Файласуфлар орасида Николай Коперникни файласуф деб ҳисобламайдиганлар ҳам бор. Буни Фрэнсис Бэкон бошлаб берган. Тарихий меросга радикал-танқидий ёндашуви билан маълуму машҳур бўлган инглиз олими бундай ёзади: “Унинг (яъни Коперникнинг) астрономияси, бизнинг фикримизча, мутлақ нотўғридир” (Бэкон Ф. Сочинения в двух томах. Том 1. Москва, “Наука”, 1971. Стр. 222).

Европа фалсафасини икки йирик босқичга (Суқрот, Платон ва Аристотелга бориб тақалувчи қадимги юнон фалсафаси ҳамда Бэкон, Декарт, Гоббс, Спиноза, Локк, Лейбниц, Юм, Руссо ва Вольтерга бориб тақалувчи Янги давр фалсафаси) ажратган Энтони Готтлиб ҳам ўз тадқиқотида Коперникни тилга олмайди. “Википедия” электрон қомусида ҳам у астроном, механик, математик, гидроиншоотчи, иқтисодчи, илоҳиётчи, врач бўлгани таъкидланади-ю, файласуф ҳам экани қайд этилмайди. Файласуфлар плеядасида поляк олимини тилга олмаслик ёки унинг гелиоцентрик ғоясини айтиб ўтиш билан чекланиш ҳайрат уйғотади.

Бизнингча, фанлар фалсафасида Коперникнинг ўрни беқиёс. У гелиоцентризм таълимоти билан 1500 йил ҳукмронлик қилиб келган, диний-фалсафий догмага айланган геоцентризмни рад этди, Аристотель-Птолемей схоластикасига қарши илмий танқидий ёндашувни ёқлаб чиқди. У илк туртки, яъни борлиқни Худо яратгани ҳақидаги фалсафий-диний қарашга муқобил равишда барча планеталар доиравий ҳаракатлари билан ўзини ва Қуёш тизимини мувозанатда ушлаб туради деган фикрни илгари сурди. Тўғри, олим соф фалсафий ёки гноселогияга оид асар ёзгани маълум эмас. Шундай бўлса-да, фан фалсафасига илмий-танқидий ёндашувни олиб киргани, инсоният тафаккурини даққи қарашлардан халос қилгани, схоластикага қарши чиққани уни файласуф ўлароқ тан олмоқни тақозо этади.

* * *

Космология энг қадимги дунёқарашлардан биридир. Академик Алексей Лосев уни ўрганиб, дунёнинг шаклланиши ва коинотнинг ҳаракатлари қадимги кишилар ўй-хаёлини банд этган, бу меросдан Платон, Евдокс, Аристарх ва Птолемей ҳам фойдаланган, деб ёзади. Мазкур файласуфларнинг қарашларида Ер дунё, борлиқ, космос маркази сифатида талқин этилган, ҳаёт Ой ости ва Ой устига ажратилган. Птолемей (100–170 йиллар) ушбу қарашларни жамлаб, астрономияга оид трактат ёзган. Унинг фикрича, Ер – борлиқ маркази; Қуёш, Ой, Меркурий, Венера, Марс, Юпитер ва Сатурн (Уран ва Сатурн кейин қўшилган) Ер атрофида кунлик, йиллик ва ўзига хосликда ҳаракатланади. Космос ҳаракатсиз юлдузлар билан чегараланади. Птолемейнинг бу қараши илм-фанда “геоцентризм” деб аталади.

Ўз даврининг йирик олимларидан саналган Птолемей астрономия, математика, механика, астрология, оптика, мусиқа назарияси, география фанларини пухта эгаллаган, қадимги Юнон ва Бобилдаги илмий, фалсафий қарашлардан яхши хабардор бўлган. Унинг илмий рисолалари, жумладан, “Альмагест” асаридаги астрономик-космологик қарашлар ҳануз қизиқиш уйғотиб келади. А.Лосев таъбирича, “Птолемей геоцентризми хато бўлса-да, унинг мероси бебаҳодир”. Энг муҳими, ушбу бойлик Коперник ва у орқали Жордано Бруно, Галилео Галилей, Иоҳанн Кеплер, Исаак Ньютон каби ақл дарғаларини уйғотди, уларни танқидий-рационал ва объектив фикрлашга ундади.

* * *

Николай Коперник (Nicolaus Copernicus) 1473 йили Висла дарёси бўйидаги Торунь шаҳарчасида (Польша) ўзига тўқ оилада туғилган (бугун Торунь ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон маданий мероси рўйхатида). Тақдирни кўрингки, Европа бўйлаб тарқалган вабо уни бирин-кетин ота­онасидан жудо қилади. Черков епископи бўлган тоға етим қолган тўрт жиянини ўз ҳимоясига олади. Ака-ука Аджей ва Николайни руҳонийликка тайёрлашга аҳд қилган тоға уларни 1491 йили Краков университетига жўнатади. Коперник таржимаи ҳолини ўрганган тадқиқотчилар фикрича, Краков университетида Птолемей таълимотидан воқиф, ҳатто унга танқидий ёндашишга мойил астрономлар Войцех Брудзевский ва Ян Глоговчик дарс берган. Коперник астрономия, жумладан, геоцентризм назарияси билан айнан Краковдаги таҳсил кезлари танишган. Бир муддатдан кейин ака-ука ўқишни Болонья университетида (Италия) давом эттиради.

Коперник 1497 йили итальян астрономи Доменико Новара билан илк астрономик кузатув ўтказади. Ўшанда унда Птолемей қарашларининг тўғрилигига шубҳа уйғонган. Эҳтимол, бунга Аристарх, Гераклид, Экфант ва Гикетларнинг фикр-мулоҳазалари ҳам сабаб бўлгандир (олим ўз асарида уларнинг номини алоҳида тилга олган). Қайд этиш жоизки, Коперник Птолемейнинг геоцентризми илмий экспериментлар эмас, балки кундалик кузатишлар, астрологик фаразлар, ҳатто космологик догмалар маҳсули эканини билар эди. У ўзининг 40 йиллик илмий астрономик изланишлари маҳсули бўлган “Осмон сфераларининг айланиши ҳақида” асарида Евклид, Региомонтан, Ал-Баттоний, Птолемей қарашларини баён қилади.

Трактат олти қисмдан иборат бўлиб, биринчи бобда Ер ва борлиқ шарсимон экани асосланади. Кейинчалик Фернан Магелланнинг денгиз оша саёҳати бу фикрни илмий-эмпирик тасдиқлайди. Астрономик ускуналар ва тажриба тараққий этмаган даврда Ернинг текис эмас, шарсимон эканини айтмоқ учун катта салоҳият ва журъат керак эди.

Китобнинг иккинчи қисми юлдуз ва планеталарнинг ҳолатини ўрганиш ва аниқлаш ҳақидадир. Коперникка қадар улар ҳаракати ҳақида аниқ фикр айтиш мушкул эди. Бундан ташқари, космологик қарашлар содда фараз ёки теологик доктриналар асосига қурилган эди. Ернинг ҳаракатланувчи сайёра экани хақидаги фикрлар Беруний, Ибн ал-Ҳайсам, Николай Орем, Николай Кузанский, Челио Кальканьини ва бошқа олимлар асарларида учрайди. Улар Птолемей ва догматик қарашларга қарши чиқмаган.

Учинчи қисмда кунлар тақсими, экваторнинг эклиптик кесими билан туташуви очиб берилади. Бу борада Коперник тригонометрия ва математиканинг моделлаштириш имкониятларидан фойдаланган. У ўз кузатувларига асосланиб, йил узунлигини 365 кун, 5 соат, 49 минут, 16 секунд деб белгилайди. Кейинчалик бу янги календарь тузиш, байрам кунларини белгилаш ва умумий вақтни ўрнатишга асос бўлади.

Муаллиф китобининг тўртинчи қисмини Ойга бағишлаган. Бу борада у ўзидан аввалги космологик қарашларга таянган, баъзи ҳолларда қадимги юнонларга аён фикрларни такрорлаган. Аммо у Ой Қуёш атрофида айланувчи планета деб ҳисоблаган. Аслида, Қуёшнинг оддий планета эканини итальян олими Ж.Бруно асослаган. Гелиоцентризмда Птолемей эпицикли камайтирилган тарзда сақлаб қолинган. Ернинг орбитадаги ўрни, мақоми ўзгарган бўлса ҳам, қолган планеталар орбитаси Қуёшга эмас, Ер орбитасига мослаштирилган. Натижада Птолемей экванти бекор қилинади-ю, Ер орбитаси таъсири сақланиб қолади.

Асар бешинчи қисми бошқа сайёраларга бағишланган. Қуёш тизимига кирувчи 8 планетанинг (Плутон ва Церера жажжи планеталар ҳисобланади) ўзига хос хусусиятлари ва ҳаракат тартиби мавжуд. Коперник барча планеталар Қуёш ва ўз ўқи атрофида айланишини аниқлаган, аммо баъзи планета (аслида йўлдошлар, яъни спутниклар) ўнгдан чапга эмас, балки, аксинча чапдан ўнгга ёки чайқалиб, тўлқинсимон айланиши ҳақида фикр билдирмаган. ХХ асрга келиб планеташунослар “ретгроград объектлар”, яъни астероидлар, кометалар ёки планеталар йўлдошлари бўлишини аниқлаган. Масалан, Сатурн – Феба, Нептун – Тритон деб аталган йўлдошларига эга бўлиб, уларнинг Қуёш тизимидаги ҳаракати тескари. Олимларнинг фаразича, бу йўлдошлар турли газлардан пайдо бўлиш жараёнида яқин планеталарнинг таъсирида ўз ҳаракатини ўзгартириб юборган. Улар Қуёш тизимидаги барча cайёралар ҳаракат тизимига мослашадими ёки тескари ҳаракатида давом этадими – айтиш мушкул.

“Осмон сфераларининг айланиши ҳақида” асари охирги қисмида планеталар кенглиги, уларнинг Қуёш ҳамда ўз ўқи атрофида айланиши, Ер ҳаракатининг кунлик, ойлик, йиллик цикллари очиб берилган. Олим планеталар ҳаракати механизмларини илгаридагидек қолдирган; чамаси, унга эмпирик манбалар етишмаган.

Асар нашри ҳақида турли фикрлар мавжуд. Коперник унинг тригонометрия қисмини чоп этиш (1542) билан чегараланмоқчи бўлган, бироқ издошлари Георг Ретик ва Тидеман Гизе асарни тўлиқ ҳолда нашр этишга кўндиради. Китоб 1543 йили Нюрнбергда чоп қилинади. Гелиоцентризм таълимоти Коперникни машҳур қилади.

Муаллиф китобини кўргани ҳақида аниқ далил йўқ. Айрим тадқиқотчилар Коперник китобни қўлида ушлаган деса, баъзи автографлар трактат чоп этилган йили муаллиф ўлим тўшагида эди, дея эътироз билдиради. Китобнинг титул варағи ҳам йўқ, унга номни ношир берган бўлса ажаб эмас.

Асар ўша давр анъанасига мувофиқ папа Павел III га бағишланган. Шунга қарамай, китоб инквизицияни дарғазаб этади. Фромборк шаҳри инквизицияси 70 яшар Николай Коперникни гулханда ёқиш ҳақида ҳукм чиқаради, аммо ўлим фариштаси олимни бу ваҳшийликдан қутқариб қолади. Коперникнинг қарашларини инквизицияга етказган, шу тариқа уни жазоламоқчи бўлган шахс етим қолганида ўз қанотига олган, ўқитган, епископликка кўтарган тоғаси деган тахмин мавжуд.

Ўша кезлар эътиқод софлигини сақлаш шиори остида ҳурфикр эгаларини мутаассиб маҳкамага топшириш, уларнинг гулханда азобланишини томоша қилиш одатга айланган эди. Шу тариқа 1543 йили инквизиция китобга тақиқ қўяди, 1616 йили эса католик черкови гелиоцентризмни даҳриёна қараш деб эълон қилади.

Аслида, инквизициянинг илдизи антик давр суд тизимига бориб тақалади. Бу истилоҳ лотин тилидаги inquisitio cўзидан олинган бўлиб, таъқиб, сўроқ деган маъноларни англатади. Католицизм ўз догматикасини эътиқодга айлантиришда махсус маҳкама – инквизициядан фойдаланади. ХIII асрдаёқ инквизиция ўзга динга эътиқод қилувчиларни жазолашга киришади. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, 1215 йилги Лютеран соборида инквизицияга католицизмдан бошқа диндагиларни излаб топиш, сўроқ қилиш, айбдор бўлса гулханда куйдиришга рухсат берилади. Ўша даврда биргина Англияда 25-30 мингга яқин аёл жодугар сифатида гулханга ташланади. Италияда оловда куйдирилганлар сони 30 минг кишидан зиёд. 1481–1498 йилларда испан инквизицияси 10 мингдан ошиқ кишини гулханда ёққан, 6,5 минг кишини қатл этган, 100 минг кишининг мол-мулкини тортиб олиб, ўзини бадарға қилган. Баъзи манбаларда инквизиция Нидерландиянинг 3 миллион аҳолисини ёппасига гулханда куйдириш ҳақида қарор қабул қилгани қайд этилган.

1542 йили Рим папаси Павел III инквизициянинг марказий маҳкамасини тузиб, унга чексиз ваколат беради. Маҳкама Европа бўйлаб илм-фан тарафдорлари, маърифатли ва ҳур фикрли кишиларни ҳам жазолашга тушади. Чех ислоҳотчиси Ян Гус (1415), француз ватанпарвари Жанна д’Арк (1431), итальян олими Жордано Бруно (1600) тириклай гулханда ёндирилади. Етмиш яшар Галилео Галилей эса насронийлик ақидасига шубҳа уйғотгани ва Коперник гелиоцентризми тарафдори бўлгани учун Рим марказий майдонида сазойи қилинади, фикридан қайтгани ҳисобга олиниб, умрбод уй қамоғига маҳкум этилади.

Таҳликали даврда Коперникнинг гулханда ёндирилмагани унга тақдирнинг туҳфаси эди. Эҳтимол, айнан инквизиция даҳшати боис у китобини чоп этишни ортга сургандир? Ҳарқалай, олимни шу сабаб журъатсизликда айблашга ҳақимиз йўқ... Дарвоқе, орадан салкам уч аср ўтиб, Маърифатчилик ҳаракати таъсирида Коперникнинг китобига қўйилган тақиқ бекор қилинган.

* * *

Коперникни ижодхонага бекиниб, фақат ўзини қизиқтирган муаммолар устида бош қотиришни севадиган, зоҳидона яшашга мойил олимлар сирасига киритиб бўлмайди. У ватани тақдири, юртдошлари фаровон яшаши ҳақида ҳам бош қотирган. Олимнинг ташкилотчилик қобилиятидан хабардор Польша қироли уни Ольштин ва Пененжно округи раҳбари этиб тайинлайди. Ўша кезлар Тевтон ордени округни қайтариб олиш учун бостириб келади. Йирик мулкдорлар, бадавлат ва эътиборли кишилар округни ташлаб кетганида Коперник мудофаага тайёргарлик кўради, харбий бўлинмалар тузади, уларни қурол-аслаҳа, озиқ-овқат билан таъминлашни йўлга қўяди. Кучли қаршиликка дуч келган душман Польша қироли шартларига кўниб сулҳ тузади. Коперникка Польша ва Литва ерлари харитасини тузгани катта ёрдам беради, жуғрофий билимлар ҳарб майдонида асқатади.

Коперник округ раҳбари сифатида аҳолини сув билан таъминлаш лойиҳасини ишлаб чиқади. Гидравлик машина ихтиро қилади, унинг ёрдамида кемаларга энергия, омборхоналарга сув етказиш ва буғдой янчиш ускуналарини яратади. Сувнинг текин қувватини фойдали ўзанга йўналтириш механикадаги йирик лойиҳа эди.

Иқтисодий-молиявий муаммоларни ҳал этишга бел боғлаган олим пул, танга зарб этишни марказлаштириш ташаббуси билан чиқади. Гап шундаки, ўрта асрларда ҳар бир ўлка, вилоят ўз пулини зарб этган, бу эса фирибгарлик ва турли жиноятларни келтириб чиқарган. Олимнинг “Ёмон пул яхши пулни истеъмолдан сиқиб чиқаради”, “Давлат кучли пулни кучсиз пулга алмаштириш тартибини ўрнатса, кучли пулни сандиқда йиғиш авж олади” каби фикрлари ҳануз аҳамиятини йўқотмаган.

Дарҳақиқат, аҳоли кучли пулни “ёстиқ остида” йиғиши оқибатида у кам истифода этилади, заиф валюта эса кундалик истеъмол воситасига айланади. Бу иқтисодий-молиявий қонун Аристофан давридан маълум, бироқ уни илмий асослашни Коперник бошлаб берган.

* * *

Николай Коперник қўли енгил врач ҳам бўлган. У прусс қироли оила аъзоларини даволаган. Ўзи тайёрлаган дори-дармонларни йўқсилларга бепул тарқатган. Қизиқарли факт шундаки, у буюк заминдошимиз Абу Али ибн Сино тиббий мероси ва даволаш усулларидан хабардор бўлган, кези келганда улардан фойдаланган.

Черков руҳонийси мақоми олимга даромад топиш, қўшни мамлакатларга бориб билим орттириш имконини берган. Феррара университети илоҳиётшунослик доктори илмий унвони эса тинч-осуда изланишлар кафолати бўлган.

Ҳам черковга, ҳам илмга хизмат қилиш Коперникнинг қисмати эди. Шу боис у динга, теологик қарашларга қарши чиқолмасди. Нега у барҳаёт чоғида гелиоцентрик қарашлари мужассам китобини чоп этмаган? Бунга нима тўсқинлик қилган: хизмат бурчими ёки мутаассиблик ваҳшатими? Назаримда, бу саволга поляк рассоми Ян Матейко “Астроном Коперник. Худо билан суҳбат” рангтасвир асарида жавоб бергандек.

Олим қўлидаги циркуль, қалам, тригонометрик чизмаларни унутиб, илоҳий нуқтага бор вужуди, ўй-хаёли билан талпинган кўйи ўтирибди. Илоҳий нуқта – у излаган сир; балки олим ҳам, мусаввир ҳам ҳали англаб етмаган саволга жавоб бериши мумкин бўлган абадиятдир. Бадиий-эстетик рангтасвир фикр уйғотади, лекин реал ҳаёт, ақлу идрок билан космик кенглик ўртасидаги муроқаба ундан-да кенг, сирли, маҳобатли. Қани эди, абадий саволларга инсон идроки, изланишлар-ла жавоб топа олса...

Илмий-фалсафий қарашлар тарихини ўрганган Э.Готтлиб бундай ёзади: “Агар Декарт фламанд бошқотирмасини ечишда ёрдам сўрамаган ва тушига “ҳайратли илм” кирмаганида нима бўларди? Агар Лейбниц профессор унвонига кўниб, ўз ғояларига маҳлиё тарзда бутун Европа бўйлаб ҳукмдорларга лойиҳаларини тавсия этмаганида нима бўларди? Агар Юм карьерага эришган, Оксфорд университети Локка тиббиёт фанлари доктори илмий даражасини беришни рад қилган, Гоббс Коперник, Галилей, Евклид назарияларига маҳлиё бўлмаганида нима бўларди? Агар Спиноза ўз ибодатхонасидан чиқмаганида-чи? Чамаси, биз яшаётган дунё эҳтимолий дунёларнинг аълоси эмас, аммо номи зикр этилган новаторлар уни интеллектуал завқли, (француз олими) Жан Д’Аламбер айтганидек, эслироқ қилгани рост” (Готтлиб Э. Мечта о Просвещении. Рассвет философии Нового времени. Москва, “Альпина нон-фикшн”, 2020. Стр. 340).

“Николай Коперник Биринчи илмий инқилобнинг бошловчиси, Уйғониш даврининг буюк вакили эди. Аммо унинг таълимоти ХVII асрга келиб Кеплер ва Галилей томонидан ўзлаштирилгандан ва такомиллаштирилгандан сўнг кенг ёйилди” деб ёзади атоқли файласуф Бертран Рассел. Хўш, заҳматкаш олимнинг илмдаги инқилобий хизмати нимада намоён бўлади?

Биринчидан, у онгда, дунёқараш ва диний-фалсафий таълимотларда догмага айланган фикрни шубҳа остига қўяди. “Илк туртки йўқ, планеталар Қуёш тизими ва ўз ўқи атрофида айланиб, бир-бирини маълум бир масофада тутиб туриш тартибини шакллантирган” деган нуқтаи назарни илгари суради.

Иккинчидан, Аристотель, Птолемей қарашларини танқидий ўрганиш асосида фан фалсафасига оламнинг чексизлиги, сайёра ва юлдузларнинг мудом ҳаракатда экани ҳақидаги фикрни олиб кирди. Бу эса ақлу идрокни догматика ва схоластикадан халос қилишга йўл очди.

Учинчидан, олим “Ер – ҳаракатдаги планеталардан бири. У Қуёш атрофида айланади” деган фикрда собит бўлди. Бу – гелиоцентризм таълимотининг илмий мағзидир.

Тўртинчидан, космосни муқаддаслаштиришга қарши бўлган Коперник уни десакраллаштиришни бошлаб берди. Унинг фикрича, борлиқ, космос “ўзи ўзи учун” мавжуд, у кимнингдир меҳнати ёки сеҳрли ишораси маҳсули эмас; космос чексиз, аммо оламнинг чегараси муқим юлдузлардадир.

Бешинчидан, у инсон Ер ва космос оралиғидаги мавжудот, антропоцентрик ва теоцентрик қарашлар нотўғри деган фикрни илгари сурди.

Олтинчидан, олим асарларидан келиб чиқадиган яна бир хулоса: Ер ва Қуёш cайёралар ичида алоҳида мақомга эга эмас.

Еттинчидан, Коперник биринчи бўлиб Ернинг Қуёш ва ўз ўқи атрофида айланишини айтган. Бу эса сайёраларнинг борлиқдаги ўрнини объектив баҳолаш, билишга ёрдам берди. Қуёш тизими ҳақидаги фикрлар кузатув ва ғайриилмий фаразларга эмас, балки экспериментал изланишларга таянадиган бўлди.

Бугунги астрономик ва космологик изланишлар Ернинг Қуёш тизимида учинчи, диаметри ва массаси бўйича бешинчи ўринда туришини, у 4,54 миллиард йил аввал пайдо бўлганини тасдиқлайди. Ерда ҳаёт 4,25 миллиард йил аввал юзага келган. Курраи арзнинг 70,8 фоизи сув ва океанлардан иборат, қолган қисмининг 40 фоизига яқинига экин экилади. Ер чанг ва газлардан иборат катта булутлардан пайдо бўлган, бу булут асосан водород ва гелийдан иборат. Ернинг ҳозирги шаклига келиши учун 10–20 миллион йиллар кетган. Одамзоднинг пайдо бўлиши эса нафақат Ердаги, балки Қуёш тизими, умуман, борлиқдаги бетакрор воқеадир. Ушбу фактларни аниқлашга, билишга Николай Коперник гелиоцентризми, илмий-астрономик ва фалсафий-космологик қарашлари туртки берганини унутиб бўлмайди.

Виктор АЛИМАСОВ

“Tafakkur” журнали, 2023 йил 3-сон.

“Илмий инқилоб дарғаси” мақоласи