1957 йил 28 июль–11 август кунлари Совет иттифоқининг пойтахти Москва шаҳрида Талаба ва ёшларнинг олтинчи жаҳон фестивали ўтказилган. Унда 131 мамлакатдан 34 минг киши қатнашган. Улар орасида колумбиялик ёш журналист, адабиёт соҳасидаги Нобель мукофотининг бўлғуси лауреати Габриэл Гарсиа Маркес ҳам бор эди. Қуйида Маркеснинг СССРга сафари ҳақида ёзган очеркини қисқартирилган ҳолда эълон қилаяпмиз.

***

Боготада  айни пайтда қоқ туш эди.

Вокзалнинг марказий залида, тўғри шаҳар майдонига олиб борадиган йўлга чиқувчи дарвозанинг ҳар иккала тарафида Ленин ва Сталиннинг гражданча кийимда, бор бўйича ишланган кумушранг ҳайкалларига кўзингиз тушади, улар яқиндагина бўялгани билиниб турибди. Ўрис ёзуви шундайки, эълонлардаги ҳарфлар менга парчаланиб кетаётгандай туюлди ва вайронгарчиликни ёдга солди. Бир француз қиз одамларнинг камбағаллигидан ҳайрон қолди, мен эса, “темир парда”дан ташқарида яшаётганимга бир ойдан ошганига бўлса керак, уларнинг ёмон кийинганини унча пайқамадим, қиз бўлса ҳозир камина илгари Шарқий Германияда ҳис қилган туйғуларни бошдан кечираётган эди.

Поезд роппа-роса тўққизда келди. Айнан жадвалдагидек ўн бир минутдан сўнг станциядаги овозкучайтиргичда гимн янграб, поезд аста жойидан жилди, балконлардаги одамлар рўмолчаларини силкитиб, оқ йўл тилаб хайрлашиб қолишди. Арзон чамадонлар, нарса ва егулик солинган халталар, одамларнинг кийиниши ва кўзга ташланиб турган камбағаллиги ҳашаматли ва астойдил саранжом-саришта қилинган вагонларга мос эмас эди.

Ғарблик меҳмонларни ажаблантирадиган  нарсалар кўп бўлиб, буни яширишмасди ҳам. Масалан, биргина қўшқичи бўлган, фақат Москва дастурини эшиттирадиган радиоприёмниклар. Совет иттифоқида радиоприёмниклар жуда арзон, аммо улардан фойдаланиш эркинлиги чекланган: ё Москвани тинглашингиз, ё радиони ўчириб қўйишингиз мумкин.

Совет иттифоқида нега поездлар – ғилдиракли чинакам меҳмонхона эканлиги тушунарли; инсон бундай бепоён кенгликларни зўрға тасаввурига сиғдиради. Чексиз буғдойзорлар ва камбағал украин қишлоқларини оралаб Чопдан Москвага бориш – энг қисқа сафарлардан бири: атиги 40 соат йўл юрилади. Тинч океан қирғоғидаги Владивостокдан душанба кунлари тезюрар поезд жўнайди, у экватордан қутбгача бўлган масофага тенг йўл босиб Москвага якшанба куни кечқурун етиб келади. Чукотка яриморолида соат эрталабки беш бўлса, Байкал кўли атрофида ярим кеча, Москвада эса ҳали олдинги кун ҳисобида кечки етти бўлади. Бу тафсилотлар бор бўйи билан ястаниб ётган улкан мамлакат – 105 тилда гаплашувчи сон-саноқсиз миллатларга мансуб 200 миллион аҳолиси бўлган – баъзилари ҳали охиригача аниқлангани йўқ, кичкина республика бўлмиш Доғистонда йигирма хил миллат вакиллари яшайдиган қишлоқлар бор – учта Қўшма штатларга тенг ҳудуди ярим Европани, Осиёнинг учдан бир қисмини, ҳаммаси бўлиб ер юзидаги қуруқликнинг олтидан бир қисмини – “Кока-кола”нинг биронта ҳам рекламаси учрамайдиган 22 400 000 квадрат километрни эгаллаган Совет иттифоқи ҳақида тахминий тасаввур беради.

Чегарадан ўтишинг билан ушбу фарқлар дарҳол билинади. Ер хусусий мулк ҳисобланмагани сабабли ҳеч қаерда тўсиқ йўқ: статистик ҳисоботларда тиканли сим ишлаб чиқарилишига оид маълумот учрамайди. Сени шундай ҳис чулғаб оладики, гўё тамомила бошқа оламда чексиз уфқ сари сафар қилаётгандайсан, бу ерда ҳамма нарса инсон ўрганган ўлчамлардан катта бўлиб, ушбу мамлакатни тушунишга уриниш учун меъёр ҳақидаги тасаввурингни буткул ўзгартиришингга тўғри келади. Айнан шунинг учун поездлар мавжуд. Поездда шунча узоқ йўл юриш ва ғирт бекорчилик туфайли жинни бўлиб қолиш, умидсизликка тушиш ва ўзингни ўлдиришдан сақланишнинг биттагина йўли бор – ётиб кетиш. Йирикроқ шаҳарлардаги бекатларда тиббий пунктлар бор, бир шифокор ва икки ҳамширадан иборат бригада вагонларни айланиб, касалларга ёрдам кўрсатади. Юқумли касаллик белгилари аниқланган кишиларни дарҳол шифохонага ётқизишади. Вабо эпидемияси бошланиб кетмаслиги учун поездни инфекциялардан ҳимоя қилиш керак.

Эртасига эрталаб биз ҳамон Украина заминида кетиб борар эдик. Оламшумул дўстлик шарафига безатилган қишлоқларда деҳқонлар бизни қутлаш учун пешвоз чиқишди. Майдонлардаги саноқсиз гуллар орасида, одатда машҳур инсонларга ёдгорлик қўйиладиган жойларда меҳнат, дўстлик ва саломатлик рамзи бўлган ҳайкаллар қад кўтарган, улар социалистик реализм ҳақидаги дағал сталинча тасаввур асосида яратилган бўлиб, одам бўйи фигуралар жонли кўриниши учун ҳаддан зиёд реалистик рангларга бўялган эди. Бу ҳайкаллар яқиндагина бўялгани билиниб турарди. Қишлоқлар дилкушо ва озода туюлса ҳам далаларга яккам-дуккам сочилиб кетган, қудуғи, оғили олдидаги қантарилган араваси, товуқ ва чўчқалари бўлган, пахсадан қурилиб усти похол билан ёпилган уйлар – классик адабиёт аниқ акс этган манзаралар – фақирона ва мунгли эди.

Ўрис адабиёти ва киносида вагон ойнасидан лип-лип этиб ўтаётган ҳаёт ниҳоятда аниқ тасвирланган. Бошига қизил дурра ўраган, оёғига қўнжи баланд этик кийган бақувват, соғлом, эркакшода аёллар далада эркаклар билан баб-баробар ишламоқда. Улар ўтиб бораётган поездни иш қуролларини силкитиб, “Кўришганча хайр!” деганча кузатиб қолишар эди. Пичан ортилган катта араваларни бошига гулчамбар кийдирилган отлар оҳиста тортиб борар, аравадаги бола-бақралар ҳам “Хайр!” деб қичқиришарди.

Киевда гимнлар, гуллар, байроқлар ҳамда ўн беш кунлик фестиваль учун янгидан ўрганилган Ғарбий Европа тилларидаги бир нечта сўздан фойдаланиб сершовқин қабул маросими уюштиришди...

Бир куни қаердан лимон сотиб олиш мумкинлигини сўраган эдик, шуни кутиб тургандай бизга ҳар томондан сувли шишалар, сигаретлар, фестиваль қоғозига ўралган шоколадлар, дастхат учун блокнотлар ёғила кетди. Таърифига тил ожиз бу энтузиазмнинг энг ажиб жиҳати шунда эдики, илк делегатлар бу ерга икки ҳафта бурун келишган эди. Биз келишимиздан аввал икки ҳафта мобайнида делегатлар тушган поездлар ҳар икки соатда Киевдан ўтиб турган. Одамларда безор бўлишнинг биронта аломати кўринмасди. Поезд жойидан жилгач кўйлакларимизнинг бир-иккита тугмаси тушиб қолганини пайқадик, дарчасидан отавериб гулга тўлдириб ташланган купега кириш ҳам қийин эди. Биз ақлдан озган халққа меҳмонга келгандаймиз – ҳатто иштиёқ ва ҳотамтойликда ҳам у меъёрни унутган эди.

Мен бир немис делегати билан танишдим, бекатлардан бирида у ўрис велосипедини кўриб қолиб мақтади. Совет иттифоқида велосипедлар жуда камёб ва қиммат. Велосипеднинг эгаси бўлган қиз немисга уни ҳадя қилишини айтди. У рад қилди. Поезд қўзғалганда қиз иштиёқманд ёрдамчилари кўмагида велосипедни вагонга ирғитди ва бехосдан делегатнинг бошини ёриб қўйди. Москвада фестиваль даврида боши боғланган немис велосипедда шаҳар кезаётганини ҳар куни кўриш мумкин эди.

Зўр бериб бизга нимадир совға қилишга интилаётган ўрисларнинг ўзи ҳеч вақосиз қолмаслиги учун инсоф қилишимиз керак эди. Улар ҳамма нарсани: қимматларини ҳам, бўлмағурларини ҳам ҳадя қилишарди. Украин қишлоғида қандайдир кампир оломонни ёриб ўтиб менга синиқ тароқ берди. Ҳамма қатордан қолмаслик учун нимадир совға қилишни хоҳларди. Мабодо Москвада кимдир музқаймоқ сотиб олиш учун тўхтаса йигирма порс музқаймоқ ва қўшимчасига пичини ва конфет ейишга мажбур бўлар эди. Жамоат муассасаларида ўзинг учун пул тўлашнинг имкони йўқ – қўшни столдагилар аллақачон сен учун тўлаб қўйган бўлишарди. Бир куни кечқурун қандайдир киши Франкони тўхтатиб қўлини қисиб қўйди ва унинг кафтида подшо давридан қолган қимматбаҳо танга пайдо бўлди; нотаниш одам раҳмат эшитиш учун тўхтамади ҳам. Театр эшиги олдидаги одамлар ичида қандайдир бир қиз делегатнинг кўйлагининг киссасига йигирма сўмлик қоғоз пул солиб қўйди, у қизни қайтиб кўрмадик. Мен маъмурлар делегатларни лол қолдириш учун одамларга шундай буйруқ берган деб ўйламайман. Аммо эҳтимолдан узоқ бу тахмин тўғри бўлган тақдирда ҳам совет ҳукумати ўз халқининг интизоми ва фидокорлиги билан бемалол фахрланса бўлади.

Москвага эртан эрталаб соат 9 дан 2 минут ўтганда етиб боришимизни эълон қилишди.

Москва – дунёдаги энг катта қишлоқ

Москва – дунёдаги энг катта қишлоқ – инсон ўрганиб қолган мутаносибликка мос келмайди. Яшилликдан маҳрумлиги учун одамни чарчатади, дилини хуфтон қилади. Москва бинолари – ўша украин уйчаларининг худди ўзи, фақат улкан ўлчамларда катталаштирилган. Гўё кимдир фикр-хаёлини банд қилган ҳашам ҳавасини рўёбга чиқариш учун усталарга оғзига сиққанича пул, ер ва вақт бергандай. Қоқ марказда провинциал ҳовличалар учрайди – бу ерда кирларини симда қуритишади, аёллар эса болаларини эмизиб ўтиришади. Бироқ ушбу қишлоқи тураржойлар ҳам бошқача пропорцияга эга. Москвадаги оддий уч қаватли уй ҳам баландликда ғарбий шаҳардаги беш қаватли жамоат биносига тенг ва шубҳасиз қимматроқ, ҳайбатлироқ ва чиройлироқдир. Улардан айримлари чиндан ҳам машинкада гул солингандек кўринади. Мармар ойнага жой қолдирмаган, савдо-сотиқ деярли йўқ, ночор ва жўн давлат дўконларида витриналар камдан-кам учрайди – қандолат меъморчилиги устувор. Пиёдаларга мўлжалланган кенг майдонда секин ҳаракатланаётган одамлар оқими йўлида учраган нарсани ютиб юборадиган лавага ўхшайди. Мени меҳмонхонага олиб кетаётган автомобиль узундан-узоқ Горкий кўчасида таваккалига кетиб бораётганда илк бор Ойга тушиб қолгандай таърифлаб бўлмас туйғуни ҳис қилдим. Москвани тўлдириш учун камида 20 миллион киши керак деган хулосага келганимда таржимон сиполик билан Москвада атиги 5 миллион одам яшашини, шаҳардаги энг мураккаб муаммо тураржой тақчиллиги эканини айтди.

Синфларнинг йўқолиб кетгани – таъсирли манзара: ҳамма бир хил, ҳамма ёмон тикилган устибош ва хунук оёқкийимда. Улар югуриб-елишмайди, шошилишмайди, вақтининг ҳаммаси тирикчиликка кетаётгандай туюлади. Бу худди қишлоқдагидай ниҳоятда очиқкўнгил одамлар тўдаси, фақат улкан ўлчамларгача катталаштирилган. “Москвага келганимдан бери лупага қарагандай бўламан, шу таассуротдан ҳеч қутулолмаяпман”, – деган эди менга бир инглиз. Москваликлар билан гурунглашсанггина бу омма эркаклар, аёллар ва болалардан иборатлигини, уларнинг ҳар бири бошқалардан фарқ қилиши ва ўзига хослигини англайсан.

Йирик ўлчамли портретларни асло Сталин ўйлаб топмаган. Бу қадимдан ўрисларнинг шуурига сингиб кетган ҳаддан ташқарилик туйғусининг инъикосидир. Ажнабийлар ва совет сайёҳларини ҳам қўшиб ҳисоблаганда бир ҳафтада Москвага 92 минг киши келди. Шунча одамни ташиш учун поездлар тинимсиз қатнаб турди. 14 мингта тилмоч чалкашликларни истисно этувчи аниқ йўл-йўриқлар билан белгиланган вақтда белгиланган жойда ҳозир бўлди. Ҳар бир хорижлик унга алоҳида эътибор қаратилишига амин бўлиши мумкин эди. Еб-ичиш, тиббий хизмат, шаҳар транспорти ва томошалар борасида ҳеч қандай англашилмовчилик йўқ. Делегатлардан ҳеч кимга ҳеч нима шахсан тақиқланмаган, ҳар ким ҳеч қандай назорат ё чекловсиз ўз билганича иш тутар ва ҳеч ким устомонлик билан ташкил этилган томошанинг бир қисмига айланганман деб ўйламасди. Спиртли ичимликларни сотиш ҳам, ичиш ҳам ман қилинган. Ҳар бир делегацияга одам сонига мос равишда автобуслар бериб қўйилган – ҳаммаси бўлиб 2300 та. Йўлларда тиқилинч ҳам, транспортларнинг кечикиши ҳам кузатилмади. Бундан ташқари ҳар бир делегат исми, миллати, Москвадаги адреси ўрис тилида кўрсатилган картага эга бўлиб, бу карта ҳар қандай турдаги шаҳар транспортида текин юриш ҳуқуқини берар эди. Ҳеч кимга қачон ухлаш кераклигини айтишмасди, лекин қоқ ярим тунда ҳамма муассасалар ёпилиб, соат бирда кўчаларда ҳаракат тўхтар, Москва бутунлай ҳувиллаб қоларди.

Қандайдир кўринмас куч бошқараётгандай ҳаммаёқда намунали тартиб ҳукм сурарди. 120 минг кишига мўлжалланган стадионда фестиваль ёпилган куни кечқурун ҳамма делегатлар бир соат давом этган спектаклда ҳозир бўлишди.

Афтидан гигантизм туйғуси, оммавий уюшқоқлик кўникмаси совет одамлари психологиясининг муҳим қисмидир. Охири бу кўламга кўника бошлайсан. 11 минг меҳмон учун Кремл боғида ташкил этилган байрамона мушакбозлик икки соат давом этди. Залплардан ер зириллар эди. Ёмғир бўлмади: булутларни олдинроқ тарқатиб юборишди. Ленин ва Сталин жасади қўйилган мақбара очиладиган пайтда, кундузи соат бирда эшик олдидаги навбат икки километрга етади. Кишилар оқими узлуксиз ҳаракат қилади, тобутлар олдида тўхташ мумкин эмас. Соат тўртда кириш тўхтатилади, икки километрлик навбат барибир камаймаган бўлади. Ҳатто қишда, қор ёғаётганда ҳам икки километрлик навбат бўлади. Навбатнинг бундан ҳам узун бўлишига милиция йўл қўймайди.

Бундай мамлакатда камера театрини тасаввур қилиш қийин. Катта театрда ҳафта мобайнида “Княз Игор” кунига уч мартадан қўйилди, ҳар бир спектаклда навбат билан 600 тадан актёр қатнашди. Ҳеч бир совет актёри бир кунда бир мартадан ортиқ чиқолмайди. Саҳнада спектаклнинг барча актёрлари, бундан ташқари, олтита ҳақиқий, тирик от бўлади. Тўрт соат давом этадиган бу улкан спектаклни Совет иттифоқидан ташқарида қўйишнинг иложи йўқ; фақат декорацияларнинг ўзини ташишга 60 та темирйўл вагони керак бўлади.

Шу билан бирга совет одамлари майда ташвишларга ўралашиб қолган. Биз фестивалнинг улкан механизмига жалб қилинганимизда Совет иттифоқининг кишини ҳаяжонга соладиган буюк қудратига гувоҳ бўлдик. Аммо адашган кимсадек нотаниш, бегона ҳаёт гирдобига тушиб қолган заҳоти майда бюрократизм ботқоғига ботган, гангиб қолган, эсанкираган, Қўшма штатлар олдида ўзини норасо сезадиган мамлакатни кўрдик. Кечиккан ташрифимиз бизга совет ҳаётининг бу тарафини дарҳол кўрсатиб қўйди. Бизни ҳеч ким кутмаган эди, чунки бир ҳафта кечикиб келгандик. Афтидан французчани яхши биладиган қандайдир аёл вокзалда тасодифан пайдо бўлди, у бизни кутиш залига олиб борди. У ерда бизга ўхшаган адашганлар – африкалик учта негр бор экан. Бир нечта кал эркак қаёққадир телефон қилгани-қилган эди. Менга телефон станциясида линиялар чалкашиб кетгану бу тугунни ҳеч ким ёза олмайдигандай туюлди.

Москвада ўзгача вазиятда бўлиб турганимиз шубҳасиз ҳақиқий ҳаёт билан танишишимизга тўсқинлик қиларди. Мен ҳамон ҳаммага қандайдир йўл-йўриқлар берилган, ўргатиб қўйилган деб ўйлайман. Гурунглашиб-гурунглашиб, қизиқишдан “уйингизга бормоқчимиз” дейишимиз билан самимий москваликлар худди келишиб олгандек рад қилишар эди. Кимлардир ёриларди: улар яхши яшаяпмиз деб ўйлашар, аслида ёмон яшашар экан. Маъмурлар одамларга четэлликларни уйингизга киритманг деб тайинлаган, шекилли. Йўл-йўриқларнинг аксарияти шунчалик аҳамиятсиз ва бемаъни эди.

Шу билан бирга бу ҳолатлар ғаройиб муваффақият ҳам ҳисобланарди: фестиваль 40 йил мобайнида бутун дунёдан узилиб қолган совет халқи учун қизиқ томошага айланди. Ҳамма ажнабий билан учрашишни, ушлаб кўришни, у ҳам ўзига ўхшаган одамлигига амин бўлишни хоҳларди. Биз хорижликни ўнги тугул тушида ҳам кўрмаган ўрисларни учратдик. Москвага Совет иттифоқининг ҳар тарафидан қизиқувчилар келишарди. Биз билан гаплашиш учун улар кела-келгунча тил ўрганишар, бу билан бизга Қизил майдондан чиқмаёқ мамлакат бўйлаб саёҳат қилиш имконини беришарди. Фестивалнинг яна бир афзаллиги шунда эдики, тўс-тўполонда милиция ҳаммани бирдай назорат қилолмаслиги туфайли совет кишилари кўнглидагини эркинроқ баён этишлари мумкин эди.

Рўйирост тан олишим керак, ўрис тилини билмай туриб ўн беш кунлик югур-югурда мен ҳеч қандай якуний хулосага кела олмас эдим. Шу билан бирга кўзга яққол ташланадиган ва юзаки бўлса-да айрим нарсаларни билиб олдим деб ўйлайман, бу ҳарна Москвани мутлақо билмасликдан яхшироқдир. Касбим шу – одамларга қизиқаман, менимча ҳеч қаерда Совет иттифоқидагидан кўра қизиқроқ одамларни учратолмайсан. Мурмансклик бир йигитча, поездда беш кун йўл юриш учун йил бўйи пул йиққан бўлса керак, кўчада бизни тўхтатиб, “Do you speak English?” деб сўради.

У бундан бошқа биронта ҳам инглизча сўз билмас эди. Аммо кўйлакларимиздан ушлаб олганча бизга ўрисчалаб нималардир деди, узоқ гапирди. Баъзан, худонинг ўзи ёрлақаб, тилмоч пайдо бўларди. Шунда дунёдаги ҳамма нарсани билишга ташна одамлар билан бир неча соатга чўзиладиган мулоқот бошланарди. Мен Колумбия ҳаётидаги оддий воқеаларни гапириб берардим, одамларнинг жон қулоғи билан тинглаётганини кўриб ҳикояларим шунчалик қизиқ экан-да деган ўйга борардим.

Кўчада йиртиқ ботинкада юрган одамларнинг соддалиги, меҳрибонлиги, самимийлигини фестиваль муносабати билан берилган буйруқ натижаси деб бўлмайди. Оғир ботишини била туриб, жавоб қандай бўлишини кўриш учунгина бир саволни такрор-такрор бердим: “Сталин жиноятчи бўлган дейишади, шу тўғрими?”. Улар пинагини бузмасдан Хрушёвнинг маърузасидаги цитаталар билан жавоб беришди. Бирон марта ҳам агрессивликни кўрмадим. Аксинча, бизда мамлакат ҳақида яхши таассурот қолиши учун ҳаракат қилишди. Бу менга совет кишилари ўз ҳукуматига содиқ экан деб хулоса қилиш имконини беради. Бу жонга тегиб кетадиган оломон эмасди. Улар дил ёришга шошилишмас, бизга гапиришга ботинолмай, қишлоқи тортинчоқлик ва эҳтиёткорлик билан қараб туришар эди. Делегатлардан кимдир мулоқот қилмоқчи бўлса кимгадир алоҳида эмас, халойиққа қарата “дружба” (“дўстлик”) деб мурожаат қиларди. Шу заҳоти бизга нишон ва тангалар билан ёпирилишиб, эвазига дастхат ва адресларимизни сўрашарди. Бу одамлар дўст орттиришга жуда ташна. “Ҳозирги ва ўтган даврнинг қандай фарқи бор?” деган саволимизга кўп бора “Энди бизнинг дўстларимиз кўп” деган маънодор жавобни олдик. Шу боис улар яна ҳам кўпроқ дўстларга эга бўлишни: бутун дунёдаги одамлар билан шахсан хат ёзишиб туришни, барчани қизиқтирадиган нарсалар ҳақида гаплашишни хоҳлашарди.

Москвада озгина яшаган қизиқувчан сайёҳ тушуна бошлайди: воқеликни баҳолаш учун у биздагидан бошқача ўлчов тизимига эҳтиёж сезади. Бизнинг ҳаммамизда совет кишиларининг ақлига сиғмайдиган нарсалар ҳақида элементар тасаввур бор ва аксинча. Москвага келганимнинг учинчи куни кечқурун Горкий боғида мени тўхтатган бир гуруҳ қизиқувчилар буни тушунишимга ёрдам берди. Испан тилида равон гапирувчи, ҳар ҳолда уч соатлик гурунгимизда биронта ҳам хато қилмади, Ленинград чет тиллар институтининг талабаси бўлган қиз таклиф қилди: “Биз сизнинг ҳар қандай саволингизга жавоб берамиз, шарти шуки, сиз ҳам саволларимизга дангал жавоб беришингиз керак”. Мен рози бўлдим. У Совет иттифоқида менга нима ёқмаганини сўради. Менинг хаёлимда эса анчадан бери Москвада итларга кўзим тушмагани ҳақидаги фикр айланиб юрувди.

– Бу ерда ҳамма итларни еб қўйишибди, менимча бу – шафқатсизлик, – дедим.

Қиз ўзини йўқотиб қўйди. Жавобимнинг таржимаси қурдошларимда озгина саросима уйғотди. Улар бир-бирларининг гапини бўлиб ўрис тилида ниманидир гаплашиб олишди, кейин тўдадаги қизлардан бири испанчалаб бақирди: “Бу капиталистик матбуот тарқатаётган уйдирма”. Мен бу шахсий фикрим эканлигини тушунтирдим, улар эса бу ерда итларни ейишмаслигини айтиб жиддий эътироз билдира бошлашди, аммо ростан ҳам Москвада ҳайвонлар жуда камлигига иқрор бўлишди.

Сўраш навбати менга келганида эсладим: ТУ-104 реактив самолётининг ихтирочиси, профессор Андрей Туполев – мултимиллионер, пулини қаерга қўйишни билмайди. Уни саноатга тикиш, унга уй сотиб олиш ва ижарага бериш мумкин эмас. Шунинг учун у ўлса пул тўла сандиқлари давлатга қайтарилади. Шу боис қизиқдим:

– Москвада одам бешта квартирага эга бўлиши мумкинми?

– Албатта, – жавоб беришди менга. – Аммо у бешта квартирада бир пайтнинг ўзида нима қилади?

Харитада кўп саёҳат қилган ва жаҳон географиясини сув қилиб ичиб юборган совет кишилари дунёда юз бераётган воқеалар ҳақида жуда кам билишади. Гап шундаки, уларнинг радиосида фақат битта дастур бор, газеталар эса – уларнинг барчаси давлатга тегишли – фақат “Правда”нинг тўлқинига мосланган. Бу ерда янгиликлар ҳақидаги тасаввур жуда жўн – хориждаги энг муҳим воқеалар ҳақидаги хабарларгина чоп этилади, улар ҳам ғалвирдан ўтказилган ва изоҳланган бўлади. Хорижий матбуот сотилмайди, Европадаги коммунистик партиялар чиқарадиган бир нечта газета бундан мустасно. Бир куни “Правда” тахламларига тўла дўкончага кўзим тушди, унинг биринчи бетида сарлавҳаси йирик ҳарфларда ёзилган саккиз устунли каттагина мақола кўзга ташланиб турарди. Мен уруш бошланибди деб ўйладим. Сарлавҳада эса “Қишлоқ хўжалиги ҳақидаги маърузанинг тўлиқ матни” дейилган эди.

Табиийки, мен журналистларга бизнинг журналистик фаолият ҳақидаги қарашларимизни тушунтирганимда ҳатто улар ҳам буни ақлига сиғдиролмади. Бизнинг меҳмонхонамизга тилмоч билан келган хизматчилар гуруҳи мендан Ғарбда ходимлар газетада қандай ишлаши ҳақида гапириб беришимни сўради. Мен тушунтирдим. Улар газета хўжайинга тегишли эканлигини фаҳмлагач, ишонқирамай буни муҳокама қилишга киришишди.

– Нима бўлганда ҳам, – дейишди улар, – у ғалати одам бўлса керак.

Сўнг ўз фикрини изоҳлашди: “Правда” давлатга келтирган даромадидан ҳам кўпроққа тушади. Мен эътироз билдирдим: Ғарбда ҳам худди шундай, лекин харажат реклама чоп этиш ҳисобига қопланади. Чизиб кўрсатдим, ҳисоб-китоб қилдим, мисоллар келтирдим, бироқ улар рекламанинг ўзи нималигини тушунишмади.

Қизил майдондаги мақбарада Сталин ҳеч ҳам виждони қийналмай ётибди

Фестивалда хизмат қилувчи шофёрларга делегатларни тилмочсиз ҳеч қаёққа олиб бормаслик буюрилган эди. Бир куни кечқурун тилмочларимизни излаб тополмагач шофёрни имо-ишоралар билан бизни Горкий театрига олиб бориб қўйишга кўндирмоқчи бўлдик. У бошини хачирдай чайқаб “пиривощчик” (“тилмоч”) деди. Бешта тилда бирдай бидирлайдиган бир аёл жонимизга ора кирди: уни тилмоч қилиб олишга шофёрни кўндирди. Бу биз билан Сталин ҳақида гаплашган илк совет кишиси эди. Унинг ёши олтмишларда бўлиб, кўринишидан Жан Коктога жуда ўхшар, бўяниш ва кийиниш жиҳатидан эса нақ Кукарачита Мартинеснинг ўзи эди: қоматига ёпишиб турган тулки мўйнали палто, нафталин ҳиди анқиб турган патли шилайпа кийиб олган. Автомобилга ўтиргач у дарҳол ойна тарафга ўгирилиб олди ва Қишлоқ хўжалиги кўргазмасининг периметри 20 километрга тенг темир панжарасига ишора қилди.

– Мана бу ажойиб яратиқ учун сизлардан миннатдормиз, – деди у. – Четэлликлар олдида мақтаниш учун кўргазма қуришди.

Унинг гапириш тарзи шундай эди. Маълум қилишича, театрда безакчи бўлиб ишлар экан; Совет иттифоқида социализм қурилиши барбод бўлди деб ҳисоблар экан, янги раҳбарлар тузук, лаёқатли ва одамгарчилиги бор инсонлар эканини эътироф этди, лекин уларнинг умри ўтмишдаги хатоларни тузатиш билан ўтиб кетар эмиш. Франко бу хатолар учун ким жавобгарлигини сўради. У бизга энгашиб, ёқимли жилмайганча “Lemoustachu” деди.

Испанчада бу “мўйловли киши” дегани эди. Бутун оқшом у отини бирон марта ҳам айтмай, шу лақаб билан атаб Сталин ҳақида гапирди, унинг заррача ҳам хизматини тан олмади, гапларида ҳурматдан асар ҳам йўқ эди. Унинг фикрича, фестиваль Сталинга қарши энг муҳим далил ҳисобланади: унинг даврида бундай тадбирларнинг ўтказилиши одамларнинг етти ухлаб тушига ҳам кирмас эди. Одамлар ўз уйларидан чиқмас, Бериянинг қўрқинчли полицияси эса кўчадаги барча делегатларни отиб ташлаган бўлур эди. Унинг айтишича, агар Сталин тирик бўлганида аллақачон Учинчи жаҳон уруши бошланиб кетган бўларди. Даҳшатли жиноятлар, сохталаштирилган жиноят ишлари, оммавий қатағонлар ҳақида гапирди. Сталинни Россия тарихидаги энг қонхўр, мудҳиш ва шуҳратпараст одам деб таъкидлади. Мен шу қадар тутақиш билан айтиб берилган бундай даҳшатли ҳикояларни ҳеч қачон эшитмаган эдим.

Унинг сиёсий нуқтаи назарини аниқлаш қийин эди. Унинг фикрича, Қўшма штатлар дунёдаги якка-ю ягона эркин мамлакат экан, бироқ шахсан у фақат Совет иттифоқида яшай олар эмиш. Уруш пайтида у америкалик кўп аскарлар билан танишибди, айтишича, улар соддадил, бақувват, аммо ўтакетган нодон йигитлар экан. У аксилкоммунист эмасди, Хитой марксизм йўлидан кетаётганидан ўзини бахтиёр ҳис қиларди, лекин Хрушёв унинг гапига кириб Сталин ҳақидаги мифни охиригача йўқотмагани учун Мао Цзедунни айблади.

У бизга ўтмишдаги дўстлари ҳақида гапириб берди. Уларнинг аксарияти – театр арбоблари, ёзувчилар, ҳурматли артистлар Сталин даврида қатағон қилинган экан. Қадимдан шуҳрат қозонган театр биносига етиб борганимизда тасодифий ҳамроҳимиз унга завқ билан боқди. “Биз бу театрни „шарпалар театри“ деб атаймиз, – деди у мулойим табассум билан. – Унинг энг зўр актёрлари ер тагида ётибди”.

Менинг бу аёлни эсипаст деб ҳисоблашга заррача асосим йўқ, аммо аянчли бир ҳақиқат аён: у тентакка ўхшар эди. Шубҳасиз, у нарса ва ҳодисаларнинг моҳияти аниқроқ кўринадиган муҳитда яшайди. Афтидан, оддий одамлар Сталин режимидан жабрланмаган шекилли – қатағон қиличи раҳбарларнинг бошида ўйнаган. Лекин мен бу фикрни Сталин фаолиятини умумлаштириш учун ишонса бўладиган асос сифатида қабул қилолмайман, чунки унга яқин бошқа бирорта далил эшитмадим. Ўз туйғуларини ифодалашда қаттиқ ҳаяжонланиш совет кишиларига хос хусусият. Улар шодлигини шунчалик жўшқин ифода этишадики, худди казакча рақсга тушаётгандек, сўнгги бурда нонини баҳам кўришга тайёр очиқкўнгил бўлишади, дўстлари билан хайрлаша туриб ростакам кўз ёш қилишади. Бироқ сиёсатдан сўз очилган заҳоти ичимдагини топ дейдиган даражада ниҳоятда эҳтиёткор бўлиб қоладилар. Бу борада улардан янги гап олишга уриниш фойдасиз, ҳамма жавоблар “Правда”да чоп этилади ва улар ундаги гапларни такрорлашади, холос. 20-қурултой материаллари махфийдир, аммо Ғарб матбуотининг хабарига кўра улар бутун мамлакат бўйлаб ўрганилган ва муҳокама қилинган. Совет халқига хос хислатлардан бири мана шу – сиёсий хабардорликдир. Халқаро аҳвол ҳақидаги ахборотнинг озлиги ички аҳвол ҳақида ақлни шоширадиган даражада оммавий хабардорлик ҳисобига қопланади. Бебок тасодифий тилмочимиздан ташқари биз Сталин ҳақида бунчалик қатъий фикр билдирган бирон кимсани учратмадик. Ҳар бир совет кишисининг қалбида ақлини жиловлаб олган афсона яшаётгандай. Улар худди “У ҳақда нима билсак ҳам Сталин барибир Сталиндир, вассалом” деётгандай. Ҳамма жойда унинг портрети ортиқча шов-шувсиз олиб ташланмоқда, ўрнига Хрушёвнинг портрети илинмаяпти. Фақат Ленинники қолмоқда, унинг хотираси муқаддас. Сталинга қарши ҳар нима қилиш мумкин, лекин Ленин дахлсиздир деган қараш шуурга сингдирилмоқда.

Сталин ҳақида жуда кўп одамлар билан гаплашдим. Менга улар атрофлича таҳлил афсонани асраб қолади деган ишонч билан анча эркин фикр билдираётгандек туюлди. Аммо Москвадаги суҳбатдошларимизнинг барчаси “Энди ҳаммаси ўзгарди...” дейишди. Биз тасодифан учратиб қолган ленинградлик бир мусиқа муаллимидан кечаги ва бугунги кун ўртасида қандай фарқ борлигини сўрадик. У бир лаҳза ҳам иккиланмасдан “Фарқ шундаки, ҳозир биз ишонамиз” деб жавоб берди. Эшитганларимиз орасида бу Сталинга қарши энг қизиқ айбловдир.

Днепрдаги гидростанция қурилишида қатнашган бир муҳандиснинг айтишича, Сталиннинг шуҳрати авжига чиққан бир паллада ҳам муайян муддат унинг тириклигига шубҳа билан қаралган.

Ҳатто дарахт япроқлари ҳам бу кўринмас кучнинг изнисиз шитирлай олмас эди. Коммунистик партия марказий қўмитаси бош котиби, Вазирлар кенгаши раиси ва Олий бош қўмондон лавозимларини эгаллаб у тасаввур қилиб бўлмайдиган даражада чексиз ҳокимиятни ўз қўлида тўплади; партия қурултойларини ўтказмади. Ҳокимиятни марказлаштиришни ташкилотнинг таянчига айлантириб, мамлакатни бошқариш учун зарур бўлган ҳамма нарсани, ҳатто энг майда деталларгача хотирасида сақлади. 15 йил мобайнида газеталарда унинг номи эсланмаган бирон кунни топиб бўлмайди.

Унинг ёши йўқ эди. Ўлганида у жисмонан чарчаган, соч-соқоли оқариб кетган, ёши етмишдан ошган чол эди. Лекин халқ Сталинни унинг портретларидаги ёшда тасаввур қилади. Бу тасаввур, яъни Сталиннинг ҳеч қаримаслиги ҳақидаги қараш ҳатто тундранинг энг олис бурчакларигача кириб борган эди. Унинг номи ҳамма ерда: Москва кўчаларида, Челюскин бурнидаги кичкинагина телеграф станциясида, қутб доирасининг нариги ёғида янграрди. Унинг суратлари жамоат биноларида, одамларнинг уйларида осувли турарди, рублларда, почта маркаларида ва ҳатто маҳсулотларнинг қадоқларида ҳам чоп этиларди. Унинг Сталинграддаги ҳайкалининг баландлиги – 70 метр, кителидаги ҳар бир тугманинг диаметри ярим метрга тенг.

“Сталин аслида ким бўлганини англашимиз учун ҳали кўп қовун пишиғи бор, – деди менга бир ёш совет ёзувчиси. – Менга ёқмайдиган биргина жиҳати унинг дунёдаги энг катта мамлакатни худди ўз дўкони каби бошқаришни хоҳлаганидир”. У Совет иттифоқида ҳукм сурган аҳмоқона дид Кремлнинг ҳашамати олдида ўзини йўқотиб қўйган гуржи деҳқони бўлмиш Сталин шахси билан боғлиқ бўлмаслиги мумкин эмас деб ҳисоблар эди. Сталин ҳеч қачон Совет иттифоқидан ташқарига чиқмаган. У Москва метроси – жаҳондаги энг чиройли метро деган ишонч билан дунёдан ўтди.

Эҳтимол, Сталиннинг энг катта хатоси ҳамма нарсага, шахсий ҳаётнинг сирли пучмоқларигача аралашишга интилгани бўлса керак. Совет иттифоқида ҳамма ботиб кетган қишлоқча майда риёкорлик муҳити шу билан боғлиқ деб ўйлайман.

Сталин томонидан эстетиканинг асосий қоидалари ҳам яратилган бўлиб, уларни марксчи танқидчилар чиппакка чиқара бошлашди, улар орасида венгер Георг Лукач ҳам бор. Билимдонлар ичида энг машҳури бўлган кинорежиссёр Сергей Эйзенштейнни Совет иттифоқида кўпчилик яхши танимайди, чунки Сталин уни формализмда айблаган. Биринчи ишқий бўса совет кинематографиясида уч йил аввал суратга олинган “Қирқ биринчи” филмида тасвирланган. Сталинча эстетика мамлакатда ҳам, Ғарбда ҳам совет ёшлари ўқишни хоҳламайдиган жуда кўп адабий маҳсулот қолдирди. Лейпцигда совет талаба қизлари биринчи марта француз романини ўқиб чиқиш учун дарс қолдиришади. Ҳассос болеро деса ўзини томдан ташлайдиган москвалик қизлар илк муҳаббат романларини ямламай ютишмоқда. Сталин жаҳолатпараст деб эълон қилган Достоевскийнинг асарлари қайтадан босила бошлади.

Испан тилида китоб чиқарадиган совет нашриётларининг раҳбарлари билан бўлган матбуот анжуманида “детектив романлар ёзиш тақиқланганми?” деб сўрайман. “Йўқ” деб жавоб беришади. Шунда бирдан эсимга тушади: ахир Совет иттифоқида ёзувчиларни илҳомлантириши мумкин бўлган жиноий муҳит йўқ-ку. “Биздаги ягона гангстер Берия эди, – дейишганди менга бир куни. – Ҳозир у ҳатто совет энциклопедиясидан ҳам чиқариб ташланган”. Берия ҳақида умумий ва қатъий фикр шундай. Ҳеч қандай мунозарага ўрин йўқ. Аммо унинг жиноятлари детектив асарларнинг сюжетига айланмади. Сталин зарарли деб ҳисоблаган илмий фантастикага эса сунъий йўлдош уни шафқатсиз социалистик реализмга айлантиришидан атиги бир йил олдин рухсат берилган. Бу йил илк фантастик роман муаллифи Алексей Толстой (йўқ, у Лев Толстойнинг ҳеч қанақа қариндоши эмас) китоблари энг кўп сотилган ёзувчи бўлди. Хорижий нашрлар орасида Хосе Эустасио Риверанинг “Гирдоб” асари анча машҳур бўлди деб ҳисобланмоқда. Расмий маълумот: икки ҳафтада китобнинг 300 мингта нусхаси сотилган.

Мақбарага кириб бир минутга қолмай чиқиш учун тўққиз ярим кун кутишимга ва ярим соат навбатда туришимга тўғри келди.

Тўлиғича қизил мармар билан қопланган мақбаранинг ичи хира нур билан ёритилган. Биз зинадан тушиб, Қизил майдон сатҳидан пастдаги хонага кириб бордик. Икки аскар алоқа пости – олтита телефон аппарати турган столни қўриқлашмоқда. Яна бир зирҳли эшикдан ўтамиз ва ярқироқ, силлиқ зинадан тушишда давом этамиз, ҳеч нима илинмаган девор ҳам худди шу материалдан қилинган. Ниҳоят охирги зирҳли эшикни ортда қолдириб тек қотган икки соқчи орасидан ўтамиз ва ўзимизни муздек совуқ муҳитда кўрамиз. Бу ерда иккита тобут турибди.

Кичкина тўртбурчак хона, девори қора мармардан, унга қизил тошдан аланганинг тилларини эслатувчи нақш солинган. Тепага шамоллатиш қурилмаси ўрнатилган. Ўртадаги супачага пастдан кучли қизил прожектор билан ёритилган иккита тобут қўйилган. Ўнг тарафдан юрамиз. Ҳар бир тобутнинг бошида найзали милтиқ ушлаган иккитадан соқчи тек қотган...

Одамлар кўрганларини майда тафсилотларигача эсда сақлаб қолишга уринган ҳолда ўнгдан чапга қараб супа олдидан ўтмоқда. Бироқ бунинг иложи йўқ эди. Ўша дақиқани эслайсан ва хотирангда тайинли ҳеч нарса қолмаганини англайсан. Мен мақбарага бориб келганимдан кейин бир неча соат ўтгач делегатларнинг ўзаро суҳбатини эшитиб қолдим. Баъзилари “Сталин оқ кителда эди” дейишса, айримлари “йўқ, кўк кителда эди” дейишарди. Оқ деётганлар орасида мақбарага икки марта борган киши ҳам бор эди. Менимча эса кител кўк эди.

Ленин биринчи тобутда ётарди. Эгнида одми тўқ кўк костюм. Умрининг охирги йиллари шол бўлиб қолган чап қўли танаси бўйлаб чўзилган... Белдан пастига костюминикидек кўк матодан қилинган чойшаб ёпилган...

Сталин виждони қийналмасдан абадий уйқуда ётибди. Чап кўксида учта оддий орден колодкаси, қўллари табиий ҳолатда чўзилган. Колодкаларнинг тагида кител рангига мос кичкина кўк тасмалар борлиги учун бир қараганда улар оддий нишондай кўринарди. Уларни яхшироқ кўриб олиш учун кўзларимни қисиб қарашимга тўғри келди. Шу боис биламан, унинг эгнидаги кител ҳам Лениннинг костюминики сингари кўк, тўқ кўк рангда эди. Сталиннинг оппоқ сочлари прожектор нурида қизилдай туюлади. Юз ифодаси жонли, кўринишидан нафақат мушак таранглигини сақлаб қолган, балки туйғуни ифодалаётгандай. Бундан ташқари мазах аломати бор. Бағбақасини ҳисобга олмаганда у ўзига ўхшамас эди. Кўринишидан ақлли одамга, ҳазилни тушунадиган меҳрибон дўстга ўхшарди. Гавдаси пишиқ, аммо енгил, мўйлови ва сочлари бироз жингалак, Сталинникига умуман ўхшамайди. Ҳеч нарса менга унинг узун ва шаффоф тирноқли қўлларининг нозиклигидек кучли таъсир қилмади. Бу аёлларнинг қўли эди.

Совет кишиси контрастлардан чарчай бошлади

Совет иттифоқи инқилобдан сўнг ўтган 40 йил мобайнида истеъмол товарларига ҳеч қанақа эътибор қаратмасдан бор кучини оғир саноатни ривожлантиришга йўналтирган. Шундай бўлгач, улар нима учун халқаро ҳаво қатновлари бозорига дунёдаги энг катта самолётни биринчи бўлиб таклиф этишгани-ю айни пайтда нега уларда аҳоли учун оёқкийим етишмаслигини тушунса бўлади. Совет кишилари кенг кўламли саноатлаштириш дастурини мисли кўрилмаган фалокат – уруш тўхтатиб қўйганини алоҳида таъкидлашади. Немислар Совет иттифоқига ҳужум қилган пайтда Украинада саноатлаштириш жараёни авжига чиққан эди. У ерга ҳам фашистларнинг қадами етди. Аскарлар душман ҳужумини қайтариб турганда етти яшардан етмиш яшаргача сафарбар этилган аҳоли Украина саноат корхоналарини қисмма-қисм демонтаж қилди. Бутун бошли заводлар тўлиғича Сибирга, улкан овлоқ ҳудудга кўчирилди ва уларни ошиғич тиклаб, жадал суръатда маҳсулот ишлаб чиқара бошлашди. Совет одамлари ўша буюк кўчиш саноатлаштиришни 20 йил ортга суриб юборди деб ўйлашади.

Инсоният тарихида мисли кўрилмаган бу ишларнинг баҳоси аввалига инқилобий жангларда, кейин урушда ва ниҳоят иқтисодиётни тиклашда қатнашган бутун бошли авлоднинг тақдири билан тўланганига шубҳа йўқ. Инсонийликдан йироқ, бешафқат ҳукмдор деб ҳисобланадиган Сталинга қарши энг оғир айбловлардан бири шундан иборатки, у социализм қурилишини жадаллаштириш учун бутун бир авлодни қурбон қилган. Ғарб тарғиботи ватандошларининг қулоғига етиб бормаслиги учун у мамлакат эшикларини ичкаридан қулфлади, мазкур жараённи тезлаштирди ва тараққиёт борасида мисли кўрилмаган ўсишга эришди. Қониқмаслик ҳиссини туяётган янги авлодлар энди оёқкийим етишмаслигига норозилик билдиришлари мумкин.

Совет кишилари кўпинча ўзлари билмаган ҳолда четэлликлар олдида кулгили вазиятга тушиб қолишларининг сабаби Сталин миллатни дунёдан буткул ажратиб қўйганлигидир. Колхозга борганимизда биз миллий ифтихор намойиш этилган оғир дақиқаларни бошдан кечирдик. Бир куни ўнқир-чўнқир йўлда бизни байроқлар билан безатилган қишлоқлар ёнидан олиб ўтишди, болалар қўшиқлар билан автобусга пешвоз чиқиб, унинг ойнасидан ўзларининг адреслари барча ғарбий европа тилларида ёзилган очиқхатларни ичкарига ирғитишди. Колхоз Москвадан 120 километр узоқда бўлиб, ғариб қишлоқлар билан ўралган каттагина “феодалча” мулк экан. У қишлоқларнинг кўчалари ифлосу уйлари ёрқин рангларга бўялган эди. Ғирт кал, кўрмайдиган бир кўзига кинофилмдаги қароқчи каби боғич боғлаб олган колхоз раиси, социаллашган феодалга ўхшаш бир кимса, бизга икки соат давомида ерга жамоа томонидан ишлов берилиши ҳақида гапириб берди. Тилмоч деярли бутунлай жуда катта сонларни таржима қилиб турди. Мактаб ўқувчилари хори ижро этган кўҳна қўшиқларни тинглаб очиқ ҳавода тушлик қилганимиздан кейин бизни механик сут соғиш аппаратларини кўришга олиб боришди. Ғоят семиз, бақувват бир аёл афтидан хўжаликда энг сўнгги техник янгилик ҳисобланадиган гидравлик соғиш қурилмасини намойиш этмоқчи эди. У бор-йўғи идишга уланган, сўрувчи қурилмаси бўлган резин ичак бўлиб, бир тарафи сигирнинг эмчагига, иккинчи тарафи жўмракка бириктирилар эди. Сув кучи билан иш юришиши учун жўмракни бураб очиш кифоя эди, ўрта аср сут соғувчилари шундай қилишган. Буларнинг ҳаммаси назарияда, амалда эса механик соғиш устаси мосламани эмчакка кўнгилдагидек улай олмади, нақ чорак соат уринди, бўлмагач, охири сигирни алмаштирди – бу бизнинг сафаримиздаги энг ўнғайсиз лаҳзалардан бири бўлди. Ниҳоят вазифа уддаланганида биз қарсак чалиб олқишлашга тайёр эдик, ҳеч қандай ичиқораликдан эмас, шунчаки ноқулай вазият ортда қолгани учун.

Америкалик делегат, ўз-ўзидан маълум, озгина бўрттириб, аммо тўғрисини айтганда етарлича асослар билан Қўшма штатларда бир томонга сигир қўйилиши, иккинчи томонда эса пастеризация қилинган ва ҳатто идишга жойланган мой олинишини колхоз раисига ҳикоя қилиб берди. Раис хушмуомалалик билан тасанно айтди, бироқ шамани тушунмагани юзидан аён эди. Кейин у тан олди, совет гидравлик сут соғиш қурилмаси пайдо бўлгунига қадар инсоният сигирдан сут олишнинг механик тизимидан воқиф бўлмаганига чиндан ҳам ишонган экан.

Москва университетининг Францияда бир неча марта бўлган профессорининг бизга тушунтиришича, аксарият ҳолларда совет ишчилари Ғарбда шунча йиллардан бери ишлатилиб келаётган кўп нарсаларни улар биринчи бўлиб кашф этишганига ишонишар экан. Аслида совет кишилари ўзларини санчқидан тортиб телефонгача жуда кўп оддий нарсаларнинг кашфиётчиси деб ҳисоблаши ҳақидаги эски америкача ҳазилда жон бор. Ғарб цивилизацияси 20-асрда зўр таассурот қолдирадиган техник тараққиёт йўлидан илдамлаган бир пайтда ёпиқ мамлакатда яшаётган совет халқи жуда кўп оддий муаммоларни ҳал қилиш устида бош қотирар эди. Мабодо бир куни хорижий сайёҳ Москвада “мен совуткич ихтирочисиман” деб даъво қилаётган калроқ асабий кишини учратиб қолса уни тентак деб айбситиши керак эмас: совуткич Ғарбда кундалик буюмга айланганидан анча йиллар кейин у одам ростан ҳам уни ихтиро қилгандир.

Аммо чидаб бўлмайдиган энг аянчли ҳолатга биз Москва яқинидаги қўрғонда, колхоздан қайтаётиб лимонад ичиш учун кўчадаги чакана савдо столчаси ёнида тўхтаганимизда дуч келдик. Эҳтиёж бизни ҳожатхона излашга мажбур қилди. Ҳожатхона деганлари ёғочдан қилинган, узун супасида олтита тешиги бор, уларнинг устида ўтирган басавлат, ҳурматли олти киши қизғин суҳбат қурганча ўз ишини қилаётган бир жой экан – ҳеч бир таълимот бундай коллективизмни кўзда тутмайди.

Шундай қилиб, аёллар йўл ишларида банд бўлган бир пайтда Совет иттифоқида 40 йил ичида мамлакатни икки буюк давлатдан бирига айлантирган оғир саноат пайдо бўлди, лекин истеъмол молларини ишлаб чиқариш орқада қолиб кетди. Москва дўконларидаги ночор витриналарни кўрган кишининг ўрислар атом бомбасига эгалигига ишониши қийин. Аммо айнан витриналар ушбу фактнинг тўғрилигини тасдиқлайди: совет ядро қуроли, фазовий ракеталар, механизациялашган қишлоқ хўжалиги, электр станциялари ва даштларни экин экиладиган ерларга айлантиришга қаратилган улкан ишлар – буларнинг барчаси совет кишилари 40 йил мобайнида хунук ботинка ва ёмон тикилган устибош кийиб юрганининг ҳамда деярли ярим аср оғир етишмовчиликларни бошдан кечирганининг самарасидир. Тескари тартибда ривожланиш америкаликларни мириқиб кулишга мажбур қилувчи номутаносибликка сабаб бўлди. Масалан, қудратли ТУ-104 авиацион тафаккурнинг бемисл маҳсули саналади – инглиз психиатрлари маҳаллий аҳолининг саломатлигини ўйлаб хавотир билдиргани учун унга Лондон аэропортига қўниш тақиқланган. Бу самолётда салонлар ўртасида телефон алоқаси мавжуд, аммо у энг оддий шамоллатиш тизими билан жиҳозланган. Бошқа бир мисол. Ўз мамлакатида узоқ вақт атоқли мутахассислар қўлида сурункали экземадан даволанган бир швед делегати СССРда бўлиб турганида меҳмонхона яқинидаги поликлиниканинг навбатчи шифокорига кўринди. Шифокор унга кукун дори ёзиб берди ва тўрт кун ичида экземадан асар ҳам қолмади, энг қизиғи дорини тайёрлаган дорихоначи уни қўли билан банкадан олиб газета парчасига ўраб берган...

* * *

48 соатдан сўнг Москва одатий ҳаёт тарзига қайтди. Ўша-ўша одамлар тўдаси, ўша чанг босган витриналар ва ўша Қизил майдон, мақбара олдидаги икки километрлик навбат – буларнинг барчаси бизни вокзалга олиб кетаётган автобус ойнасидан бошқа бир даврнинг тимсоли сифатида кўзга ташланар эди. Чегарада Чарлз Лафтонга қуйиб қўйгандай ўхшаш семиз тилмоч тиқилиб-сурилиб вагонга базўр кириб келди. “Мени кечирингизлар”, – деди у. “Нима учун?” – ажабландик биз. “Сизга ҳеч ким гул тортиқ қилмагани учун”. Сўнг йиғламоқдан бери бўлиб унга чегарада кузатиш маросимини уюштириш вазифаси топширилганини тушунтирди. Бугун эрталаб у ҳамма делегатлар кетиб бўлди деган ўйда телефон орқали “вокзалга бошқа гул юборилмасин, станцияда поездларни қўшиқ билан кузатаётган болалар мактабларига қайтсин” деб буйруқ берган экан.

Габриэл Гарсиа МАРКЕС

Рус тилидан Ҳасан КАРВОНЛИ таржимаси.

“Маънавий ҳаёт” журнали, 2023 йил 3-сон.