Ўзбек тилининг изоҳли луғатида “кўча” сўзи форс тилидан ўзлашган, деб берилибди[1]. Аммо нимага асосан? Изоҳли луғатни тузаётганлар қайси манбага таянишган?

Мен кўча туркий сўз эканини ҳис қилган ҳолда, қардош тиллардаги вариантларининг таҳлили орқали унинг  маъносини ўрганишни ният қилдим. Эътибор беринг, туркий тилларнинг уч лаҳжасида ҳам бу сўз бор: қозоқча көше; қирғизча  көчө; ўзбекча кўча, озарбайжонча кüçə.

Форсий тиллардагисига эътибор беринг: форсча خیابان; пуштун тилида خیابان; тожикча роҳ, кўча;

Энди кўча маъносини берадиган туркий сўзларнинг таҳлилига диққат қаратамиз: Кўчанинг архаик шакли ўрам дейилган. Нега?

Қадимда, аниқроғи ҳали шаҳарлар ва қишлоқлар пайдо бўлишидан олдин кишилар ўтовлари тартибсиз жойлаштириладиган овулларда яшашган[2].

Ўтовлар орасидаги кўчаларни эса тартибли, текис ва тўғри ўтказиш имкони бўлмаган. Натижада, ўтовлар орасидаги йўллар ўрама шаклда тушган. “Ўрам” ўралмоқ, ўрол, ўрим, ўроқ сўзлари билан ўзакдош. Бу сўз кўплаб туркий тилларда сақланган: олтойча ором[3]; бошқирдча урам[4]; чувашча урам[5]; хакасча орам[6]. Ўзбек тили шеваларида ҳам бу сўз сақланган. Жумладан, ўзбек тилининг қипчоқ шеваларида ўрама шаклида сақланган: – боланг қаерда? – шу ўрамада юрувди. Бу гапдан болам шу атрофда юрувди, деган маъно англашилади.

Иккинчи шакли йўл (жол) ёки йўлка (жўлка) варианти барча туркий тилларда сақланган.

Кўча сўзи – туркий. Буни исботлаш учун ўзбек адабий тилидаги айни ўзакдан ясалган бошқа сўзларни аниқлаб оламиз: кўча-куй, кўч – кўчиш пайтида ташиладиган юк; кўча – кўча оши (гўжа), кўчат, кўчим, кўчиргич, кўчиш, кўчирма, кўчмоқ, кўчки, кўчма, кўчманчи ва ҳоказо. Энди бу сўзларнинг маъносини абстрактлаш орқали умумий маъносини топамиз. Ва аниқки, бу сўзларни кўчиш маъноси бирлаштиради.

Кўч ўзакли сўзларнинг ҳаммаси кўчишни, аниқроғи бир нуқтадан иккинчи нуқтага ўтишни билдиради. Демак, кўчат кўчириб ўтқазиладиган ўсимликни, кўчки тепаликдаги  тош, тупроқ ёки қор қатламининг ўз ўрнидан кўчишини, кўчма кўчириб ўтказиш мумкин бўлган нарсани, кўчириш бирон нарчани нусхалашни, кўчиргич нарсани ёки ёзувни кўчириб ўтказадиган воситани, кўчирма кўчирилган ёзувни, кўч кўчиш пайтида ташиладиган юкни, кўчим кўчириб ўтказиладиган юк ҳажмини (бир кўчим юкимиз қолди, олиб келинг!) билдиради, кўчманчи эса чорвани ўтлатиш учун йиллик цикл бўйича кўчиб юрадиган аҳоли вакилини англатади. Кўчманчининг кўчкин ва кўчар шаклидаги синонимлари ҳам бор. Кўчкиннинг маъноси эса тўғри талқин қилинмаган. Аммо кўчар гарчи ўзбекларда айни шаклдаги исм сақланиб қолган бўлса-да изоҳли луғатга киритилмай қолган. Дарвоқе, туркий халқларда азалдан Кўчар, Кўчкин, Кўчкинчи, Кўчим каби исмлар ҳам кўп бўлган.

Кўча-кўй жуфт сўзининг маъносини аниқлаш учун кўй сўзининг маъносини топиш кифоя қилади. Кўй туркий тилларда маҳалла маъносида ишлатилган. Аммо, афсуски, изоҳли луғатда кўй ҳам форсча, деб берилган. Бироқ изоҳда унинг кўча, йўл, қишлоқ, маҳалла маъноларида ишлатилиши кўрсатилган. Бу эса тўғри эмас, ундаги кўча ва йўл ортиқча[7].

Турк тилида ва бутун Қораденгиз бўйи туркийларида кўй (köy) – қишлоқ маъносини билдиради ва унинг кўча маъноси йўқ.

Энди кўча сўзининг маъносига эътибор қаратамиз. Юқоридаги кўч ўзакли сўзларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, кўча даставвал кўч (юк) А нуқтадан Б нуқтага олиб ўтиладиган йўл маъносида пайдо бўлган.

Туркийлар ўтроқлашиши билан эса ўрам ўрнига қишлоқ ва шаҳар ичидаги йўлларга нисбатан ҳам қўлланила бошлаган. Тожик тилига бу сўз туркий тиллардан ўзлашгани аниқ. Чунки айни сўз бошқа ҳинд-европа тилларида учрамайди. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, рус тилидаги “кочевник” сўзи ҳам туркий тиллардан ўзлашган[8].

Маълумки, ўзбек тилида транспорт маъносида қўлланиладиган сўз йўқ. Шеваларда ва бошқа туркий тилларда бу сўз бор. Мисол учун, ўзбек тилининг қипчоқ шеваларида кўлик сўзи сақланган. Айни сўз қозоқ, қорақалпоқ тилларида транспорт маъносида фаол қўлланилади. Қозоқ тилида транспорт аллақачон ишлатилмайди, унинг ўрнини кўлик эгаллаган[9]. Катта эҳтимол билан кўлик сўзи ҳам кўчлик сўзининг бузилган шакли бўлиши мумкин.

Хулоса ўрнида

Туркий, умуман олтой тиллари оиласига мансуб сўзларнинг ажойиб бир хусусияти бор. Унда сўз ясалиши жараёнида маъно юкланган ўзак сўзнинг шакли ўзгармайди. Бу қайсидир жиҳатдан ўз қатлам сўзларни аниқлашда идентификатор вазифасини ҳам ўтайди ва сўзларимиз нотўғри талқин қилинаётганда ундан далил сифатида фойдаланиш мумкин.

Ушбу мақола, оддий бир таҳлилий мулоҳаза, хулоса эмас. Хулоса учун яна бошқа фактлар билан бойитилган мақола тайёрлаш ниятимиз бор. Аммо тилимизнинг бойлиги бўлган сўзларимизни бегоналар ўзиники қилиб олаётганда бир ўзбек ўлароқ “қизғанишимиз” ахлоқдан ташқари бўлмаса керак. Агар шундай қилмасак, аввал сўзларимизни, сўнг тилимизни бой берамиз.

Анвар БЎРОНОВ,

филология фанлари бўйича фалсафа доктори

Oyina.uz'ни Телеграмда ўқинг!