Муқаддас динимиз абадий яшил дарахтга ўхшайди. Чунки унинг уч теран илдизи бор: тавҳид, ахлоқ ва илм. Ахлоқ нисбатан умумийлик хусусиятига эга бўлиб, ҳар икки илдиз орасида кўприк вазифасини ўтайди. Тавҳид яккаю ёлғиз Илоҳнигина мутлақ яратувчи ўлароқ эътироф этишни, ўзига ўхшаш тарзда яратилган, ўз қавмидан чиққан мавжудотга – қандай қудратга эга бўлмасин – сажда қилмасликни, Оллоҳга ширк келтирмасликни тақозо этади. Шу боис тавҳиднинг ўзи муқаддас ахлоқий ҳодиса, энг гўзал ахлоқдир. Илм ҳам, диний ёки дунёвийлигидан қатъи назар, қанчалик тараққий этмасин, ахлоқдан нари бўлса, фойдаси йўқ; билъакс, инсоният учун кони зарардир. Шунга кўра, тасаввуф гўзал ахлоқни ўзига дастуриламал деб билади ва унга ислом фалсафасининг илдизи сифатида қарайди.

Мавриди келганда айтиш керакки, баъзилар, ҳатто айрим шариат пешволари ҳам фалсафа билан дин сиғишмайди деб ҳисоблайдилар. Бундай ёндашув бутунлай нотўғри. Чунки фалсафасиз дин ҳам, санъат ҳам ўзини расмана намоён қила олмайди, учаласи бир-бирисиз том маънода мавжуд бўлиши мумкин эмас. Ҳазрати Пайғамбаримизнинг (c.а.в.) “Оллоҳ мени гўзал ахлоқни ёйиш учун юборган”, “Оллоҳ гўзалдир ва У гўзалликни севади” деган мазмундаги муборак ҳадисларида фалсафий фанлар бўлмиш ахлоқшунослик ва эстетика ислом асослари билан узвий боғлиқликда акс этган. Бу учёқлама робитаи шариф асос ўлароқ тасаввуфни шариатнинг юксак босқичи рутбасига кўтаради.

Тавҳидга оид қарашлар Қуръони карим нозил қилинганидан кейингина майдонга келганми? Баъзилар, афсуски, шундай деб ўйлайди. Аслида ундай эмас. Бизгача етиб келган ёзма манбаларга кўра, бундан салкам уч минг йил аввал кўпхудолик ҳукм сурган қадимги Юнонистонда улуғ файласуфлар Яратувчининг ягоналигини эътироф этганлар. Дастлаб Суқрот ҳаким ўз суҳбатларида тавҳид ғоясини илгари суради – уни ёшларни йўлдан уришда айблайдилар ва ўлимга ҳукм қиладилар. У цикута заҳарини ичиб, ўлими олдидан мусиқа тинглайди ва жон бераётганида “Мен Унинг олдига кетяпман”, дейди. Ваҳоланки, у даврда одатда “Мен уларнинг олдига кетяпман” дейилгувчи эди.

Суқротнинг шогирди Афлотун эса қадимги “Ғор ҳақидаги масал” деган фалсафий-мажозий қиссасида маъбудлар маскани Олимп ҳам, маъбудларнинг ўзлари ҳам бор-йўғи соялар ўйини, хаёлот маҳсули бўлиб, чин дунё нарёқда, Ҳақиқат қуёшининг нури остида эканини, одамлар уни кўрмай алданаётганини ва кўра билганлар ҳақиқатни айтсалар, ёлғончига чиқарилиб калтакланиши, ҳатто ўлдирилиши мумкинлигини ёзган.

Афлотуннинг шогирди Арасту бу борада яна ҳам илгарилаб кетади ва тавҳидни фалсафий-назарий жиҳатдан нисбатан мукаммал тарзда исботлаб беради. Атоқли олим Валентин Асмус Арасту асарларида келтирилган Худога хос хусусиятларнинг барчасини жамлаб: Унинг яккалигини; жисмсиз, ўзи яратилмаган, лекин Яратувчи ҳамда ҳеч нарса томонидан ҳаракатга келтирилмайдиган, аксинча, Ўзи бутун борлиқни илк ҳаракатга келтирадиган мутлақ қудрат эканини таъкидлайди. Уни “Олий шакл” деб атайди ва барча шакллар Ундан эканини таъкидлайди. Арасту талқинида Худо – олам ва барча оламий жараёнларнинг мақсади ҳисобланади; У оламнинг маркази, барча яратилганлар марказга интилма ҳаракат воситасида Унга интиладилар; У Олий Ақл, Олий Тафаккур, тафаккур ҳақидаги Тафаккурдир (Асмус В. Античная философия. Издание 2-е, дополненное, Москва, “Высшая школа”, 1976. Стр. 284–288). Шу сабабдан ҳам бизнинг машшоиййун файласуфлар Арастуни ўзларининг устози, “Биринчи муаллим” деб атаганлар ва фалсафий қарашларида унга эргашганлар.

Хўш, шундай экан, насронийликдаги “илоҳий учлик”, Исо алайҳиссалом ёки буддҳавийликдаги Буддҳа – ўзимизга ўхшаган одамнинг Худо эканига қандай ишониш мумкин!? Мазкур динларга эътиқод қиладиганларнинг адашиши, мана, қаерда! Ўрта асрлар мусулмон Шарқи фалсафаси (машшоиййунлик, тасаввуф) эса эътиқод объектини тўғри танлади.

Аслида насронийликда ҳам ўзига хос фалсафий-эътиқодий назариялар мавжуд. Чунончи, даниялик экзистенциячи файласуф Сёрэн Аабэ Киркегаард Худога яқинлашишнинг уч босқичи хусусида ёзади: эстетик, ахлоқий ва диний. Илк босқичнинг тамойили – лаззат, иккинчисиники – бурч, учинчисиники – изтироб. Эстетик босқичда инсон ўзини ташқи дунёга бахш этади, ҳиссиётлар оламига шўнғийди; ҳамма нарсани билгиси, барча лаззат турларидан баҳраманд бўлгиси келади; мусиқа, театр, аёллар – ҳаммаси унинг хизматида. Лекин инсон қанчалик ҳиссиётга берила борса, лаззатдан шунчалик тўйиб, кўнгли қолиб, қониқмайдиган бўлиб боради. Зеро, такрорланмас нарсаларнинг такрорланавериши кишида ҳафсаласизликни туғдиради, ҳаётдан зерикиш эса инсонни умидсизлик чегарасига келтириб қўяди. Натижада инсонда юксакроқ даражадаги ҳаётни танлаш зарурати пайдо бўлади ва у ахлоқий босқичга ўтади.

Бу босқичда одам эркин лаззатланишдан кечиб, ўз ихтиёри билан ахлоқий қонунга бўйсунади; фазилатлар йўлига киради, бурчни бажариш мезон даражасини олади; ўзига нисбатан бамисли устозга, қаттиққўл отага айланади. Энди унинг танлови эзгулик билан ёвузликни фарқлайдиган, ўзини гуноҳкор деб биладиган, айни чоқда, онгли равишда ҳақ йўлга юз бурган кишининг қарори сифатида намоён бўлади. Бу босқичнинг тимсоли – Суқрот. Унинг ечими – эстетик ишқибозликка қарама-қарши қўйиладиган никоҳ. Эстетик босқичдаги капалакнамо ошиқликнинг зидди бўлмиш ахлоқий даражадаги никоҳда муҳими – оилавий бурчга садоқат.

Ахлоқий инсоннинг ҳаёти ташқи эмас, балки ички, ўзига нисбатан бўлган бурчни бажаришга қаратилган; у бошқа одамлар олдида бурчли эса-да, унинг учун муҳими ташқи хатти-ҳаракатлар эмас, балки ўзининг абадий ва ажралмас хусусий мулки бўлмиш ички ҳолат, ички руҳий дунёдир. Хазина ўзингда яширин, у ихтиёр эркинлиги, танлов; унга эришиш инсонни малаклардан ҳам юксакка кўтариши мумкин. Ахлоқий босқичда инсон ўзини танлайди. У ўзини эзгу одам сифатида танламайди, чунки инсон гуноҳга ботган мардум ва ўз айбларини бўйнига олмасдан бошқа иложи йўқ. Шунинг учун ўзини ёвузлик ва эзгуликнинг фарқига борадиган ахлоқий шахс ўлароқ танийди. Файласуф инсон фақат танлов ҳодисаси туфайлигина илк бор ўзлигини англайди, зеро, фақат эрк ҳақиқий шахсни вужудга келтиради, деган фикрни илгари суради.

Лекин ахлоқий босқич ҳам сўнгги пиллапоя эмас, у ўтиш ҳолати; энг юксак даража, бу – диний босқич. Зеро, ахлоқий босқичда инсон, биринчидан, бахтга, чунончи, оилавий, никоҳдаги бахтга интилади; иккинчидан, умумий қонунларга бўйсуниб яшайди. Демак, бу босқичда у ўз эркини, ихтиёр эркинлигини тўлиқ намоён қилолмайди. Диний босқичда эса инсон умумий ахлоқий қонун-қоидалар доирасидан чиқиб, баландроқ даражага кўтарилади, Худо билан тўғридан-тўғри муносабатга ўтади. Бу босқичнинг тимсоли – Иброҳим алайҳиссалом. Маълумки, у кишига севимли ўғлини қурбонлик қилиш ҳақида амри илоҳий келади. Хўш, нима қилиш керак? Иброҳим алайҳиссаломнинг олдида икки талаб кўндаланг эди: ўғлини ўлдирмаслик (чунки зурриётини ўлдириш ахлоққа, оталик меҳрига зид) ва Тангрига бўйсуниш. Биринчи талабни бажариш – Худога бўйсунмасликка, иккинчи талабни бажариш эса ахлоқий қонунни бузиш ва ўз ўғлига нисбатан шафқатсизликка олиб келади. Иккисидан бирини танлаш керак. Бу танлов эса изтироб орқали рўёбга чиқади. Унга ҳеч ким ёрдам беролмайди, муаммони унинг ёлғиз ўзи ҳал этиши лозим. Бу танлов мантиқий жараённинг эмас, ихтиёр этишнинг натижаси сифатида майдонга чиқади. Унда инсоний ақл эмас, инсоннинг ўзи бутун борлиғи билан иштирок қилади...

Шу тариқа Суқротнинг “Ўзингни англа!” шиори Киркегаард таълимотида “Ўзингни танла!” шиорига ўрин бўшатиб беради. Киркегаард нафақат изтиробга шукр қилишни, балки уни севиш кераклигини ва бу севги ҳар қандай бахтдан баланд эканини таъкидлайди. Зеро, Худога муҳаббат – шарт. Ҳар қандай изтироб, йўқчилик, синов ва риёзат бу аҳдни буза олмайди, унинг аҳамиятини пасайтира олмайди. Изтироб тўғри танлов туфайли эзгулик ва хайрнинг манбаига айланади. Шунингдек, эркинлик изтироб билан биргаликда; гуноҳ, айб, қўрқув тушунчалари эса инсон мавжудлигининг сифатлари тарзида талқин этилади.

Мен Киркегаарднинг бу фикрларини бутунлай тўғри ёки буткул нотўғри деб айтолмайман, лекин шуниси аёнки, улар дин фалсафаси илдизига бориб тақалади. Бизнинг мусулмон минтақамизда бундай фалсафий юмушни тасаввуф бажариб келмоқда. Аммо, афсуски, баъзи диндорларимиз, ҳатто дин пешволари орасида, шариат аҳкомлари бор-ку, тасаввуф шартми, дейдиганлар ҳам топилади. Бундай қараш исломнинг моҳиятини теран тушунмасликдан келиб чиқади. Пайғамбаримиз Муҳаммад (c.а.в.) асос солган ва Имом Ғаззолий ҳазратлари фалсафий-назарий жиҳатдан асослаб берган тасаввуфнинг муқаддаслиги шундаки, у шариатнинг юқори босқичи саналади. Тасаввуф Оллоҳдан қўрқиш мажбуриятини Оллоҳни севиш босқичига олиб чиқади. Бу борада дастлабки сўфийлардан бўлмиш Робия ал-Адавиянинг (713–801) Худога муносабати диққатга сазовордир. Бу муносабатини у муҳаббат деб атайди ва Яратганга шундай илтижо қилади: “Ё Эгам! Агар дўзахингдан қўрққаним учун Сенга ибодат қилаётган бўлсам, мени дўзахингда ёндир; агар жаннатинг илинжида ибодат қилаётган бўлсам, мени унга йўлатма. Агар фақат Ўзингни деб ибодат қилаётган бўлсам, мендан мангу гўзал жамолингни яширма! (Бертельс Е. Суфизм и суфийская литература. Москва, “Наука”, 1965. Стр. 18).

Робия ал-Адавия наздида ҳақиқий ишқ манфаатсиз воқе бўлиши керак. Олмониялик улкан мутасаввиф олима, замондошимиз Аннемарие Шиммел хоним шу муносабат билан ўз китобида қизиқ бир қадимий ривоятни келтиради: “Художўй сўфий Робия бир қўлида бир челак сув, иккинчи қўлида ёниб турган машъала кўтарганча Басра кўчаларидан югуриб ўтаётган экан. Йўловчилар ҳайрон бўлиб ундан сўрашибди:

– Бунчалар шошилиб қайларга йўл тутдинг, эй Робия?

– Дўзахдаги ўтни ўчирмоқчиман, – дебди Робия қўлидаги челакка ишора қилиб.

Йўловчилар ёқаларини тутиб, “астағфируллоҳ” деганча сўрашибди:

– У ҳолда қўлингдаги машъала нечун?

– Бу машъала билан жаннатга ўт қўймоқчиман.

Одамларнинг юзларидан қони қочиб, қичқиришибди:

– Оллоҳдан мағфират сўраб илтижо қил, эй бадбахт аёл, акс ҳолда кофир қавмлардан бўлиб қоласан!

– Йўқ, азизларим, мени нотўғри тушундинглар. Мен кофир эмасман, Оллоҳ таоло билан бандалар ўртасидаги бу икки пардани йўқотмоқчиман, холос. Токи бандалар Оллоҳ таолога дўзах ўтида куйишдан қўрққанлари ёки жаннат иқболидан умидвор бўлганлари учун эмас, балки Унинг Оллоҳ эканлиги, Биру Борлиги ва Боқий гўзаллиги учун ибодат қилишсин” (Шиммел А. “Жонон менинг жонимда”. Й.Парда таржимаси. Тошкент, “Шарқ”, 1999. 44-45-бетлар). Бу фикрлар муайян маънода Оллоҳга муносабатнинг Мансури Ҳаллож ва Машраб услубини ёдга солса-да, моҳиятан Яратганга муҳаббат қўйиш самимий ҳамда беғараз ҳодиса эканини акс эттиради.

Демак, шариат – исломнинг умумий ақоидларини англатадиган дастлабки, ташқи-ҳуқуқий босқич бўлса; тариқат унинг ички­ахлоқий, юксак мақомидир. Буни аллома Ҳусайн Воиз Кошифий бундай тушунтиради: “Шариат – равшан билган нарсалардир, нишонадир, ҳурматдир. Тариқат – қидириладиган нарсалардир, интилиш, баёндир, хизматдир. Ҳақиқат – кўриш учун курашиш, кўриладиган нарса, яъни аёндир, ҳикматдир. Агар булардан ҳар бирининг самараси нима деб сўрасалар, дегил: шариатнинг самараси – аҳдга вафо, тариқатнинг самараси – фикр, яъни ўзидан воз кечмоқ, ҳақиқатнинг самараси – бақо, яъни ботилдан умидни узиб, Ҳақ суйган ишларга боғланиш” (Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи Султоний ёхуд жавонмардлик тариқати. Н.Комилов таржимаси. Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1974. 17-бет).

Кошифий томонидан тариқатнинг қидириш, интилиш ҳамда баён қилиш билан боғлиқ экани таъкидланиши, унинг самараси эса фикр дея талқин этилиши тасаввуфнинг мушоҳада ва тафаккурга суянишини, яъни фалсафий умумлаштириш тамойили асосида иш кўришини англатади.

Тангри инсонни айрича бир муҳаббат билан яратди, унга фаришталардан-да улуғ мартаба бериб, ердаги халифаси деб сайлади, тафаккур салоҳиятини туҳфа этди. Демак, инсон ҳам унга муҳаббат қўймоғи лозим. Инсонга юбориладиган азоб-уқубатлар ана шу муҳаббат йўлидаги имтиҳонлардир. Тасаввуфнинг моҳияти – икки томонлама муҳаббатни талқин этмоқ. Бинобарин, тасаввуф ахлоқшунослигида муҳаббат ҳис-туйғу мақомидан тушунча даражасига кўтарилади. Қисқа қилиб айтганда, тасаввуф исломий ахлоқ фалсафаси сифатида иш кўради.

Тасаввуф кишиси шариат аҳкомларини бажариш билан чекланмайди, балки чинакам халифалик вазифасини бажариш учун жидду жаҳд этади. Зеро, халифалик рутбаси оддий бандалик мажбуриятлари – фарзлар ва бошқа арконларни бажаришдан ташқари янада баландроқ мақомга кўтарилишни тақозо қилади. У ўзи яшаётган дунёнинг покизалигини, ахлоқийлигини, гўзаллигини асраб, такомилга етказишга; шунингдек, ҳайвонот ва наботот оламига инсоф ҳамда шафқат билан муносабатда бўлишга масъул эканини англайди. Ана шу англаш ҳисси тариқатга кириш орқали янада теранроқ, янада миқёслироқ тарзда рўй беради.

Тасаввуф ҳам бошқа баъзи бир диний ва дунёвий оқимлар каби ўз тарихида муайян эврилишларга, гоҳ юксалиш, гоҳ буҳронга дуч келгани шубҳасиз. Чунончи, ХIХ асрнинг иккинчи ярми ва ХХ аср бошларида, айниқса, руслар истилосидан кейин, бизнинг Туркистон ва Мовароуннаҳрда тасаввуф салбий кўринишдаги қаландарликка, қаландархоналарнинг аксари такяхоналарга айланганини, оммавий тус олган диний ва дунёвий илмсизлик оқибатида ўз мавқеини бой берганини кўриш мумкин. Айрим дин пешволари, шайхлик, донишмандлик даъвосидаги сўфийлар мустамлакачилар ҳамда маҳаллий ҳукмдорлар томонида туриб, шариат билан тариқатнинг обрўси тушишига сабаб бўлдилар. Маърифатпарвар шоира Анбар Отин “Қаролар фалсафаси” асарида бундай ёзади: “Ғайриҳақиқий донишманд шу сўфий жоҳиллар халқни дунё лаззатидан ончунон кечириб, мосуво қилиб, дунё роҳатини бир гуруҳ давлатмандларга хос деб ранжбар халқни(нг) умрини, гуноҳийдурсан деб ва дўзахдин қўрқутиб, егони-ичгонини заҳар ва заққум қилурлар” (Анбар Отин. Танланган асарлар. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970. 106-бет).

Тасаввуфнинг моҳиятини идрок этмаган сўфийлар ва дарвешлар илм билан шуғулланиш ўрнига такяхоналарда гиёҳвандликка берилдилар, уларнинг асосий иши фақат зоҳирий зикр ва бозорларда диний шеърларни ўқишдан иборат бўлиб қолди. Қаландарлар йиртиқ жанда кийиб, мис качкулини шалдиратиб, садақа йиғувчи текинхўрларга айландилар. Айрим шайхлар эса тасаввуф илдизларини унутиб, ҳукмрон доиралар хизматига ўтдилар; халқни таркидунёчиликка, қаноатга чақириб, бой золимлар ва бадавлат кишиларнинг адолатсиз қилмишларини оқлаш билан кун кўрдилар. Шоира ғазалларидан бирида бундай ёзади: Худонинг неъматини бўлуб олғонларға ўт тушсун, / Шариат ҳукмини йўлдин чиқарғонларға ўт тушсун (ўша манба, 39-бет).

Туркий дунёнинг Русия империяси босиб олиб, эрксиз, ҳуқуқсиз мустамлакага айлантирган катта қисмидаги мамлакатларда шундай аянчли ҳол ҳукм сурар эди. Кейинчалик минтақа халқлари бундан бешбаттар аҳволга тушди. 1917 йилги Октябрь давлат тўнтариши оқибатида Совет Иттифоқи деб аталган, моҳиятига кўра империя саналган большевикларнинг (таъбир жоиз бўлса, социал фашистларнинг) худосиз давлати вужудга келди, атеизм унинг шовинизмдан кейинги асосий мафкурасига айланди. Кўп йиллар мобайнида нафақат дин пешволари, илм эгалари отилди, қамалди, сургун қилинди, балки уйидан араб алифбосидаги китоблар топилган оддий одамлар ҳам жазога тортилди. Натижада аста-секин ислом илми заифлашди, тасаввуф бутунлай йўқотилди, диний ва тасаввуфий адабиётларни чоп этиш тақиқланди.

Ниҳоят, Оллоҳнинг инояти билан қон тўкмай мустақилликка эришдик. Яна исломга, диний қадриятларимизга қайтиш имконига эга бўлдик. Қуръони карим, Ҳадиси шарифни ўқиш ва тасаввуф алломалари асарлари билан танишиш имкони вужудга келди, миллатимиз атеистик ғоялардан воз кечиб, эътиқодий изланишлар сари юз бурди. Ана шундай мураккаб ўтиш даври яна тасаввуфга мурожаат қилиш заруратини туғдирди. Дастлаб атоқли навоийшунос ва тасаввуфшунос олим, профессор Нажмиддин Комиловнинг икки китобдан иборат “Тасаввуф” асари, кейинроқ академик Иззат Султоннинг “Баҳоуддин Нақшбанд абадияти”, буюк исломшунос аллома Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларининг “Тасаввуф ҳақида тасаввур”, “Нақшбандия” китоблари чоп этилди. Лекин бу асарлар қимматли манбалар ҳисобланса-да, кўпроқ илмий доираларга мўлжалланган эди. Қолаверса, сон ва адад жиҳатидан ҳам халқимиз эҳтиёжини етарли даражада қондиролмасди. Зеро, Ўрта асрлардаги тасаввуфий адабиётлар нисбатан кўп ва услубий ранг-баранг бўлгани ҳолда, зиёлилардан ташқари ҳунарманд, косиб каби табақаларга, умуман, саводи бор халқ оммасига тушунарли қилиб ёзилган эди. Хусусан, Туркияда камол топган, асли бухоролик, мусулмон оламининг машҳур шайхларидан бири, филология фанлари доктори, профессор Маҳмуд Асъад Жўшон ҳазратларининг илмий-маънавий мероси шоён диққатга сазовордир.

Бу зот – нақшбандия тариқатининг ҳозир кўпчиликка маълум бўлган кенг имкониятларидан фойдаланиб, нафақат туркий халқлар орасида, балки жаҳон афкор оммаси ичида мазкур тариқатга ҳурмат-эҳтиром уйғота олган, умумжаҳоний тасаввуф тараққиётига улкан ҳисса қўшган алломадир. У ўз асарларида тасаввуфни бир томондан, Оллоҳни билиш, таниш учун; иккинчи томондан, нафсни тарбиялаш, руҳий-ахлоқий такомил йўлидаги хатти-ҳаракатлар тажассуми деб таърифлайди. У баъзи бир ақидапарастларнинг, тасаввуфнинг исломга алоқаси йўқ, ҳатто улар бир-бирига қарама-қарши, деган фикрларини рад этар экан, ҳазрати Пайғамбаримизнинг мутасаввифлар султони, саҳобаларнинг эса аҳли тасаввуф бўлганини исботлаб беради.

Маҳмуд Асъад Жўшонни мусулмон оламида янгитасаввуфчилик йўналишига асос солди, десак янглишмаган бўламиз. Зеро, аллома асарлари Яссавий ҳазратлари ҳикматлари йўлида, содда услубда ёзилган; уларда ояти карималар, ҳадислар, шаръий аҳкомлар ва тасаввуфий ғоялар, моҳиятнинг мураккаблигига қарамай, кўпчиликка тушунарли тилда баён этилади. Қолаверса, нақшбандия йўналишининг муайян афзалликлари яссавия, кубровия, мавлавия, жўмардлик (футувват) каби тариқатлар билан диалектик боғлиқликда намоён бўлади. Сирасини айтганда, нақшбандиянинг ўзига хослиги ҳеч бир ҳолатда умумтасаввуфий қонун-қоидалар ҳамда талаблар доирасидан четга чиқмайди. Бу борада Жўшон ҳазратларининг устози Муҳаммад Зоҳид Қутқу баён этган қуйидаги ривоят алоҳида эътиборга молик: “Жўмардлиги билан машҳур бўлган Абдуллоҳ ибн Жаъфар розиаллоҳу анҳу бир хурмозорга кирдилар. У ерда бир қора қул ишлаётган эди. Шу пайт боғ соҳиби келиб, қулга уч бурда нон бериб кетди. Уч бурда нон қулнинг кундалик иш ҳақи эди. Ногоҳ шу чоқ қаердандир бир ит пайдо бўлиб қулнинг ёнига келди. Қул қўлидаги ноннинг бир бурдасини унга берди. Жонивор еди-ю, лекин тўймади. Қул яна бир бурдани берди. Нонни еб бўлиб, ит яна кўз тикиб турди. Шунда қул ноннинг сўнгги бурдасини ҳам итга берди. Жонивор уни еганидан кейингина нари кетди. Бу ҳолга қизиқиб қолган Абдуллоҳ ибн Жаъфар қулдан “Кундалик иш ҳақингга нима оласан?” деб сўрадилар.

– Ҳозир кўрганингиздек, ҳар куни уч бурда нон.

– Ундай бўлса, нечун бутун овқатингни итга бердинг?

– Бизнинг ерларда ит бўлмайди, демак, бу ҳайвон узоқлардан келган. Оч ҳолдаги жониворни қувиб юборишни истамадим.

– Хўш, энди ўзинг нима ейсан?

–  Эрталабгача ўзимни сириб, сабр қиламан.

Шунда Абдуллоҳ ибн Жаъфар “Билдимки, бу қул мендан ҳам жўмардроқ экан”, дедилар. У зот ўша боғни бутун дов-дастгоҳи билан сотиб олдилар ва қулни озод қилиб, боғни унга ҳадя қилдилар (Муҳаммад Зоҳид Қутқу. Жўмардлик. “Сирли олам” журнали, 1999, 6-сон).

Бу ерда биз инсоннинг ҳайвонга ва инсоннинг инсонга нисбатан кўрсатган жўмардлигига гувоҳ бўляпмиз. Айни чоқда бу тамойил саховат нуқтаи назаридангина эмас, балки тасаввуф учун умумий бўлган нафс тарбияси жиҳатидан ҳам нақшбандия тариқати талабларига ниҳоятда мос келади. Муҳаммад Зоҳид Қутқу ҳазратлари тасаввуфий адабиёт хазинасининг ноёб намунаси бўлмиш беш жилдли “Тасаввуфий ахлоқ” деб номланган фундаментал асари билан бир қаторда “Нафс тарбияси” деган йирик китоб ҳам яратган.

Маҳмуд Асъад Жўшон ҳам устозидан улги олиб, худди шу номда ҳозир замондошларимиз ҳаётига кириб келган салбий маънодаги ҳаддан ошган прагматизмга қарши курашда, ахлоқий муҳитни соғломлаштиришда муҳим аҳамият касб этган рисола ёзди. Муаллиф ахлоқ тўғрисида, хусусан, ислом минтақаси кишилари ҳаётида ахлоқ эгаллаган мавқе ҳақида ёзар экан, уни бошқа маънавий омиллар билан қиёслаб фикр юритади. Шу маънода тасаввуф ва санъатнинг ўзаро муносабатларига алоҳида эътибор беради; санъатни инсон ахлоқий ҳаётини бойитувчи, уни юксак ахлоқийликка даъват этувчи восита сифатида талқин қилади; санъаткор қалбида ахлоқийлик билан ҳаяжон уйғунликда яшашини таъкидлайди. Санъат асосида ҳаяжон ётишини айтиб, унинг муҳаббат каби юракка яқинлигини таъкидлайди; кўнгли ҳаяжондан йироқ инсоннинг гўзалликни ҳис этиши, топа билиши ва тасвирлаши мумкин эмас, дейди у. Кўриниб турибдики, Жўшон санъатга менсимай қараш, уни инкор этиш фикридан йироқ. Аксинча, унинг наздида санъат – кўнгил мулки, инсонни диний-тасаввуфий босқичга кўтариш учун хизмат қиладиган восита. Бу жиҳатдан тасаввуф санъат билан ўхшаш. Лекин тасаввуфдаги ҳаяжон санъатдагидан кўра кучлироқ, сурурийроқ эканини айтади: “Тасаввуфдаги ҳис-ҳаяжон шу қадар кучли ва ҳаётбахшки, бу туйғу инсонни ҳавода учиради” (Маҳмуд Асъад Жўшон. Тасаввуф ва нафс тарбияси. Н.Ҳасан таржимаси. Тошкент, “Чўлпон” нашриёти, 1998. 79-бет). Санъат ва тасаввуф комил инсонни тарбиялашда бир-бирини тўлдирадиган маънавий ҳодисалардир. Зеро, бунинг исботи учун туркий дунёнинг улуғ шоири, ўзбек адабий тилига асос солган Хожа Аҳмад Яссавий бошлаб берган яссавия тариқатида шеърият ва ёким улуғ шоир ва аллома Жалолиддин Румий асос солган мавлавия тариқатида шеърият билан мусиқа санъати қандай мавқе эгаллаганини эслаш кифоя. Шунингдек, “тарихий даврда тасаввуф аҳли санъат, адабиёт, мусиқа, меъморлик ва бошқа соҳаларга ҳомийлик қилган” (ўша манба).

Маҳмуд Асъад Жўшон тасаввуфнинг ахлоқий моҳияти ҳақида бундай ёзади: “Ахлоқ – фардий эмас, балки ижтимоий ҳодисадир. Жамият мавжуд бўлмай, инсон ёлғиз ўзи яшаса эди, ахлоқ деган нарсага ҳожат қолмаган бўларди. Ахлоқ жамият ҳаётининг кўринишидир. Шундай экан, ахлоқ жамиятнинг тартиб-интизомга эга, кучли таъсир кўрсатадиган, жамият низомининг шахсларга тааллуқли манбаини ташкил этадиган унсурдир. Шунинг учун ахлоқни йўлга қўймай туриб, инсон жамиятга фойда бериши, ахлоққа риоя қилмайдиган шахслардан ташкил топган жамиятнинг ҳам муваффақиятга эришуви мумкин эмас” (ўша манба, 70-бет).

Ҳамонки, тасаввуфнинг моҳиятини ташкил этувчи ахлоқ хусусий ҳодиса эмас экан, демак, тасаввуф ҳам ижтимоий қамровга эга ҳодиса; у жамиятда мавжуд ва жамият учун катта аҳамиятга эга. Шу муносабат билан Маҳмуд Асъад Жўшон аввало исломнинг моҳиятини асл ҳолича тушунтиради, исломда бошқа умумжаҳоний динлардан фарқли ўлароқ, таркидунёчилик йўқлигини қатъий тарзда уқтиради: “Ҳолбуки, ўтмишдаги умматларга жамиятдан қочишга ташвиқ бор эди. Шу боис тоғларда ибодатхоналар қурилганди. Жамиятдан қочган ҳолда шахсий камолотга эришмоққа ҳаракат қилардилар. Буларга руҳбонлик – таркидунёчилик дейилади. Исломда эса таркидунёчилик йўқ” (Маҳмуд Асъад Жўшон. Ислом, тасаввуф ва ахлоқ. С.Сайфуллоҳ таржимаси. Тошкент, “Истиқлол”, 1999. 163-бет).

Аксинча, ислом инсонни нафақат жамиятдан узилмасликка чақиради, балки замон билан ҳамнафас яшашга, диний билимларни дунёвий билимлар билан уйғунлаштиришга, уларни маълум маънода замонга мослаштиришга даъват этади: “Билимларимизни янгилаб бормоғимиз лозим. Чунки… билимлар замони бошланган”, деб ёзади тариқат пешвоси (Маҳмуд Асъад Жўшон. Тасаввуф ва гўзаллик. М.Кенжабек таржимаси. Тошкент, “Адолат”, 2004. 167-бет).

Тариқат пешвоси шаҳар ва қишлоқ аҳли ахлоқи орасидаги тафовутларга ҳам тўхталиб ўтган. Унинг фикрича, инсон ҳаёти давомида турли қийинчилик, мусибат ва синовларга дуч келади ҳамда уларни кучли эътиқод, сабр, ғайрату ҳалоллик билан енгиб ўтади. Бундай кураш одамни маънавий жиҳатдан чиниқтиради, ахлоқий юксакликка кўтаради. Гап шундаки, шаҳарда илму маърифат даражаси баланд, жамоат бўлиб яшаш ва ишлаш тарзи, яъни фуқаролик жамиятининг аъзоси сифатида умр кечириш инсонни торликдан кенгликка, худбинликдан бағрикенгликка олиб чиқади, уни жамият манфатларини ҳам ҳисобга олиб яшашга ўргатади, ёввойиликдан, бадавийликдан маданиятга етаклайди (“Ислом, тасаввуф ва ахлоқ”, 163-164-бетлар). Мазкур фикрлар инсоннинг ҳозир нафақат қадимдан нақшбандия сулуки қоралаган таркидунёчиликка, балки аввалги асрлардагидек шоирона қишлоқ романтикасига берилиб, ўзини алдаб яшаши мумкин эмаслигини, бутун дунё бўйлаб шиддат билан бораётган урбанизация (шаҳарлашув) жараёнлари ҳам ҳаётий реаллик эканини яққол кўрсатиб турибди.

Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанднинг улуғ авлиёлар Юсуф Ҳамадоний ва Абдухолиқ Ғиждувонийдан кейин сулук аъмолига қўшган уч тамойили – “вуқуфи замоний”, “вуқуфи ададий” ва “вуқуфи қалбий” тасаввуф илмида янги қадам ҳисобланади. Чунончи, вуқуфи замоний тамойилини ва ундаги ботиний маънони Жўшон ҳазратларининг замондоши, улкан илоҳиётчи-исломшунос олим Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари бундай шарҳлайди: “Замондан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда солик ўзи яшаётган замонни билмоғи ва ундан унумли фойдаланмоғи кўзда тутилган... Хожа Баҳоуддин Нақшбанд раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: “Вуқуфи замоний – соликнинг ўз ҳолини англамоғи ва ўзи турган замонни яхши билмоғидир. Шукр келтириш керакми ёки узр айтиш лозимлигини ажратмоғидир. Агар яхши бўлса, шукр қилади, бошқача бўлса, узр келтиради” (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Нақшбандия. Вазифалар. Зикрлар. Тошкент, “Ҳилол”, 2018. 74-75-бетлар).

Ушбу кўчирма сўнггидаги “узр келтириш” иборасига эътибор қилайлик: замон ёмон бўлса, унга шукр қилиш керак эмас, унга узр айтиш, яъни мазкур замоннинг талабларидан юз ўгириш, уларни инкор этмоқ лозим. Демак, нашқбандия “Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ” мақолига мос яшашни ижобий ҳодиса сифатида талқин қилмайди. Чунончи, биз бошдан кечирган худосизлик, куфр ва ёлғон асосига қурилган шўролар тузумига шукрона айтиб умр кечириш нафақат дунёвий, исломий талабларга ҳам тўғри келмайди. Хўш, бундай ҳолатларда нима қилмоқ керак? Қурол билан қаршилик кўрсатиш, бу – сўнгги чора, айни чоқда, тоталитар тузум бунга имкон бермаслиги тайин. Бундай паллада ғазаб эмас, нафрат ишга тушиши мақсадга мувофиқ, зеро, ғазаб – жаҳлнинг, нафрат эса ақлнинг ҳосиласидир. Нақшбандия тариқатининг икки тамойили ёвузликка қўшилмасликнинг, норозиликнинг икки босқичи сифатида қўл келади. Биринчиси – “хилват дар анжуман”, иккинчиси – миқёсийроқ, ҳозир фикрлаётганимиз “вуқуфи замоний”даги узр айтиш ҳолати. Биринчиси сукут орқали амалга оширилса, иккинчиси сўз ёки жисмоний зиён-заҳмат етказмайдиган хатти-ҳаракат воситасида воқе бўлади. Бунга Ҳиндистоннинг озод бўлишида Маҳатма Ганди тутган йўл ёрқин мисол бўла олади. Ганди халқни қуролли қўзғолонга чорламади, балки мустамлакачилар қонунларига тинч йўл билан бўйсунмаслик орқали умумхалқ нафратини намоён қилиб, ўз мамлакатини мустақилликка олиб чиқди...

Профессор Жўшоннинг нақшбандийлик ва тариқат дарвешлари эстетикаси борасидаги фикрлари ҳам катта аҳамиятга эга. Уларни янгитасаввуфчилик оқимини вужудга келтирган илмий омиллардан бири деб атасак янглишмаган бўламиз. Тариқат пешвосига кўра, тасаввуф – ҳам илоҳий, ҳам инсоний илмдир. Шу боис у ҳеч қачон гўзалликдан айро бўлолмайди. Зеро, бутун дунёда гўзалликка эҳтиёж бор. Хулқий гўзаллик эса, қадимги файласуфлар таъкидлаганидек, энг улуғ гўзалликдир. Жўшон ҳам бу тушунчани минбаъд ахлоқдан ажратмайди. Қайси хатти-ҳаракат гўзал бўлса, у ахлоқийдир, ахлоқий хатти-ҳаракат доимо гўзалдир. Маҳмуд Асъад Жўшон тиланчилик қиладиган жулдурвоқилардан, такяхоналарда чилим тортишдан бўшамайдиган гиёҳвандлардан, ўзларини “бектошийлар” деб атаган ичкиликбоз “тариқатчи”лардан нафратланади, уларнинг тасаввуфга асло алоқаси йўқлиги, улар хунуклик дунёси бандалари эканини қайта-қайта таъкидлайди. Дарвеш асл моҳиятига кўра гўзалликнинг, гўзал дунёнинг ошиғи, маънавият оламига гўзаллик орқали йўл солган ҳақиқий зиёлидир.

Аллома умуман гўзаллик, шу жумладан, эстетик гўзаллик ҳам муҳаббат билан боғлиқлигини, бу тушунчани идрок этишда муҳаббат маънавий асос вазифасини ўташини алоҳида таъкидлайди. “Биз гўзалликка тўлғун, ҳамдам бўлган, ичимизда ва ташимизда кўп турли гўзалликлар бўлган бир жамоатмиз, мусулмон сифатида, аҳли тасаввуф сифатида шундоқмиз! Бошқа миллатларга нисбатан мақтаниш учун эмас, ростини айтаётирманки, шундоқ бир маданият, эстетика намунасимиз... Бизнинг кўчамизда ёши улуғ, оқ соқолли амакилар, тоғалар, боболар чорсуга – бозорга ўтишарди. Белларида белбоғ... Саллали эдилар, аммо саллаларининг четида райҳон бўлар эди, чиннигул бўлар эди, атиргул бўлар эди. Гўзал маданият, эстетика бор эди. Тўлиқ эстетикага риоя қилсак, диққат этсак, шундан ҳам бир муҳаббатлашув, муҳаббатнинг ортиши юзага келади”, деб ёзади у.

Сираси, янгитасаввуфчилик оқими, хусусан, Маҳмуд Асъад Жўшоннинг қарашлари замонавийлиги, ўткир диний-фалсафий, ахлоқий-эстетик мушоҳадалар асосига қурилгани билан долзарбдир. Аллома асарларида тасаввуфнинг замонавий талқинига дуч келамиз. Муаллиф нақшбандия тариқатидаги, нафақат вуқуфи замоний, балки ўн бир тамойилни, шунингдек, тасаввуфнинг ўзини бутунисича замонавий нуқтаи назардан таҳлил қилади. Биз – ҳазрат Пайғамбаримизнинг умматлари, у киши айтганларидек, ҳар икки дунёда ҳам гўзал яшамоғимиз лозим. Охиратдан кечмаганимиз каби бу дунёдан ҳам кечмаслигимиз; токи бу дунёда яшар эканмиз, доимо ўзимизни, замонимизни ва маконимизни гўзаллаштириш ҳаракатида бўлмоғимиз керак. Янгитасаввуфчилик оқими ана шу талабни қалбан чуқур англаб етиб, уни замонни инкор этмаган тарзда бажаришга қаратилган исломий-эътиқодий йўналишдир. Бу ҳақда Шайх Асъад Жўшон шундай ёзади: “Моддий ва маънавий ўзлигимизни йўқотмасдан, насибаларимизни оёқости қилмасдан, юртимиз бойликларини – иқтисодий ва маданий бойликларимизни талатмасдан, ҳуррият ва истиқлолимизни қўлдан чиқармасдан, ватанни бўлиб ташламасдан, борлиғимизни янада ривожлантириб, миқёсийлаштириб, юксалтиришга ҳаракат қилишимиз лозим. Энг диққатли, ҳушёр, уйғоқ, фидойи, энг билимли, фаол, энг содиқ, вафодор, ватанпарвар, хуллас, чинакам дарвеш (зиёли – А.Ш.) бўлишимиз керак. Бир томондан, жуда ҳам дуруст идеалист, ҳассос қалб эгаси, бошқа тарафдан эса ўткир ақл эгаси ва прагматик бўлишимизга тўғри келади” (Тасаввуф ва нақшбандийлик. С.Сайфуллоҳ таржимаси. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2019. 170-бет). Бу кўчирмадаги инсонпарварлик, ватанпарварлик, миллатпарварлик, миллий озодлик, эътиқодпарварлик, миллий ва диний қадриятларга садоқат, миллий бойликларни исроф қилмаслик, интеллектуал салоҳиятни юксалтириш ғоялари замонавийлик тамойилларига мосдир. Бу ғоялар ягона халифалик тузиш каби миллат мустақиллигини хавф остига қўядиган космополитизм тарафдорларига, Пайғамбаримизнинг “Динни қийинлаштирманглар, осонлаштиринглар” деган муборак ўгити моҳиятини англамаган ақидапарастлик яловбардорларига қарши қаратилгани билан қимматлидар. Шайх Жўшон асос солган янгитасаввуфчилик оқими ҳозирда жаҳон бўйлаб кенг ёйилган исломий йўналишлардан бири экани боиси ҳам, эҳтимол, шудир. Унинг издошлари Туркиядагина эмас, балки Олмония, Австралия, Нидерландия каби мамлакатларда ҳам кўплаб топилади. Дарвоқе, узоқлардан мисол қидириб юришимиз шартми? Ўзимизга, Ўзбекистонга бир назар ташлашнинг ўзиёқ бу сулук қанчалик кенгайиб бораётганини равшан кўрсатади.

Тасаввуф ва, хусусан, нақшбандия тариқати борасида жаҳоний миқёсда йирик ишлар қилган устоз алломалардан кейин янгитасаввуфчилик ғояларига таянган таниқли олимлар етишиб чиқди, уларнинг халқимиз орасида кенг тарқалган асарлари, таржималари вужудга келди. Бугунги кунда Сайфиддин Сайфуллоҳ, Мирзо Кенжабек, Иброҳим Ҳаққул, Нодирхон Ҳасан сингари истеъдодли олимларни халқимиз айрича ҳурмат билан тилга олади.

* * *

Оллоҳ ўзи севган бандаларга гоҳо қачон, гоҳо қаерда қазо топишини аввалдан кўнглига солгани ҳақида эшитганмиз, ўқиганмиз. Бу борада Умар Хайём тақдирида рўй берган икки ҳодиса эътиборга лойиқ. Муаррих Байҳақий Хайёмнинг қариндошидан қуйидагиларни эшитганини ёзади: “Бир куни у (Хайём) олтин мисвок билан тишини тозалайтуриб, “Аш-Шифо” (Ибн Сино) асарининг метафизика қисмини диққат билан ўқир эди. Китобнинг яккалик ва кўплик ҳақидаги бобига келганида, у мисвокни варақ орасига қўйиб, “Шоҳидларни чақир, мен васият қилмоқчиман”, деди. Кейин намоз ўқиди, (шундан сўнг) ҳеч нарса емади ҳам, ичмади ҳам. Хуфтон намозини ўқиб бўлгач, бошини саждага қўйди ва сажда ҳолатида, “Ё Раббим, мен Сени имконим қадар билдим. Тавбамни қабул айла, Сени билишим – менинг Сенга борадиган йўлим эди”, деди-да, жон берди” (Омар Хайям. Трактаты. Москва, “Наука”, 1961. Стр. 353).

Иккинчи ҳодиса: Низомий Арузий Самарқандий бир куни Хайёмнинг: “Менинг қабрим шундай жойда бўладики, у ерда ҳар баҳор шимолий еллар устимдан гул сочиб туради” деганини эшитади. Самарқандий ҳижрий 530 (милодий 1135) йили Нишопурга боради ва вафот этганига тўрт йил бўлган у улуғ инсон қабрини бориб кўради. “...боғ девори остидаги устозим қабрини кўрдим, – деб ёзади у. – Девор оша ўтган нок ва ўрик дарахтларининг шохлари қабр устига гулларини шунчалик кўп тўккан эдики, у гулга кўмилиб ётарди. Ўшанда мен Балхда эшитган сўзларни эслаб, йиғлаб юбордим” (Низами Арузи Самарканди. Собрание редкостей или четыре беседы. Москва, Издво Восточной литературы, 1963. Стр. 97-98).

Ҳузурига ўлим фариштаси қачон келишини, қабрининг қай ҳолатда бўлишини билган одамлар, шак-шубҳасизки, оддий бандалар эмас, комиллик пиллапоясининг юқорисидан ўрин олган халифалардир. Шайх Жўшон ҳазратлари ҳам дини Ислом йўлида қилган улуғ хизматлари учун ана шундай раҳматга ноил бўлган эса ажаб эмас. “Тасаввуф ва гўзаллик” китобини ўзбек тилига ўгирган Мирзо Кенжабек асар сўнгидаги изоҳотида Жўшон ҳазратларининг қуйидаги гапларини келтиради: “Мен география китобларида Австралияни кўрар эдим. На маблағим етади, на хаёлимнинг кўчасидан ўтади Австралияга кетмоқ. Бизни у ерларга биродарларимиз чақирдилар: “Келинг, устоз, анжуман бор, университет, таълим...” ва ҳоказо... Боролмайман, кетолмайман... Лекин туради, кетади инсон. Ажали ўша ерда бўлса, айтадиларки: “Маҳмуд Асъад устоз Австралияга кетдилар, бас, вафотлари ўша ерда экан...”. Шундай бўлажакдир. Оллоҳ ҳаммамизни Ўзи севган бир бандаси бўлиб, Ўзи севган бир амални қилаётганимизда, хайр устида эканимизда жонимизни олсин!..”

Дарҳақиқат, ул зот ўзи айтган ерда – Австралияда, ўзи сўраганидек хайрли амал устида – янги масжид очилишига кетаётганда омонатини топширди. Оллоҳ раҳматига олсин!

Маҳмуд Асъад Жўшоннинг янгитасаввуфчилик таълимоти Ҳазрати Пайғамбаримиз ўгитига мувофиқ диний эътиқодимизни енгиллатишга ундайди, уни саллага қистирилган атиргулдек бошда кўтариб юришга чақиради.

Абдулла ШЕР

“Tafakkur” журнали, 2022 йил 3-сон.

“Саллага қистирилган гул” мақоласи