Кўпчилик қардошларимиз тилида “меҳмон” сўзи ўрнига “қўноқ” дейилиши, меҳмон англами маъносида кўпинча “мисофир” сўзини  қўллайдиган Онадўли турклари “меҳмон кутиш” учун “қўноқлама” сўзини ишлатиб, айрим ўринларда меҳмонга нисбатан “қўнуқ” сўзини қўллашларига дуч келганда, бунга ўхшаш сўзлар ўзбекчада ҳам борлигини, бироқ кам қўлланилишини хаёлдан ўтказамиз. Қўшни қозоқ элига йўлимиз тушганида бизда “меҳмонхона” деб ёзиладиган биноларга “қўноқ-уйи” деб ёзилганини кўргач эса хаёлимиздан “Биз ҳам тарихдан бу сўзни ишлатиб келамиз, нега ҳозир фойдаланмаймиз” деган ўй ўтади.

Чекка қишлоқларда ўтказиладиган тўйларда тўй эгалари меҳмонлар учун атайин қўним ери тайёрлаб қўйишади ва бундай жойлар халқ тилида “қўниқ” деб аталади. Айниқса, Чироқчи, Кўкдала ва яна бошқа ўнлаб туманларимизда узоқдан келган меҳмонларга тўй эгасининг уйида эмас, қўни-қўшнилари, қариндош-уруғлариникида жой қилиниб, мўл-мўл гўшт, гуруч, ёғ, сабзи, ичимлик, қўйингки, тўй куни меҳмонларга нима тортиқ қилинадиган бўлса, “қўниқлик” учун шуларнинг барчасидан бир миқдор бир миқдор ажратилиб, “қўниқхона”га бериб юборилиши одати бор [Нафасов 2011: 440-441].

 “Қўниқчилик” тўйдан бир неча кун олдин ўзаро кенгашилиб, белгилаб олинади. Негизи қадим-қадимларга бориб тақаладиган “қўниқчилик” орқали тўнаб қолувчи меҳмонлар билан боғлиқ ётоқ ери масаласи ҳал этилган. Яъни тўй эгасининг уйида барча меҳмонларга ётоқ топилмаслиги мумкин эди. Юртимизнинг кўп ерларида борган сари унутилиб кетаётган бу анъананинг негизида қуйида тўхталиб ўтиладигандек, бизнингча, эски туркларга хос анъана ётади.

Деярли минг-бир ярим мингйиллик ёзма билгилар эски турклар – ота-боболаримизнинг кундалик турмуши, хусусан, “меҳмон кутиш” анъанаси қандай бўлганини кузатиш имконини беради. Айниқса, VII – VIII юзйилликларга тегишли Ўрхун-Энасой битиктошлари, эски уйғурча битиклар ва ХI юзйилликда ёзилган Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит турк”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарларидаги билгилар орқали ўша кезларда туркий эллар қишлоқ ва овулларда, шаҳар – кент ва қўрғонларда яшаб, сезиларли бир бўлаги кўчманчи чорвачи, яна бир бўлаги эса ўтроқ, экин-тикинчи турмуш йўсинига эга бўлганликларини кузата оламиз.

Чет эллик “қўнуқ”ларни кутиб олаётган эски турк беклари. VII – VIII юзйилликлар. Афросиёб (Самарқанд) деворий расмлари

Турк хоқонлиги (552-744) бошқаруви чоғида кунчиқари Узоқ Шарқ, Ўрхун ўлкаси (Мўғулистон), Кунгай Сибир ва Олтой, кунботари Қора денгизнинг терскай томонлари, шимолда Волга-Уралбўйи, кунгай – жанубда эса Амударё ва Хуросонгача чўзилган улкан кенгликларда яшаган туркий эллар битиктошлар тили билан айтганда “эв-барқ” – ҳовлили уй ва ўтовларда яшаб, ўз уйларида қўноқ – меҳмон кутишни “эр эрдами” – инсоний фазилатлардан бири деб билганлар [қар. Абдураҳмонов, Рустамов 1982: 112; ДТС 1969: 84, 176, 189]. Буни “Девону луғатит турк”да қўноқ кутиш билан боғлиқ ўнлаб сўз ва атамалар учраши кўрсатиб турибди. Қуйида улардан айримларини келтириб ўтамиз:

1. “Қўнуқ – қўноқ (меҳмон)”. Бир неча ўринларда туркларнинг қўнуқсеварлигига урғу берган Маҳмуд Кошғарий ўша кезларда ҳам “элчилик” – жамиятда бузилишлар бўлгани, айрим кишилар уйида меҳмон кутишдан қочиб, ўз ўтовини йиқитишгача боргани, бу тутум эл оғзида отасўзи – мақолга айланиб, айтиб юрилганини қуйидагича тўртликда келтириб ўтган:

“Барди эран қўнуқ,

Бўлуб қутқа сақар,

Қалди алиғ уйуқ

Кўруб уйни йиқар.

(Меҳмонга қут-барака деб қаровчи эр-мардлар ўтиб кетди, шарпани сезса, кириб қолмасин деб ўтовини бузадиганлар қолди” [Кошғарий 1960, I: 365].

“Девон”нинг бошқа бир ерида эса шу тўртлик бироз бошқача кўринишда келтирилиб, бирмунча кенгроқ очиқлама берилгани кўзга ташланади:

“Барди эран қўнуқ, кўруб қутқа сақар,

Қалди явуз уйуқ, кўруб эвни йиқар.

Меҳмонни давлат (қут) ва баракатдан санайдиганлар ўлиб кетди, саҳроларда кўринган нарса-қораларни ва манзилларни белгилаш учун қўйилган тошларни кўриб, одам деб ўйлаб, у келиб қўниб қолмасин, деб чодирини бузувчиларгина қолди”.

2. “ума – уйга келган қўноқ, меҳмон. Ума келса қут келир – меҳмон келса, қут келар” – сенга меҳмон келса, у билан бирга барака, қут, бахт келади. Қўноқни яхши қарши оладилар, малол олмайдилар. Байтда шундай келган: Келса қали йарлиғ бўлиб йунчиғ ума. Келдир ануқ бўлмиш ашиғ тутма ума – бечора, ожиз, ғариб меҳмон келса, ҳозир бўлган [ўзингда бўлган] нарсани меҳмонга тезлик билан тақдим қил, кечиктириб, бепарволик қилиб меҳмонга малол келтирма”.

Маҳмуд Кошғарий бир неча ой юрса ҳам битмас-тугамас туркий эл--улуслар орасида кезиб, юзлаб отасўзи – мақоллар, ўгит ва эрдамли сўзлар йиғар экан, қўноқчилик маданиятига тегишли шу каби тўртликларни ҳам келтириб ўтади:

“Кўрклуг тўнуғ ўзунгга,

Татлиғ ашиғ адинқа,

Тутғил қўнуқ ағирлиғ,

Йазсун чавин будунқа.

“Кўркам, чиройли тўнинг ўзинга, ширин овқатингни бошқаларга ата; қўноқларни ҳурматла, токи шуҳратинг эл-юртга таралсин (Чиройли тўнингни ўзинг кий, бироқ ширин таомларнингни бошқаларга тут, меҳмондўст бўл, токи шуҳратинг оламга ёйилсин)”.

3. “кäнчлийу – хонларнинг тўйларида ёки байрамларида (элдошлар томонидан) талаб кетилиши учун ўттиз газ юксакликда қилинган минорадай дастурхон”. Туркий давлатчиликнинг ўзига хос анъаналаридан бири – элнинг боши бўлмиш хоқон ёки хон томонидан вақти-вақти билан ўз эл-юртига ош бериб, халқнинг кўнглини олиш бўлган. Кўпинча давлат кенгаши – қурултой ўтказилган кезларда элга ош (этли емаклар) тортиқ қилинган.

4. “тамғалиқ – бир кишига махсус дастурхон. Аслида тамғалиғ, яъни муҳрли демакдир. Одатда хон ўзига хос дастурхон ва кўзачани муҳрлаб қўяди, унда бир кишига лойиқ шароб ва овқат бўлади. Сўнгра ҳар бир кичик кўзача ва дастурхон тамғалиқ деб аталадиган бўлди. Бунинг маъноси хондан бошқа одам ундан овқат емаслиги учун тамға урилган дастурхон демакдир”. 

Эски туркларнинг тошларда “мангулаштирилган” қўноқ кутиш саҳнаси. VII-VIII юзйилликлар. Мўғулистон

5. “бўшуғ, бўшуғ аши – хон томонидан ўзига юборилган элчининг қайтиб кетишига берилган ижозат қоғози. Элчиларга берилган туҳфага ҳам бу сўз қўлланади. Бу “суфра” сўзига ўхшайди. Суфранинг асл маъноси мусофир учун қилинган таом бўлса ҳам, кейинчалик у таом ёзиладиган теридан қилинган дастурхонга ҳам қўлланилган, шунингдек, бир қариндош ўз қариндоши ҳузурига узоқдан келиб, қайтиш вақтида қариндош, яқинларни чақириб бериладиган тортиқларга ҳам бу сўз қўлланади. Уларга атаб тайёрланган овқатга ҳам бўшуғ аши деб айтилади. Бу – рухсат оши демакдир”.

6. “белäк – сафар қилувчи киши ўз яқинларига олиб борадиган ёки бирор ердан бошқа бир ерга келтирувчи совға, ҳадя”.

Бу сўз туркий тилларнинг айримларида учраб, ўзбек тилида сақланиб қолмаган, деб қаралади. Ўрнак келтирадиган бўлсак, Онадўли туркчасида “belek” – текин, совға” англамларида қўлланилади. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, ўзбек тилида форс ёки араб тилидан кириб келган сўз деб билинадиган “palak [päläk] – осмон гумбазига ўхшаш доира шаклидаги гул нақшлар билан қопланган, одатда уй деворларига безак учун осиб қўйиладиган каштачилик буюми”нинг [ЎТИЛ 2008: 206] негизи бу сўзга бориб тақалмасмикан, деб қарашга ундайди. Чамаси, келиннинг янги тушиб борган куёв уйига “совға” ўлароқ “палак” олиб бориши шу англамни ташувчи эски туркча “балак”ка бориб тақалади.

7. “тўр – уйнинг тўри. Тўрга кеч – тўрга ўт” [Кошғарий 1963, III: 133]. Эски туркларда ёши улуғ кишилар ўтирадиган ўрин англамида қўлланилган бу сўз кўпинча қўноқ келганда қўлланилиб, меҳмон уйнинг энг ардоқли ўрнига ўтқазилган. Бугунги кунда Онадўли ва Озарбайжон турклари орасида унутилиб, ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ, қирғиз, татар, бошқирд, олтой ва сибирлик туркийлар орасида сақланиб қолган бу сўз ушбу эл-улусларда қадрият даражасига кўтарилган.

Юқорида айтиб ўтилганидек, ота-боболаримиз уйга қўноқ келганда тўкин дастурхон билан кутиб олишни “эр эрдами” (инсоний фазилат) деб билганлар. Кундалик емаклари тонги, тушки ва кечки деб аталган туркийларнинг илк томоқланиши “тутғич – дастлабки овқат, нонушта”, ялпи томоқланиши эса “кунлик ем – кундалик, кунлик озиқ” деб юритилган [Кошғарий 1960, I: 422, 444; DLT 2014: 197, 210]. Шунингдек, кундалик турмушда кенг тарқалган емакни “явған аш” (гўштсиз емак, ёвғон ош) деб атаган эски турклар қўноқлар учун “тансуқ” (тансиқ) егуликлар тортиқ қилишга интилганлар. Маҳмуд Кошғарий “явғон ош”га кундалик емак деб очиқлама бериб, лаззатли емакларни эса “тансуқ – онда-сонда дуч келинадиган емак бўлгани учун тансуқ ош дейиш шундандир” деб урғу бериб ёзиши ўз-ўзидан бўлмаса керак  [Кошғарий 1963, III: 44: 393; DLT 2014: 364].

“Девон”да “тартин – йўл (сафар) ва бошқа мақсадларда тайёрланадиган егулик” деб келтирилиб, асарнинг ўзбекча ўгирмасида “озиқ-овқатни ғамлаш” деб берилган сўз [Кошғарий 1960, I: 408; DLT 2014: 188] ўзбек тили шеваларида “тåртин қилмоқ – полиздаги қовун-тарвузни қариндош-уруғларига тортиқ қилмоқ” англамида сақланиб қолган (Қашқадарё вил., Кўкдала т., Ҳардури қ.).

Меҳмон кутиш, ялпи олганда, озиқланиш маданияти эски туркларда анча юқори бўлганини кўрсатадиган билгиларнинг яна бири туркийлар тилига хос атамалардир. Уй-барқининг бир бўлагини ошхона учун ажратиб, уни “ашлиқ” деб атаган ота-боболаримиз меҳмон кутиш ва дастурхон ёзиш билан боғлиқ бир неча атамаларни ишлатганлар. “Девон”да “қўнуқлиқ эв – зиёфат уйи, қўноқли уй, меҳмонхона” деган ибора учрайди [Кошғарий 1960, I: 462; DLT 2014: 219]. Демак, эски турклар ўтовларда ўз қўноқ – меҳмонларини кутиш билан бирга, улар учун уйларида айри бир бўлма (хона) ажратган кўринади. Яқин-яқинларгача ҳам ўзбекларда уй-ҳовлининг бир бўлагини меҳмонлар учун ажратиб, уни “меҳмонхона”, “меҳмонтом” деб атаганликлари ўша анъананинг бир кўриниши бўлса керак [қар. Нафасов 2011: 178].

Маҳмуд Кошғарий “ашлиқ” (ошхона) атамасига яқин “ашлақ” сўзини тилимизга форсчадан ўзлашган “дастурхон”  англамида очиқлаган бўлиб, у билан боғлиқ қуйидагича тўртликни келтириб ўтган:

Турған улуғ ишлақа

Тирки уруб ашлақа

Тумлуғ қадир қишлақа

Қўзди эриг умдуру.

У киши улуғ ишларга чидам билан туриш берадиган эди. Дастурхони қаттиқ қишларда очиқ эди, одамларни ўзининг яхшиликларидан умидвор қилиб ташлаб кетди” [Кошғарий 1963, II: 58; DLT 2014: 248]. Демак, бундан минг йиллар олдин ҳам туркийларда кишиларнинг уруш-савашларда кўрсатган алплик – қаҳрамонлиги, тўғри сўзлилиги улуғланиши билан бирга дастурхони очиқ, тўкин-сочин бўлиш “улуғ ишлар” сирасига киритилган. Бундай кишилар вафот этганида элдошлари томонидан узоқ вақтларгача яхши сўзлар билан эсланиб, уларга бағишлаб тўртликлари битилган.

Эски турк бек – амалдорларининг кўркамли “ўтириш”лари. VII – VIII юзйилликлар. Панжикент сарой деворий расмлари

 “Девон”да “терги” сўзи “дастурхон” деб очиқланган бўлиб, тўкис дастурхон учун эса “тергу”  сўзи қўлланилишига урғу берилган. “Терги – дастурхон. Мақолда шундай келган “тилин тергига тегир – ширин, ёқимли сўз билан киши дастурхонга етишади. Бу мақол киши ўз фазилатини тили орқали билдириши керак” деб ёзган Маҳмуд Кошғарий иккинчи сўзга “турли овқатлар билан тўла дастурхон” деб очиқлама бериб ўтади [Кошғарий 1960, I: 403-404; DLT 2014: 185-186]. Шу билан бирга, “Девон”да “тевси” сўзи учраб, асарнинг ўзбекча ўгирмасида бу сўз “дастурхон” деган очиқлама берилган бўлса, Онадўли туркчасига қилинган ўгирмаларда эса “тепси (патнис), суфра” кўринишида очиқланган [қар. Кошғарий 1960, I: 399; DLT 2014: 183]. Шу ўринда айтиб ўтиш керак, рус тилидан туркий тилларнинг кўпчилигига ўзлашган “патнис” (поднос) сўзини онадўлилик турк қардошларимиз эски туркчасини “тепси” кўринишида сақлаб қолганлар.

Эски турклар жамиятида ўзаро учрашиб қолинган кезларда “эсанмусиз”, “эсанмусан” деб сўрашилган бўлиб, кўпинча, уларнинг илиқ суҳбати кўпинча бир-бирини уйига “қўноққа чақириш” билан тугаган. Ҳам ўз элдошларига, ҳам узоқ-яқиндан келган қўноқларга илиқ муносабатда бўлганлар кишилар “бағирсақ” (хушмуомали киши) деб улуғланган. “Девону луғатит турк”да “бағирсақ киши – хушмуомала, ёқимли киши” деб очиқланган бўлса [Кошғарий 1960, I: 106, 460], Ўрхун – Энасой битиктошларининг кўпчилигида битикбоши сўзлар “эр эрдами” (инсонийлик фазилати) деб бошлангани кўзга ташланиб, бу эса туркийлар жамиятида фазилатлилик ҳар бир кишининг энг юксак ютуғи ўлароқ очиқланганини кўрсатади [ДТС 1969: 176].

Қисқаси, эски чоғларда бўлсин, ўрта асрларда бўлсин, туркийларда меҳмон кутиш анъанаси кенг тарқалиб, қадриятга айланиши – бу уларнинг турмуш йўсинида ушбу анъанага эҳтиёж юқори бўлгани билан боғлиқ. Евроосиё кенгликларида, қаттиқ совуқ ёки бирмунча иссиқ иқлимларда яшаган туркий элатлар узоқ-узоқларга чўзилган йўлчилик – сафар чоғларида очлик ва чарчоққа дуч келиб, йўл-йўлакай инсонларнинг ёрдамига – иссиқ емаклар-у, уй-ўринларига муҳтож бўлишган. Яшам – ҳаётининг кўпчилик қисми йўлда ўтган туркий ота-боболаримиз шу туфайли “меҳмон – қўноқ”қа айрича аҳамият берганлар. Шунингдек, улар “қўноқ”лар орқали дунё янгиликларида хабардор бўлишган.

Эски турк тилида қўлланилган “қўниқ кутиш” маданиятига тегишли сўзлар бундан минг йиллар олдинги ёзма адабиётлар орқали бизгача етиб келган. Бу ерда бундай сўзларнинг бир бўлагигина келтириб ўтилди. Ушбу сўзларнинг айримлари бугунги туркий тилларда, айниқса, ўзбекчада у ёки бу кўринишда сақланиб қолган. Энг эски чоғлардаёқ қўлланилиб келган “қўнмоқ – ўринлашмоқ, қўнмоқ, жойлашмоқ” (тепадан қуйига тушмоқ) англамидаги феълдан ясалган “қўнуқ” сўзи деярли барча туркий тилларда “қўноқ”, “қўниқ” кўринишларида ишлатилиб келаётгани бунинг бир ўрнаги бўлса (ЭСТЯ 2000: 54-56), шеваларимиздаги “қўниқ”чилик анъанаси эса эски турк “меҳмон кутиш” маданиятининг ёрқин бир кўринишидир.

Ғайбулла БОБОЁР,

Тарих фанлари доктори, профессор

Қўлланилган адабиётлар

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. Тошкент: Ўқитувчи, 1982.

ДТС – Древнетюркский словарь / Под ред. В. М. Наделяева, Д. М. Насилова, Э. Р. Тенишева, А. М. Щербака. Л.: Наука, 1969.

Маҳмуд Кошғарий. Туркий сўзлар девони (Девону-луғат ит-турк) / Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М. Муталлибов. 3‑том. Тошкент, 1963.

Нафасов Т. Қашқадарё ўзбек халқ сўзлари луғати. I. Тошкент: Муҳаррир, 2011.

ЎТИЛ 2008 – Ўзбек тилининг изоҳли луғати. П ҳарфи. А. Мадвалиев таҳрири остида. Тошкент, 2008.

ЎХШЛ 1971 – Ўзбек халқ шевалари луғати. Масъул муҳаррир Ш.Ш. Шоабдураҳмонов. Тошкент: Фан, 1971.

ЭСТЯ 2000 – Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на букву 'Қ' / Авт. сл. статей Л. С. Левитская, А. В. Дыбо, В. И. Рассадин. М., 2000.

DLT – Kaşgarlı Mahmud. Divänü Lugati't-Türk. Hazırlayanlar: Ahmet B. Ercilasun Ziyat Akkoyunlu. Ankara: TDK, 2014.