– =1

1

Бу ифодада суратдаги бир – фаришта, махраждагиси – ҳайвон, бўлинма эса инсон, яъни меъёрдаги инсон бўлсин. Яна айтиладики, фариштага ақл ато этилди-ю, нафс берилмади; ҳайвонга эса нафс берилиб, ақлдан маҳрум этилди. Арифметик қоидага кўра, биласиз, махраждаги қиймат бўлинмага кескин таъсир қилади: у каттарса, бўлинма кичраяди ва, аксинча, кичрайса – каттаради. Масалан, агар нафс ўндан бирга ўлдирилса, инсонийлик тақрибан шунчага юксалади ва, аксинча, мабодо нафс ўндан бирга кучайса, инсонийлик шунчага пасаяди. Шунга кўра, инсонлик моҳиятидан чекинмаслик учун мудом нафс билан олишиб яшашга маҳкуммиз. Демоқчи бўлаётганим янги гап эмас: бизни инсоний моҳиятимиздан чалғитувчи нарсалар ташқарида эмас – ўз ботинимизда. Яъни ўша “ноллар” ташқаридан келиб бирнинг ёнидан жой олмайди, йўқ, вужудимиздаги бирнинг ўзи аъмолимизга қараб кимда ўнлик, кимда юзлик, кимда минглик каср сон миқдорида кўпайиб ё камайиб боради...

Даставвал қайси иллатлардан халос бўлиш керак, деганингизга келсак, энг аввал кибрни айтган бўлардим. Негаки, кибр – бугунги ҳаётимизда учраб турган кўплаб иллатларнинг онаси. У эса, биласиз, нафсдан, яъни ўзимизни севишимиздан бинога келади. Аслини олганда-ку, моҳиятимизнинг тенг ярми нафс экан, ўзни севиш ҳам зарур ва табиийдек. Фақат, ўртага яна ўша меъёр масаласи тушадики, унга риоя қилиш ғоят мушкул, ўзни севишнинг меъёрдан ортиғи эса тўппа-тўғри кибрга олиб боради. Кибрга бўй берган одам ўзини ўзгалардан бешак устун ҳис этади. Бу ҳисни у фаолиятида манманлик, ўзбилармонлик каби тамойилларга таянибгина реаллаштириши мумкинки, натижада ўзгаларни менсимаслик, бировнинг шаънини топташ, ҳақини ўзлаштиришу ҳуқуқини поймол қилиш унга одатий ҳол бўлиб кўрина бошлайди... Таъкидлаш жоизки, бу гаплар ижтимоий мақоми баланд кишиларгагина тегишли деб ўйлаган хато қилади. Зеро, бу вирусдан деярли ҳамма зарарланади, кишининг ижтимоий мақомига касалланиш даражасию иситмаси боғлиқ, холос. Айтайлик, ўтиш жойида пиёдага йўл бермаган ҳайдовчи, унинг қилмишини кибрга йўйсак, эҳтимол, ҳайрон бўлар, эътироз ҳам қилар. Бироқ куппа-кундуз куни ҳеч тортинмай, пиёданинг ҳақини ўзлаштираётгани замирида менсимаслик, кибр бўлмай нима? Ёки соат фалонга деб туманнинг энг катта залига мажлис чақириб қўйган раҳбарнинг уч-тўрт соатлаб бемалол “ушланиб” қолавериши ҳам айни кибрдан, ўша залга тўпланган одамларни менсимасликдан бошқа нарса эмас. Кечиккани-ку хўп, майли, лекин узр сўрашни хаёлига ҳам келтирмай, мажлис аҳлини ёппасига “сен”лай бошлаши, тикка қилиб қўйилган “осий”ларга айтгани – эшитса илон пўст ташлайдиган ҳақоратлар... булар энди кибрнинг хуружи, жўш уриб кўпириши, халқона тилда айтсак – қутуриш! Демоқчи бўлганим, ҳайдовчида ҳам, арбобда ҳам кибр меъёрдан ошди, фақат даража биринчисида, борингки, мингдан бирлар билан, иккинчисида эса ўндан бирлар билан ўлчанади...

Бир ривоят эсга келяпти, адашмасам, Эпикур эди, шогирдлари билан турса, ўта башанг кийинган киши ўтиб қолибди. Файласуф уни кўрсатиб айтдики, “Бу кибрдан!” Бир оз фурсат ўтиб, энди ўта жулдур кийинган киши ўтди, устоз унга ишора қилиб дедики, “Бу ҳам кибрдан!” Ривоятни эслашдан мурод – битта хусусиятнинг бир-бирига тамом зид икки кўринишига диққатни тортиш. Зеро, инсонийлик асосларидан бўлмиш ғурур, виқор, ор каби сифатлар маншаи ҳам нафс, ўзни севиш-да! Яъни нафсни буткул оёқости қилиш ҳам, агар таркидунё қилмаган бўлса, кишини инсонийлик моҳиятидан йироқлаштиради. Дейлик, ҳақимизга сурбетларча тажовуз қилинишию ҳуқуқимизнинг поймол этилишига миқ этмай йўл қўйиб беришимиз, қадримизни ерга уриб, шаънимизни таҳқирловчи ҳақоратларни ютиб юборишимиз – номини ҳар қанча чиройли қилиб “андиша” десак-да, асли, қуллик психологиясининг  қолдиғи, унга қайта жон ато этган эса, юқорида айтганимиз – меъёрнинг бузилишидир. Энг ёмони, шу қолдиқ билан кибрнинг чатишувидан, нима десам экан, “мутант” бир хусусият пайдо бўлди. Бу ўринда ўзи бош бўлган муҳитда ҳокими мутлақ, юқори доираларда эса буткул муте ўлароқ ҳаракат қилишни назарда тутмоқдаман. Оқибат, “мен бошлиқман, сен – аҳмоқ, сен бош­лиқсан, мен – аҳмоқ” тамойили урф­га кириб бораётгандек...     

– Биз ҳақиқат жарчиси саналмиш адабиётни бутун халқни қамраб олган азим ҳаракат қиёфасида кўришга одатланганмиз. Айтинг-чи, кейинги вақтда бу азим ҳаракат сафлари бир қадар торайиб ва сийраклашиб кетмаяптими? Адабиёт бир сиқим ёзувчи ва мунаққидлару оз сонли ўқувчилар иши бўлиб қолмаяптими? Сизнингча, “Оққан дарё оқаверади” нақлига таяниб, адабиёт юксак ижтимоий мавқеини қайта тиклашига умид боғлаган маъқулми ёки бу ёғига сўз санъати аввалгидан мутлақо фарқли янги қонуниятлар измида бўладими?   

– Дарҳақиқат, биз адабиётни сиз айтгандай кўришга одатланганмиз. Зеро, сизу бизнинг қарашларимиз шаклланган вақтлар адабиёт нафақат бадиий, балки миллий ижтимоий тафаккурнинг ҳам илғорида эди. Эсланг, у вақтлар ҳозиргидек ўнлаб телеканаллар кеча-кундуз тиним билмай ишлаб турмас, интернет деганлари-ку хаёлимизга ҳам келмаган... хуллас, биздаги маънавий-руҳий ташналикни қондирадиган ягона чашма эди-да адабиёт. Эҳтимол, булар ҳозиргиларга муболағадек кўринар, лекин яхши китоби бор одамни излаб топиб, бир кун-ярим кунга сўраб олиб, гоҳи ҳафталаб, ойлаб навбат кутиб ўқиганимиз бор гап ва бу сизу биз учун айни ҳақиқат. Ҳа, айнан шундай: биз учун ҳақиқат! Бироқ уни ёшларни – фарзандларимиз ё шогирдларни яниш учун дастакка айлантириб олиш ҳам тўғри эмас-да! Кейинги вақтлар шу фикрда тобора муқимлашиб боряпман. Тўғри-да, ёшларимиз маънавий-руҳий ташналигини қондирадиган чашмалар кўпайиб кетди, ахир. Албатта, бу чашмалардан оқиб турган сувнинг таъми, софлиги, таркиби бир хил эмас, лекин ҳаммаси ҳам бирдек ташналикни қондиради...

Мабодо сўз ва ижод эркинлиги адабиётнинг оммавий ўқилишига барҳам берди, десам, балки парадоксал фикр айтгандай кўринарман. Бироқ ҳақиқатан ҳам шундай бўлди. Ўзингиз айтгандай, биз адабиётда “ҳақиқат жарчиси”ни кўриб ўрганганмиз. Зеро, матбуот, радио ва телевидениеда расмий нуқтаи назардан зиғирча чекинишга йўл қўйилмаган бир шароитда адабиёт руҳ эркинлигини реаллаштиришга озми-кўпми имкон берадиган ягона майдон эди. Эсланг-а, ҳозирги ўқувчига бориб турган замонасозлик бўлиб кўринувчи айрим шеърларнинг сатр ораларида яширин исён руҳини уққанмиз, шундан маънавий қувват олганмиз. Айни руҳ йилдан-йил куча­йиб борганию 80-йиллар ўрталарида ҳадди аълосига чиққани ҳам ёдингизда бўлса керак. Кейин сўз эркинлиги... Энди шоиру адиб­лар “йўлини қилиб”гина айтолган гапларни ҳатто ўргамчик журналист ҳам бемалол айтадиган бўлди. Табиийки, бундай шароитда адабиётнинг “ҳақиқат жарчиси” бўлишига зарурат қолмади.  

Чўлпоннинг “Адабиёт яшаса – миллат яшар” хитоби, нима десам экан, аванс тариқасида айтилган гап эди. Зеро, оташин шоир бу ўринда миллатни уйғотиш, унга ўзлигини танитиш орқали истиқлол ва тараққий йўлига солувчи янги адабиётни, яъни эндигина шакллана бошлаган адабиётни назарда тутган. Кейинроқ, улоқ шўрода кетиб, адабиёт мафкура қуролига айлантирилган шароитда Абдулла Қаҳҳор гарчи кўпроқ “ўтин ёришга” сафарбар этилган бўлса-да, унинг “атомдан кучли” эканини эътироф этди. Сизу биз китоб ўқишга муккадан кетган чоғлар эса ўқувчи оммани эрк соғинчию ҳақиқатга ташналик бирлаштирган эди, назаримда. Демоқчи бўлганим, адабиётнинг ижтимоий мавқеи кучайган даврларда ўқувчи омманинг аксариятини бирлаштирувчи ғоя ё дард мавжуд бўлган. Бугунги воқелик эса ўша замонлардан тамом фарқ қилади. Зеро, бугунги кун кишиси кўпроқ ўзи ва яқинлари турмушини фаровон қилиш, фарзандлари истиқболини таъмин этишга замин ҳозирлаш билан банд. Бундай вазиятда адабиётнинг илгариги ижтимоий мақомга эга бўлиши осон эмас...

Хуллас, эндиликда адабиёт нимагадир восита бўлиб эмас, ўз ҳолича – адабиёт ўлароқ яшаётир. Айни ҳолни эътиборга олмасдан, бугунги адабиётга эски тасаввурлар билан ёндашмоқдамиз. Ҳолбуки, объектнинг табиати ўзгарган экан, ёндашувимизга ҳам муайян ўзгаришлар киритилиши лозим. Муаммонинг яна бир ўткир қирраси шуки, ёш авлодга адабиётни ўқитишимиз ҳам аксар ўша эскирган тасаввурларга таянади. Айтмоқчиманки, биз ҳозир – адабий ижодда, адабиётни англаш ва уни ўқитишда янгиланиш жараёнлари кечаётган бир паллада, бошқача айтсак, ўтиш даврида турибмиз. Ҳар қандай ўтиш давридаги каби бу гал ҳам зиддиятлар, чалғишлар, йўқотишлар бўлиши табиий. Бироқ “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” деган шиор бесамар кетмаслиги аниқ. Пировард-натижада жамият адабиётни асл қимматига муносиб қадрлайди, у ҳам бунга жавобан миллатни маънавий юксалтиришдек вазифасини уддалашда самарали ва бардавом бўлади деб ишонаман.

Муҳиддин РАҲИМ суҳбатлашди.

“Tafakkur” журнали, 2016-yil 2-сон