Адабий мослаштириш

Адабиётшуносликнинг кўп ҳолларда тавсифий илмий соҳа бўлиб қолаётганлиги унинг ижтимоий қийматини пасайтирмоқда. Зотан, адабиёт инсон тасвири экан, уни ўрганувчи фан бўлган адабиётшуносликнинг ҳам тўлақонли амалий аҳамият касб этиши ва иқтисодий самарадор соҳага айланиши – боқимандаликдан халос бўлиш имконияти кенг.

Маълумки, фаннинг иккита вазифаси мавжуд:

а) ўрганиш объектини такомиллаштириш;

б) ўрганиш объектидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш.

Шу маънода назарий адабиётшунослик адабий қонуниятларни очса ва ўз олдига ўрганиш объекти (адабий асар), яъни бадиий адабиётни такомиллаштириш мақсадини қўйса, амалий адабиётшунослик ўрганиш объектидан амалий фойдаланиш самарадорлигини ошириш муаммолари билан шуғулланади.

Амалий адабиётшунослик бир неча муҳим йўналишни қамраб олади. Улардан бири “Адабий мослаштириш” илмий-амалий йўналишидир.

Хўш, адабий мослаштириш термини қандай маъно-тушунчани англатади?

Адабий мослаштириш – бадиий асарни бир шакл/воситадан бошқа бир шакл/воситага ўтказиш демакдир. У шеърий, насрий ёки драматик асарни ўқувчи ва томошабиннинг хусусият ва эҳтиёжига мослаштиришни ифодалайди. Бошқача айтганда, мослаштириш асл асарнинг моҳиятини янги шакл ёки муҳитга мослаштириб етказиш ва сақлаб қолиш имконини беради.

Адабий мослаштириш турли шаклда амалга оширилиши мумкин: матнни ўгириш, табдил қилиш, шеърий матнни насрий, насрий матнни шеърий турга айлантириш, қисқартириш ёки кенгайтириш, сюжет ёки персонажларни ўзгартириш, асар услуби ва тилини янги аудитория ёки муҳитга мослаштириш каби.

Адабий мослаштириш жараёни ижодкорлик ва асл асарни тушунишни талаб қилади. Мослаштирувчи бадиий асарни янги формат ёки воситага мослаштирганда асл нусханинг асосий элемент ва ғояларини сақлаб қолиши зарур. Бу янги аудитория ёки контекстга яхшироқ мослаштириш учун тузилма, тил, персонаж ёки сюжетдаги ўзгаришларни ўз ичига олади.

Адабий мослаштириш адабий асарни тарқатиш ва сақлаш, шунингдек, уларни турли формат ва фойдаланиш воситаларига мувофиқлаштиришда жуда муҳим. Бу асарларнинг янги аудиторияга кириши, турли контекст ва даврда долзарб ва мазмунли бўлиб қолишига имкон беради.

Бугунги кунда ўтмиш адибларининг асарларини ўқувчи ва томошабинларга мослаштириш жуда зарур. Кўп йиллар давомида асл матнни ҳатто мактабларда ҳам ўқувчининг ёши ва савиясини ҳисобга олмасдан ўқитиш ўзининг тўлақонли самарасини берди ёки беряпти деб бўлмайди. Чунки беш юз ёки минг йил наридаги асар тили бугун барчага ҳам бирдай тушунарли, таъсирчан, яъни жозибадор эмас.

Дунё миқёсида адабий мослаштириш бўйича катта ютуқларга эришилган. Бу билан ўқувчилар аждодларининг адабий меросидан росмана баҳраманд бўлмоқдалар.

Адабий мослаштириш узоқ тарихга эга. Масалан, қадимги Юнонистонда Ҳомер “Илиада” ва “Одиссея” асарида троя уруши қаҳрамонлари ва уларнинг ватанга қайтиши ҳақидаги мифологик ҳикояларни мослаб, эпик шеърлар яратган. Қадимги Ҳиндистонда “Маҳабҳарата” ва “Рамаяна” катта ўзгаришлардан ўтган. Яна мисол сифатида Қадимги Хитойда милоддан аввалги V асрда содир бўлган воқеаларга асосланган “Ю қўшиғи”ни кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари, Қадимги Хитойда юнон, ҳинд, форс ва турк маданиятига оид асарлар кўплаб таржима қилинган.

Ўрта асрларда адабий мослаштириш Инжил ҳикоялари ва афсоналарини қайта ҳикоя қилиш билан боғлиқ эди. Бу давр адабий мослаштиришининг энг машҳур вакилларидан бири – Инжил ҳикоялари ва афсоналарининг мослаштирувчиси бўлган “Илоҳий комедия” муаллифи Данте Алигъеридир.

Уйғониш даврида адабий мослаштириш, айниқса, антик адабиётни қабул қилиш даврида кенг тарқалди. Унинг энг машҳур намояндаларидан бири Уильям Шекспир ҳисобланади. У ўз пьесаларида кўплаб ҳикоя ва афсоналарни ўзлаштирган ва қайта ҳикоя қилган.

XIX асрда адабий мослаштириш янада ранг-баранг кўриниш касб этди. Мумтоз асарларни мослаштириш билан бирга тарихий воқеаларни қайта ҳикоя қилиш ҳам ривожланди. Масалан, Чарльз Диккенс ўз романларида тарихий воқеалар ва ижтимоий муаммоларни янги давр талабларига мослаштириб баён этган.

ХХ асрда адабий мослашув янада кенг тарқалди. Энди адабий асарларни кино, театр ва бошқа воситалар учун мослаштириш ҳам вужудга келди. Бу даврдаги унинг таниқли намояндаларидан бири Френсис Скотт Фитсжералддир. Унинг “Буюк Гетсби” каби романлари кино ва театр учун мукаммал мослаштирилган дейиш мумкин.

Ўзбек адабиёти тарихида ҳам адабий мослаштиришнинг кўплаб турини учратамиз. Табдиллар, насрий баёнлар, муқаддас китоблар ва бошқа асарлардан олинган қолипловчи ҳикоялар фикримизнинг далилидир. Аммо бугунги кунда адабий мослаштиришнинг муҳим кўриниши бўлган мумтоз матнларни замонавий аудиториялари ҳамда кино, театр учун мослаштириш даражаси билан фахрлана олмаймиз. Шунингдек, умуман, бадиий асарларни мослаштириш ўзбек адабиётшунослигининг мустақил амалий йўналиши сифатида шаклланмаганлиги, муаммо доирасида ҳали-ҳануз бирорта ҳам диссертация ҳимояси бўлмаганлиги соҳа етакчиларини безовта қилмаётганлиги, адабий мослаштириш соҳаси таълимини йўлга қўйиш бўйича ҳаракатлар кўзга ташланмаётганлиги ачинарли ҳолат.

Адабий мослаштириш сабаблари

Замонавий дунёда адабий мослаштириш бир неча сабабга кўра жуда долзарб ва амалий аҳамиятга эга:

– ўқувчилар қамровини кенгайтириш. Асар ўтмишда яратилганлиги учун бугунги ижтимоий лингвистик ва адабий тафаккурга мос бўлмаслиги мумкин. Мумтоз асар тили ҳамма учун ҳам бирдай жозибали бўлавермайди. Натижада турли ёш ва савиядаги кўп китобхон асардаги ўлмас ғоя ва ҳикматлардан шакл (тил) сабабидан бебаҳра қолиб кетаверади;

– томошабинлар қамровини кенгайтириш. Адабий мослашув асл асар учун мавжуд бўлмайдиган янги аудиторияни қамраб олиш имконини беради. Асарнинг саҳна томошаси учун мослаштирилиши тасвирий ёки театрлаштирилган санъат турини афзал кўрадиган томошабинни жалб қилиши билан аҳамиятли;

– маданий меросни сақлаш ва етказиш. Адабий мослашув маданий мерос ва адабий асарни сақлаш ва янги авлодларга етказиш учун қулай. Бу асл асардаги ғоя, қадрият ва ҳис-туйғуларни сақлаб қолиш ва замонавий контекстга мослаштиришга кўмаклашади;

– турли формат ва ахборот воситаларига мослаштириш. Адабий мослаштириш асарни кино, театр, телевидение, видео ўйинлар каби турли формат ва ахборот воситаларига мослаштириш имконини беради. Бу асарнинг турли контекст ва даврда долзарб ва мазмунли бўлиб қолишини таъминлайди;

– ижодий таржима. Адабий мослаштириш асл асарни шарҳлаш ва унга ижодий ўзгариш киритиш имкониятини вужудга келтиради. Бу мослаштирувчилар ва режиссёрларга ўз қарашларини ифодалаш ва янги ғоя ва тушунчаларни тақдим этишда аҳамиятли;

– тижорат муваффақияти. Адабий мослаштириш, айниқса, машҳур адабий асарга асосланган бўлса, тижорат учун муваффақият келтиради. Мослашув катта аудиторияни жалб қилиши ва муаллифлар, нашриёт, кинокомпания ва жараёнда иштирок этувчи бошқа шахслар учун даромад манбаига айланади.

Кўринадики, адабий мослашув юқори даражада долзарб ва амалий аҳамиятга эга. У томошабинлар доирасини кенгайтириш, маданий меросни асраб-авайлаш, асарларни турли формат ва муҳитга мослаштириш, ижодкорликни юксалтириш ва тижоратда муваффақиятга эришиш имконини беради.

Демак, мослаштириш адабиётшуносликнинг фан сифатида иқтисодий самара бериши учун ҳам хизмат қилади. Бу борада диссертацион тадқиқотлар олиб боришни тавсия қиламиз.

Адабий мослаштиришнинг турлари

Мақсад ва контекстга қараб адабий мослаштириш бир нечта шакл ва турга эга. Унинг кенг тарқалган кўринишлари сифатида қуйидагиларни санашимиз мумкин:

– фильмга мослаштириш. Бу адабий асарни кино форматига мослаштиришни ифодалайди. Кинога мослаштириш асл асарнинг қайта ҳикоялари ёки сюжет, персонажлар ва бошқа жиҳатларга ўзгартиришлар киритадиган эркин талқинлар бўлиши мумкин;

– театрга мослаштириш – адабий асарнинг саҳналаштирилиши. Асарни театрлаштирилган форматга мослаштириш ва актёрлар билан ўзаро муносабатда бўлиш сюжет, диалог ва тузилмадаги ўзгаришларни тақозо этади;

– аудио мослаштириш – адабий асарни аудио китоб ёки радио плейти каби аудиоформатлаш. Аудиомослашувлар матнни ўқиш, овоз эффектларини қўшиш ва тингловчилар учун аудиовизуал тажриба яратиш учун мусиқа қўшишни ҳам ўз ичига олади;

– график мослаштириш – адабий асарга комикс ёки график асар шаклини бериш. График мослаштириш сюжет ва персонажларни етказиш учун чизма ва панеллар каби визуал элементлардан фойдаланади;

– мусиқий мослаштириш – адабий асарни опера ёки мусиқий асар каби мусиқий шаклга мослаштиришдир. Мусиқий мослаштириш асарнинг ҳикояси ва ҳиссиётини етказиш учун мусиқа, қўшиқ ва рақслар қўллашни назарда тутади;

– ўқувчининг ёшига кўра мослаштириш адабий асарнинг турли ёшдаги аудиторияси учун мослаштирилиши демакдир. Масалан, болалар учун мослаштириш асл ишнинг соддалаштирилган версияси ёки болаларнинг қизиқиш ва тушунчаларини ҳисобга олган ҳолда махсус яратилган мослаштириш каби кўринишларни беради;

– турли савия ва касбдаги ўқувчига мослаштириш. Адабиётдан йироқ касбдаги китобхон учун мумтоз бадиий асар маърифатини англаш у ёки бу жиҳатдан қийинчилик туғдириши мумкин. Улар учун асарнинг жозибадорлигини ошириш мақсадида адабий мослаштиришнинг муайян турларини қўллаш лозим бўлади;

– таржимада мослаштириш. Маълумки, бадиий адабиётдаги рамз ва тимсоллар умуминсоний даражада универсал эмас. Бу халқнинг турмуш тарзи, эътиқоди каби турли омиллар билан белгиланади. Шу маънода бир халқ адабиётини менталитети бошқа халқ тилига мослаштириш таржимондан махсус ёндашувни тақозо этади. Бу миллий бадиий адабиётнинг жаҳонга юз тутишида катта аҳамиятга эга.

Мослашувнинг ҳар бир тури ўзига хос хусусиятга эга. Асл асарни муваффақиятли узатиш ва талқин қилишда айрича ёндашувлар лозим. Бу борада ҳам Адабиётшуносликнинг муаммолар ечимига илмий асосланган тавсияларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ.

Адабий мослаштириш тамойиллари

Адабий мослаштириш мослаштирувчига асл асарни ўрганиш, шарҳлаш ва мулоқот қилишда ёрдам берадиган бир нечта тамойилга таянади. Улардан баъзилари қуйидагилар:

– асл асарни тадқиқ ва таҳлил қилиш. Мослаштирувчи асл асарнинг сюжети, персонажлари, мавзулари ва услубини тушуниш учун уни диққат билан ўрганиши ва таҳлил қилиши керак. Бу унга ишга тушириш жараёнида сақланиши ёки ўзгартирилиши керак бўлган асосий элементларни аниқлашда муҳим;

– мақсадли аудиторияни тушуниш. Мослаштирувчи мослашув яратилаётган мақсадли аудиторияни ҳисобга олиши керак. Бу мослаштирувчига ишни тушунарли, қизиқарли ва аудиторияга мос келадиган тарзда мослаштириш имконини беради;

– асл нусханинг асосий элементларини сақлаш. Жараёнда асл асарнинг сюжети, персонажлари, мавзу ва ҳиссиётлари каби асосий элементларини сақлаб қолиш муҳим. Бу асл нусхадаги қадрият ва ғояларни сақлаш ҳамда уларни мослаштирилган шаклда етказишда қўл келади;

– ижодкорлик ва талқин. Адабий мослашув мослаштирувчига ўз ижодий қарашини илгари суриш ва асл асарни талқин қилиш имкониятини беради. Мослаштирувчи томошабин учун янги ва ноёб тажриба яратиш учун сюжет, персонаж ёки бошқа жиҳатларга ўзгартириш киритиши мумкин;

– формат ва медиа мулоҳазалар. Мослаштирувчи мослашув тақдим этиладиган формат ва ахборот воситаларига диққатли бўлиши керак. Масалан, фильмга мослаштириш сюжет ва диалогни визуал форматга мослаштиришни талаб этса, театрлаштирилган мослашув саҳнада жонли ижро учун мослаштиришни тақозо қилади;

– маданий ва ижтимоий контекстга алоқадорлик. Мослаштирувчи мослашув тақдим этиладиган маданий ва ижтимоий контекстларга сезгир бўлмоғи лозим. Бу мослаштирувчига асарни замонавий контекстга мослаштиришга ёрдам беради ҳамда томошабин учун тушунарли ва мосроқ қилади.

Бу масалаларни илмий муаммолар сифатида тадқиқ қилиш адабий мослаштирувчилик жараёнини такомиллаштириш ва самарадорлигини ошириш имконини беради. Масалан, “Бадиий асарни мослаштириш жараёнида асл асарни тадқиқ ва таҳлил қилишнинг роли”, “Бадиий асарни мослаштиришда формат ва медиа ёндашув”, “Бадиий мослаштиришда маданий ва ижтимоий контекстга алоқадорликнинг ўрни” каби мавзулар амалий тавсиялари билан қимматли бўлади. Адабий мослашувнинг бу омиллари мослаштирувчиларга асл асарни ўрганиш ва талқин қилиш, мақсадли аудиторияни, формат ва муҳитнинг хусусиятини ҳисобга олиш, асл нусханинг асосий элементларини сақлаш, ўз ижодий қарашларини ифода этиш, шунингдек, маданий жиҳатдан мос бўлиш кабиларга назарий ва амалий жиҳатдан ёрдам беради.

Адабий мослашув адбиётшуносликнинг амалий йўналиши сифатида кенг тадқиқот соҳаси, ушбу мавзу бўйича изланишлар амалга оширилган. Қуйида тадқиқотчилар учун методологик қиммати юқори бўлган адабий мослашув соҳасидаги энг машҳур ва муҳим асарлардан айрим намуналар келтирамиз. Масалан, Линда Хатчинсон “Мослаштириш: кино ва адабиётни ўрганиш” (2005) китобида адабиётни кинога мослаштиришнинг асосий назария ва ёндашувлари ҳақида умумий маълумот беради. У мослашувнинг турли жиҳатларини, жумладан сюжет, персонаж ва услубдаги ўзгаришларни кўриб чиққан. Тадқиқотчи Жули Сандерленд “Мослашиш ва ўзлаштириш” (2006) асарида адабиёт ва бошқа сунъий шакллардаги мослаштириш ва ўзлаштириш жараёнларини талқин қилган. У мослашишда ўзига хослик, муаллифлик ва маданий контекст масалаларига мурожаат қилган. Дебора Картмилл ва Имелда Уилсон томонидан таҳрирланган “Экрандаги адабиётнинг Кембриж ҳамроҳи” (2007) эсселар тўплами эса кино ва телевидениедаги адабий мослашув бўйича замонавий тадқиқотлар ҳақида умумий маълумот беради. У мослашиш муаммоси билан боғлиқ турли ёндашув ва мавзуларни ўз ичига олади. Томас Лефф “Мослашиш ва унинг норозиликлари: Шамол билан ўтгандан Масиҳнинг эҳтиросларигача” (2008) китобида адабиётни кинога мослаштириш билан боғлиқ муаммо ва тортишувларни тадқиқ қилади. Унда аслиятга содиқлик, сюжет ва персонажларнинг ўзгариши, маданий-ижтимоий омилларнинг таъсири масалалари кўриб чиқилади. Николай Паскалнинг “Адаптация ва маданий ўзлаштириш: адабиёт, кино ва санъат” (2017) асари ҳам бу борада катта аҳамиятга эга. Унда адабиёт, кино ва бошқа санъат турларида маданий мослашув ва ўзлаштириш масалалари ўрганилган. Олим мослаштиришда маданий мансублик, вакиллик ва ҳурмат масалаларини ҳал этишни мақсад қилиб қўйган.

Адабиётни мослаштиришнинг турли жиҳат ва ёндашувларини ўрганадиган кўплаб бошқа китоб, мақола ва тадқиқотлар мавжуд. Батафсил ўрганиш учун академик маълумотлар базалари ва адабий мослашувга бағишланган журналларга мурожаат қилиш керак.

Адабий мослаштириш усуллари

Адабий мослаштиришда мослаштирувчига асл асарни бошқа формат ёки воситага ўтказишга ёрдам беришнинг бир неча усули мавжуд. Айримларини тавсифлашга ҳаракат қиламиз:

– ўтказиш. Бу усул асл асарни бевосита бошқа формат ёки воситага ўтказишни ўз ичига олади. Масалан, китоб сюжети ёки персонажлари жиддий ўзгаришларсиз кино, театр томошаси ёки аудиокитобга мослаштирилиши мумкин;

– трансформация. Бу усул янги ва ноёб тажриба яратиш учун асл асарнинг сюжет, персонаж ёки бошқа жиҳатларини ўзгартиришни ўз ичига олади. Мослаштирувчи мослашувни асл нусхадан фарқ қилдириш учун янги ҳикоялар қўшиши, персонаж ёки бошқа жиҳатларини ўзгартириши мумкин;

– актуаллаштириш асл асарни замонавий контекст ва аудиторияга мослаштиришни англатади. Асарни замонавий аудиторияга янада тушунарли ва тегишли қилиш учун мослаштирувчи тил, услубни ёки маданий элементларни ўзгартириши мақсадга мувофиқ;

– интерпретация. Бу ёндашув оригинал асарни мослаштирувчи томонидан ижодий талқин қилишда қўлланади. Мослаштирувчи сюжет, персонаж ёки услубдаги ўзгаришлар орқали ўз қараш ва асл нусхадаги тушунчаларини ифодалайди. Бу мослаштирувчининг мослаштиришга ўз ҳиссасини қўшиш имконини беради;

– қайта талқин қилиш. Бу ёндашув асл асарнинг жанр, услуб ёки мавзусини ўзгартиришни ўз ичига олади. Масалан, роман комедия фильмига, детектив ҳикоя эса мусиқий асарга мослаштирилиши мумкин. Бу мослаштирувчига ишнинг янги жиҳат ва имкониятларини ўрганиш имконини беради;

– асосий элементларни сақлаш усули. Танланган усул ёки ёндашувдан қатъи назар, асл асарнинг сюжет, персонаж, мавзу ва ҳиссиётлари каби асосий элементларини сақлаб қолиш муҳим. Бу асл нусхадаги қадрият ва ғояларни сақлашга ва уларни мослаштирилган шаклда етказишда аҳамиятли.

Биз соҳадаги илмий маълумотлардан фойдаланган ҳолда адабий мослашувда қўлланадиган усул, услуб ва ёндашувларнинг фақат бир қисми ҳақида фикр юритдик. Мослаштириш мақсади ва контекстига қараб турли усул ва ёндашувлар бирлаштирилиши мумкин ва у ўзбек адабиётшунослигида адабий мослаштириш амалий-илмий йўналиши етакчилари зиммасига катта масъулият юклайди.

Хулоса

Умуман олганда, адабий мослаштириш амалий адабиётшунослик сифатида бир қанча муҳим натижаларни беради:

1)                бадиий адабиёт ихлосмандлари аудиторияси кенгаяди;

2)                бадиий адабиётдан баҳрамандлик ошади;

3)                бадиий адабиётнинг янги форматлари шаклланади;

4)                бадиий адабиётнинг мавжуд форматлари сифати таъминланади;

5)                адабиётшунослик соҳаси амалий ва тижорий аҳамият касб этади;

6)                янги ва замонавий ижодкорлар қатлами вужудга келади.

Бахтиёр МЕНГЛИЕВ,

Тошкент Амалий фанлар университети тадқиқотчи-профессори,

филология фанлари доктори