1

Қозоғистоннинг Олмаота шаҳрида бўлиб ўтадиган “Мухтор Авезов адабий мероси ва жаҳон тамаддуни” мавзусида халқаро анжуманга таклифнома олдим.

Тошкентдан Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети профессори Қолдибек Сейданов билан Олмаотага учдик.  Қолдибек оғани сиртдан танир эдим. Сафарда одамнинг ичу таши билинади. Жуда дилкаш, сокин, тоза, тўғрисўз одам экан домла. Олмаота учаргоҳида Азамат деган йигит бизни асил қадрдонлардек кутиб олди. Шаҳарнинг тоғ томони – Медав тоғи биқинидаги Роял Тулип меҳмонхонасига жойлашдик.

Сафар саломатликка таъсир этади – бетоб одам тузалади.  “Сафар қилинг – саломат бўласиз” деган гап ҳикматини сафар қилганлар ўз танасида ҳис этади. Гарчанд куз бошланиб қолган бўлса ҳам, Олмаотанинг ораста об-ҳавоси, шаҳарнинг файзи одамнинг кўнглига ором бағишлайди. Тоғ, дарахтлар, сарғая бошлаган сўлим гўшалар, одамларнинг самимияти,  улкан миқёсда ташкил этилган халқаро анжуман – бари ажойиб...  Тўғриси, шундайгина қўшнимиз бўлган қозоқ тупроғига шу паллагача оёғим етмаганига афсус ҳам қилдим. Ҳар ишнинг ўз вақти-насибаси бўларкан-да...

Кечқурун шомдан кейин анжуман ташкилотчиларидан бири доцент Тўрали Кидир келди. Биргаликда шаҳар марказидаги “Сидиқ” ошхонасида овқатландик. “Сидиқ” – бениҳоя ғаройиб, миллий ўзига хос ва чин маънода қозоқларнинг миллий ошхонаси. Ҳар кимнинг эътиборини тортадиган жиҳати эшикдан кириш биланоқ ётган-турган учта туянинг қўнғир тусли ҳайкали бор. Бу маскандаги ейим, ичим, кийим – ҳамма нарса  туя  билан боғлиқ. Сути қурутилиб қўйилган, туя юнгидан тўқилган, тикилган нимча-ю пайпоқлар. Туя этидан уноши, қовурилгани ҳам, ичишга туя сути, бошқа таомлари ҳам туя, туя, туя. Ошхона эгасининг яйлоқда беш мингта туяси бормиш... Базм, мундайроқ ҳақиқатни айтганда,  жиндай қорин ғами билан машғул бўлдик. Дастурхон устидаги суҳбатнинг гашти бўлакча. Тўрали Қидир форс тилини билади. Амалиётини Эронда ўтаган, туркчаси яхши, ўзбекчаси ёмон эмас. Аҳмад Яссавий ижоди билан шуғулланади. Биздаги Абдурауф Фитратдан тортиб Нодирхон Ҳасангача  барча яссавийшуносларни билади, ёзган китобларидан бохабар. Адабиёт тарихими ёки замон адабиётими – исталган бир мавзу муҳокамасига эркин кириша оладиган жуда истараси иссиқ ва киришимли йигит. Қозоғистон Фанлар академияси Мухтор Авозов номидаги Адабиёт ва санъат илмий тадқиқот институтида бўлим бошлиғи бўлиб ишлайди. Биздаги  бир қанча олимлар билан ҳамкорлик, мулоқотлари бор.

Даврада Қолдибек Сейданов қозоқчалайди. Тўрали Қидир ўзбекчалайди. Қўл қўлга узатилса, тил тилга, фикр фикрга уланади. Одам одамни англаб қувонади, қувониб эъзозлайди. Суҳбат асносида олий ўқув юртларидаги туркий халқлар адабиёти тарихи бўйича олиб бориладиган сабоқларда  айни миллат тилида бўлиши ҳам керак, деган гап ўйимда кўп айланди. Бир бировларимизни билиш ва англаш учун қардош тилларнинг табиатию оҳангини ўрганмоқ керак...

Гурунг орасида Олмаотада истиқомат қиладиган Ўлжас Сулаймоннинг Мухтор Авезовга бағишланган халқаро анжуманига келиш-келмаслигидан гап очилди. Меҳмонхонага қайтишда ҳам бу хабар хаёлимдан кетмади... Э-ҳе, Ўлжас Сулаймон... Ҳайратим ошди. Хаёлландим.

2

90-йилларнинг талабалари  – биз учун Ўлжас Сулаймон мифодам эди. Афсонавий қаҳрамон, туркий халқлар шони-шуҳратини дунёга олиб чиққан бениҳоя баланд шоир.  “Инсоният тарихи сўзларга муҳрлангандир. Сўзларда инсониятнинг бутун билими, тафаккури, ҳаёти мужассам. Сўз инсоният босиб ўтган барча йўлларни худди маёқ сингари ёритиб туради...”. Сўзи ўткир, сўзга муҳаббатли Ўлжас Сулаймон гапи бу. Ўзбек тилида нашр бўлган “Айланайин” тўпламини ҳали ҳануз қунт билан ўқийман:

“...Айланайин сендан,

Замин – онажон!

Бағринг доғланмишдир бу кун шунчалик,

ҳеч ким тушунолмас сени менчалик –

дардларингни олай,

бўлма ғамга ғарқ,

кезгум йўлларингда

мудом уриб чарх…”

Она Замин дардини, ғамини, тили ва дилини шоирлар тушунади. Ўлжас Сулаймон геолог ўлароқ Она Заминни икки карра чуқур англади, ҳис этди. “Қойилмисан инсонга, замин!” достони   эзгулик йўлида, инсонлараро дўстона муносабат, дунёни парчаламаслик, дунё халқларини бир бутун кўриш орзусида битилган дил сўзларидир.

“Одамлар,

Коинот гражданлари,

Фазо меҳмонлари,

Ер хўжалари,

Қалб билан,

Қалб билан,

Қалб билан яшанг...”

Шоирнинг ундови шундай. Ҳар қандай  инсон маънавий даражаси қалбидан билинади. Гўзал қалб эгалари тезда ўзаро тил топишади. Зеро, Ернинг ҳолига боқиш, уни авайлаб-асраш, ер билан эҳтиёткор мулоқот, ернинг орасталигини сақлаш  – бу битта халқ ёки битта қавмнинг иши эмас, бу умуминсоният зиммасидаги масъулият ва бурч. Гарчанд инсон ўз тафаккури қуввати билан Ер шаридан ташқарида, турли самовий тажрибалар ўтказаётган бўлса ҳам, барибир одам тупроққа қайтади; унинг абадий қўним топадиган жойи тупроғидир. “Аслинг билсанг обу гил, яна гилга қайтар-о” (Яссавий). Шоир достонида ҳайрат, ҳаяжон ва ҳиссиётларини  бадиий талқин қилар экан, ўз ёшини, таълим-таҳсилини, турмуш тарзини фазогир тенгдоши билан таққослайди: “Ёш... Йигирма еттида...” Ёшимиз-ку тенг, Аммо унга мен тенг бўлоламанми?!” Ўйланади ва иккинчи инсон ўлароқ ўзи ҳам коинот кенгликларида парвоз қила олишига ишонади. Дарҳақиқат, шундай юксак бир парвозни Ўлжас Сулаймон қозоқ шеъриятида осмонида намоён қилди... Шоирлар космик кемаларсиз ҳам ўз ўй-хаёллари билан чексиз самоларга учадилар, тафаккур ва тасаввур  кенгликларида парвоз қиладилар.

Ўлжас Сулаймон хотираларида ёзади: “Ёшлигимда бир ҳафтада битта достон ёзардим. “Қойилмисан инсонга, Замин!” достоним ҳам, бор-йўғи, бир ҳафтада ёзилган. Мен давр буюртмасини бажардим. Кейин Юрий Гагарин билан учрашдим. Дунёнинг барча мамлакатлари минбарларида, АҚШда, Кубада, Венесуэлада, Лондонда, Парижда ушбу достонимни ёддан ўқий бошладим”. Шу зайлда Ўлжас Сулаймоннинг жаҳон адабий кечимидаги баланд парвозлари бошланган эди. Достонни ўзбек ўқувчилари шоир Усмон Азим таржимасида ўқиди.

“Баҳоринг,

Тўфонинг,

Ваҳиманг билан

Сени севаман, ҳаёт!..”

Ўлжас оғанинг ёзган шеъру достонлари қоғоз-варақа шаклида Олмаота  шаҳари устидан учоқларда сочилгани ҳам айни ҳақиқат.

Тўғриси, халқаро анжуманга Ўлжас Сулаймоннинг келиш хабарини эшитиб шундай бир олам ўйларга хаёлимдан кечди.

3

Яхши ўйлар билан уйқуга кетибман. Тушимга бир лаҳза Ўлжас оға кирибди. Шеър ўқиётганмиш “Айланайин Она Замин, Айланайин Она ер...” Унинг овозига жўр бўлаётганим бир маҳал уйғониб кетдим. Тонг оқара бошлабди. Ҳа, бугун анжуманда “Абдулла Қодирий ва Мухтор Авезов” ҳақида сўзлашим керак. Бўлажак маъруза тезисларини кўздан кечира бошладим.

А) Мухтор Авезов адабиёт билимдони эди. Энг қалтис замонларда қардош туркий халқлар адабиётининг ҳимоячиси сифатида майдонга чиқди. Хусусан, қирғиз халқининг “Манас” эпоси ҳимоясида жасорат кўрсатганини Чингиз Айтматов билан Мухтор Шохоновлар томонидан ёзилган “Чўққида қолган овчининг оҳи-зори” китобидан ўқидим. “Манас”га ҳужум бўлганида Мухтор Авезов жонини ўртага қўйиб “Қирғиз халқининг ҳаётидан “Манас” юлиб олинса, бутун халқнинг тилини кесиб олган бўламиз” деган гениал фикрни айтади (Чингиз Айтматов, Мухтор Шохонов. “Чўққида  қолган овчининг оҳи-зори”. “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни бош таҳририяти Тошкент. 1998 йил. 62-63-бетлар). “Манас”ни авайлаб, сақлаб қолишда Мухтор Авезов тарихий бир хизмат қилди. Шу билан бирга ХХ асрнинг 50-йиллари ўрталарида собиқ Иттифоқ тепасида ўтирган миллатпарварлар қотили ҳаром қотганидан кейин Абдулла Қодирийни оқлаш масаласини ҳам биринчилардан бўлиб Мухтор Авезов кўтариб чиқади. Бу тўғрида улкан ўзбек адабиёти назариётчиси Иззат Султонга маслаҳат беради. Иззат Султонов ёзади: “Абдулла Қодирийни оқлаш масаласини биринчи бўлиб Москвада Мухтор Авезов кўтарган эди. Бу сатрларнинг муаллифи билан суҳбатда Авезов бу ишни нимадан бошлаш ҳақида ҳам яхши маслаҳат берган эди: “Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар” романида Россиянинг Шарққа нисбатан прогрессив роль ўйнаганини биринчи бўлиб кўрсатди: Отабекнинг Шамайга саёҳати ҳақидаги ҳикоясида бу фикр яхши ифода этилган. Қодирийни реабилитация учун ҳаракат бошланг ва мана шуни дастак қилиб олинг”. Бу сўзлар айтилган маҳалда Россиянинг Шарққа нисбатан ижобий роли ҳар жиҳатдан бўрттириб кўрсатилар эди ва шу сабабли реабилитациянинг муваффақияти учун ишни Қодирийнинг хизматини намойиш этишдан бошлаш у вақтдаги мураккаб шароитда ишнинг муваффақиятини таъминловчи фактор бўлиб қолди” (Султонов И. Улкан адиб сабоқлари // Жаҳон адабиёти. -1997. -№ 2. 166-бет). Ўзига устоз билан адиб қисмати учун қайғуриш, унинг номи ва асарларини оқлаш борасида куйиниб йўл кўрсатишдаги Мухтор Авезовнинг жонбозлиги ва жасорати унутилмасдир...

Б) Носир Фозилов Мухтор Авезовнинг “Ким айбдор?” ҳикоясини ўзбек тилига маҳорат билан таржима қилди. Бундай саволли асарлар, миллатнинг маънавий ҳаётига тегишли воқеликларнинг қаламга олиниши ўзбек ва қозоқ жадидлари ижодига хос эди. Дарҳақиқат, Мухтор Авезов ижодининг илк даври қайсидир маънода жадидчилик ҳаракати билан боғлиқ. Унинг илк ҳикояларида жадидона кайфият сезилади. “Ким айбдор” – бу ҳикояда миллатнинг маънавий, маданий ҳолатини, инсон эрки масаласини бадиий талқин қилади адиб. Ҳикоядаги оддий қозоқ овули ва ундаги анъанавий урф-одатлар: меҳмондорчилик, қиз узатиш, келин-куёв кўришувлари, ота-онанинг орзу-ниятлари ва фарзандларнинг янгича фикрлашга бошлашлари, муҳими, покиза инсонлар қалбидаги дури бебаҳо бўлган меҳмон туйғу – ишқ-муҳаббат кечинмалари каби жараёнлар тасвирланади. Ҳикояда берилган икки ёш юрак – Азиза билан Исломнинг қисмати одамни ўйга толдиради. Ҳикоя ўқувчиси Азиза фожеаси учун “ким айбдор” деган саволни қўяди. Ўзича муҳокамалар қилади. Шунда ҳар қандай одамнинг орзу-умидлари рўёби – бу инсон учун жуда улкан неъмат эканига амин бўлади. Бундай фожеавий саҳна Абдулла Қодирийнинг “Бахтсиз куёв” драмасида ҳам мавжуд. Гарчанд асар қаҳрамонлари Солиҳ билан Раҳиманинг  никоҳ тўйлари бўлиб ўтган бўлса ҳам, улар саодатли умр кечира олмайди. Қарзга ботишади. Миллат учун тўй-ҳашамлардаги ўз моддий бойлигини элга кўз-кўз қилишдек бир маънавий мараз икки ёшнинг ҳаётига нуқта қўяди. Драма воқелиги қарзга ботган куёв ва келин ҳаётининг фожеавий саҳнасида туганчига етади. Абдулла Қодирий “Тўй” шеърида ёзади:

“Мундайин ишлар шаръимизда йўқ,

Кори маъжус, кори шайтон тўй...

Ўтса тўй бирла ёзу қишимиз,

Айлагай бизни ерға яксон тўй”.

Ўзбек ва қозоқ миллатидаги тўй билан боғлиқ бундай ҳолатлар, ортиқча исрофгарчиликлар жадидларни безовта қилди. Бу мавзу ҳаётга боқиб эси кирган одам учун бугун ҳам эскирган эмас, менимча...

С) Ўзбек адабиёти тарихида, хусусан, ўзбек романининг майдонга келишида Абдулла Қодирий жуда муҳим тарихий миссияни бажарди. “Ўткан кунлар”, “Меҳробдан чаён”дек чўнг романлари орқали ўзбеклар тарихини, урф-одатларини, ижтимоий ва оилавий муҳитини тасвирлади. Менинг тасаввурим бўйича, қозоқ адабиёти тарихида, хусусан, қозоқ адабиётида тарихий роман жанри тараққиётида, қозоқлар ҳаётининг қомусий манзараларини намоён этишда Абай Қўнонбой ўғли умр йўлини восита қилароқ худди шундай тарихий миссияни мутафаккир санъаткор адиб Мухтор Авезов бажарди. Ҳар икки адибнинг ижодий мероси бир сидра кўздан кечириладиган бўлса, улар орасидаги муштараклик, фикрий уйғунлик, бадиий асарларининг юзага келишдаги эволюцион ҳолат – бу сингари қатор илмий-назарий омиллари бири-бирига жуда ўхшайди. Дарҳақиқат, ҳар икки адибни майдонга чиқарган тарихий бир муҳитни тасаввур қилинг; тарихий давр – жадидчилик ҳаракатининг авж пардасига минган бир замонда бу икки ижодкор адабиёт майдонига кириб келди. Ўзбек жадид адабиётида насрий асарлари билан улкан ўрин тутган Абдулла Қодирий аввал бир нечта шеърлар машқ қилди. Кейин ҳикоялар, драматик асарлар ва ниҳоят тарихий романлар ёзди. Бундай тадриж М.Авезов ижодига ҳам хос.

Д) Эътибор берилса, ҳар икки адиб ва уларнинг қаҳрамонлари янгиликка интилди. Савдогар ўлароқ дунё кезган, Семипалантинскка тижорат ишлари билан борган “Ўткан кунлар” романи бош қаҳрамони Отабек қайсидир маънода ижтимоий-сиёсий, маъмурий муҳитдаги янгиланишлар тарафдори эди. Романнинг бошларидаги бир эпизодда Отабек мажлис аҳлига Шамай (Семипалатинск) таассуротларини қуйидаги тарзда сўзлаб беради “Шамайга бормасимдан илгари ўз ҳукмдорлиғимизни кўриб; бошқалар ҳам шундайдир, деб ўйлар эдим, – деди бек, – лекин Шамай маним фикримни ост-уст қилиб, ўзимни ҳам бутунлай бошқа киши ясади. Мен ўриснинг идора ишларини кўриб, ўз идорамизнинг худди бир ўйинчоқ бўлғанлиғини иқрор этишка мажбур бўлдим... Бизнинг идорамиз бу кунги тартибсизлиги билан кетаберса ҳолимизнинг нима бўлишиға ақлим етмай қолди. Шамайда эканман, қанотим бўлса, ватанга учсам, тўппа-тўғри хон ўрдасига тушсам-да, ўриснинг ҳукумат қонунларини бирма-бир арз қилсам, хон ҳам арзимни тингласа-да, барча элга ёрлиғ ёзиб ўриснинг идора тартибини дастуриламал этишка буюрса, мен ҳам бир ой ичида ўз элимни ўрисники билан бир қаторда кўрсам... аммо ўз элимга қайтиб кўрдимки, Шамайда ўйлағанларим, ошиққанларим ширин бир хаёл эмиш. Бу ерда сўзимни эшиткучи биров ҳам бўлмади, бўлсалар ҳам: “Сенинг орзунгни шу хонлар эшитадими, шу беклар ижро қиладими?” деб мени маъюс қилдилар. Илгарироқ мен уларнинг гапига бовар қилмай юрсам, сўнгғидан тўғри сўзни айтканларини билдим. Дарҳақиқат, мозористонда “ҳайя алалфалаҳ” хитобини ким эшитар эди” (Абдулла Қодирий. “Ўткан кунлар” романи. Тошкент. Ғафур Ғулом номидаги нашриёт матбаа уйи. 1995 йил. 23-бет).  Отабекнинг таассуротлари  баёнида қиёс, ҳавас ва армон бор. “Ўткан кунлар” романини инглиз тилига ўгирган америкалик таржимон Марк Риз бу образ ҳақидаги тушунчасини: “Аниқки, Отабек – жадид... Отабек – бу Абдулла Қодирий ва унинг дунёга муносабати”, деган тарзда баён қилади. Абдулла Қодирийнинг дунёга муносабатида жадидона кайфият мужассам эди. Таассуфки, янгилик тарафдори бўлган Отабекнинг орзу-умидлари ўй-хаёллигича қолади.

Е) Яна бир муҳим мулоҳаза – Отабек тижорат билан борган Шамай (Семипалатинск) да Мухтор Авезов таваллуд топади, ўқийди. Бу жой Абайга ҳам бегона эмас... Қаранг, Абдулла Қодирий ҳам ўз қаҳрамонини бежиз ушбу нисбатан замонавий тараққий этган маконга сафар қилдирган эмас. Бунда қандайдир сирли, ички ва изоҳлаш қийин бўлган маънавий робиталар бор, деб ўйлайман.

Дарҳақиқат, ўзбек ва қозоқ халқлари олис тарихдан то ҳозирга довур яқин қўшни, қон-қардош, қуда-анда бўлиб истиқомат қилишади. Бу икки миллатнинг тарихи, маданияти, фольклори, адабиёти ўзаро яқин ва гоҳида бири иккинчисини тўлдиради. ХХ аср тонгоратига назар ташланса, ўзбек жадид адабиёти билан қозоқ жадид адабиёти ўртасида ҳам муштарак жиҳатлар борлиги, бадиий ижодда, хусусан, Беҳбудий, Абдулла Авлоний ва Абай ижодидаги янгиланиш ҳамда ахлоқий концепциялар, шеъриятда Абдулҳамид Чўлпон кўнгли билан Мағжон Жумабойнинг эрк, озодлик, ҳуррият борасидаги дарду аламлари, мустамлакачилардан қутилиш илинжида ёзган битиклари бири иккинчисини тақазо қилади.

“Туркистон – икки дунё эшигидир,

Туркистон – мард туркийлар бешигидир” (Мағжон Жумабой).

Дарҳақиқат, аллома адиблар адабий бисотида шундай дурдоналар бўладики, улар нафақат битта халқ адабиёти хирмонига, балки инсоният бадиий тафаккурига, жаҳон адабиёти хазинасига бебаҳо ёмби-жавоҳир ўлароқ қўшилади. Айни дамда бу тоифа бадиий асар эгаларининг ҳамма замонларда маърифатталаб ўқувчилар эътиборини оҳанграбодек ўзига тортиб турадиган гўзал инсоний фазилатлари ҳам бўлади. Абдулла Қодирий ва Мухтор Авезовларнинг бетакрор шахсияти  шундай безакли эди...

4

Эрта билан ана шу маъруза тезисларини кўздан кечиргач, Қолдибек оға билан нонушта қилдик. Сўнгра машиналарга ўтириб, шаҳарнинг Райимбек кўчаси қўйимгоҳида мангу қарор топган Мухтор Авезов қабри зиёратига – мозорбошига борилди. Зиёратчилар орасида хориждан келган меҳмонлар, Мухтор Авезов номидаги адабиёт ва санъат институти директори Кенжахон  Матижонов, Халқаро Турк академиясидан Асхат Кесикбоев, Ақадил Тойшан, таниқли қозоқ актёр Айдўст Бектемир, Мухтор Авезов ўғли Мурод оға, Голландиядан келган Мухтор Авезов набираси, яна бир қанча катта-кичик зиёлилар, мухлислар. Анъанавий урфга кўра гул қўйилади мозорга, балки бир дақиқа сукут сақланар, ё таъзимга бош эгилармикин, деган ўй билан қабрлар оралаб бордим. Кимдир ўтганлар руҳига Қуръон бахшида этиш лозимлигини айтди. Қолдибек Сейданов  “Мана, Баҳодир тиловат қилади”, деди. Ичимда шу истак йўқ эмас эди. “Бақара”нинг бошидан, сўнгра “Ихлос”ни давом эттириб тиловат қилдим. Қолдибек оға дуо этди. “Мухтор оғанинг руҳи шод бўлсин”...

Энди илмий-тадқиқот институт яқинидаги “Дўстлик уйи” нинг анжуманлар залида йиғин бошланиши керак. Казо-казолар, расмий ҳукумат вакиллари, ёши улуғлар. Бизга ажратилган жой нисбатан пойгак – эшикдан кираверишда. Менинг чап ёнимдан Чимкентдаги “Мухторшунослик” илмий тадқиқот маркази доценти Оқжўл Қалшабек. Жиддий олим кўринди. Маърузаси ҳам шиддатли, далилларга бойлиги билан эътиборни тортди. Менга Айбайнинг “Китоби тасдиқ” асарини совға қилди. Шоирнинг ушбу қисқа китоби мен учун янгилик. Ўқиб кўрдим. Тушунарли. Таржима этишни ният қилиб қўйдим. Ўнг томонимда озарбайжонлик адабиётшунос олим Низомий Мемедов. Туркий халқлар адабиёти билан жиддий шуғулланган.  Озарбайжон тилида “Қорақалпоқ адабиёти тарихи”, “Қорачой адабиёти тарихи”, “Элчининг “Бош” романи структур-функционал таҳлили” ва шу каби кўплаб асарлар муаллифи. Шоирлиги ҳам бор экан. Жуда самимий бу олим совға учун бир дунё китоблар олиб келибди. Ундан кейинги ўриндиқда  кореялик Ким Бён Хак – бу таржимон-адиб табрик маъносида ўрисча жуда қисқа сўзлади. Кейин нима учундир ташқари чиқди. Жойи бўшаб қолди... Мен учун эса мифодам Ўлжас Сулайман қизиқ. Қани у? Унинг жойи қани? Қарайман, излайман, ёзувга кўзим тушди – жойи нисбатан тепароқда эди. Аммо ўзидан дарак йўқ. Ўриндиғи бўш. Институт директори Кенжахон Матижонов изма-из сўзлар бериб анжуманни бошқариб бормоқда... Шоир ўрнига анжуман ташкилотчилари актёр Айдўст Бектемирни ўтқазишди. Эрталаб қабр зиёратга ҳам борган бу басавлат актёр қозоқлар орасида  “Абай” фильмидаги роллари билан машҳур.

Анжуман шу зайлда давом этмоқда. Ўлжас оға кўринмайди. Хаёл, орзу, умидлар пучга чиқдими?... Тўрали Қидирнинг иши кўп, бундай маҳали ташкилотчилар чопқиллаб, югириб юришади. Ундан Ўлжас Сулаймонни сўраб бўлармиди? Кечаги гап ҳақиқати қани ахир, деб бўладими? Сўз профессор Қолдибек Сейдановга берилди, Мухтор Авезов ижодининг Марказий Осиёда тутган ўрни, адиб ижодининг Тошкент даври ҳақида хотиралар билан уйғун фикрларини баён қила бошлади домла. Маърузадан мароқланиб чалғибман. Айни маҳал мажлис аҳлида бир ғимирлаш сезилди. Зал қалқиди. Ўнг тарафимга қарасам, мендан бир ўриндиқ нарига мифодам Ўлжас Сулаймон келиб ўтирибди. Кечиккани учун узр сўради. Йиғин аҳлидаги безовталик шундан... Наҳотки?! Шоирнинг исм-фамилияси ёзилган қаттиқ қоғоз келтириб қўйилди олдига. Қолдибек оға сўзини тугаллаб, Тошкентдан олиб келган “Адиблар хиёбони” китобини Ўзбекистон Ёзувчилар уюшма раиси Сирожиддин Сайид номидан Ўлжас Сулаймонга тақдим этди. Йиғилиш раиси даврага Ўлжас Сулаймон келиб қўшилганини эълон қилибоқ шоирга сўз берди. Ўлжас оға гапини қозоқча бошлаб, мажлис аҳлидан рухсат сўраб русчага ўтди. Дона-дона, ақлли, доно сўзлар сўзлади. Баъзан гапларига ижтимоий танқид аралашди. Мухтор Авезовнинг оламшумул хизматларини таърифлади. Қозоқ адабиётидаги барча янги адабий жанрлар, қозоқ театри, халқ оғзаки ижодининг турли қирралари, қозоқ адабиётшунослиги, танқидчилиги – барча-барчаси қай даражададир Мухтор Авезов номи билан боғлиқ. Ўлжас оға ўзининг дастлабки шеърлари ҳақида Мухтор оға яхши фикрлар айтганини эслади. Улуғ адиб ишларини ўғли Мурод Авезов ҳақиқатгўйлик фазилатлари билан давом эттираётганига урғу берди. “Бу ёш йигит, сенаторлар орасида ғайрат билан ишлаб юрибди”, деган маънодаги сўзлари мажлис аҳлида кулги кўтарди. Чунки Мурод Авезовнинг ёши саксонда. Ўлжас Сулаймон гап ораси академия тизимининг қадри, зиёлилар мавқеи, илм-фан ва китоб аҳамиятига тўхталди. Шундай ўринларда Ўлжас оғанинг маънавий қиёфаси, жасорати, ўзига хос фикр олами аниқ сезилди. Шернинг кексаргани ҳам шердир...

Ёнма-ён ўтирганимиз учун гапини тугатгач, яхши гаплар айтгани билан табриклаб ўзимни таништирдим. Ўлжас Сулаймон ҳалиги “Адиблар хиёбони”ни қўлига олиб, аста варақлади. Сувратларини кўздан кечира бошлади. Н.Маммедов иш билан ташқари чиқаётиб, менинг шоирга қизиқишимни сезгани учун ўз ўрнини кўрсатиб, сурилиш ишорасини қилди. Сурилдим. Китоб ва хиёбон ҳақида пичирлаб Ўлжас оғага айрим маълумотларни айтдим, изоҳлар бериб турдим. Варақлади. “Адиблар хиёбони”нинг Абдулла Орипов саҳифасида тўхтаб, шоирнинг тикбўй расмига қараб анча тикилиб ўтирди... Шунда Ўлжас оғанинг: “Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов билан қалин эдим”, деган эътирофини эсладим. Кўзим қири билан қараб ўтирибман – Ўлжас оға китобни охиригача бир-бир очиб, ҳатто охирги бетидаги қанча нусхада босилган расмий хатларигача назар солди. Сўнг китобни ёпди. Анжуман давом этар, бироқ маърузачиларнинг кўп гапи қулоғимга кирмасди. Фикру зикрим Ўлжас оғада, ҳаракатида, кўзқарашларида, кулишларида, қиёфасида – мифнинг реаллашувида эди. Орадан бир соатлар вақт ўтди. Бир қарасам, совға қилинган бир нечта китобни устма-уст тахлаб, туриб кетишга шайланди шоир. Шундоқ эшик олдида эди жойимиз. Шоир қимирлаган заҳоти, ўрнимдан туриб эшикка қараб юрдим. Эшикдан чиққан маҳали қайта кўришиб, Тошкентдаги мухлислари саломини етказдим. Совғалар олиб борган эдим. Довдирадим. Ўзбек дўпписи энг маъқул ҳадя. Дўппининг букламини ёйиб оғанинг бошига кийдирдим: “Бошингиз омон бўлсин, Ўлжас оға...”. Майин жимлайди. Ташаккур айтди. Қувонди. Ёнма-ён бирга расмга тушдик. Аста-секин издиҳом унинг теграсини ўрай бошлади. Ёрдамчилари, шериклари, мухлислари келди. Савол-жавоблар, ҳол-аҳвол сўрашишлар, сувратга тушишлар бошланди. Ҳар ким унга талпинади. Одамлардан нисбатан холи бир четда шоир учун бир пиёла чой ва тамадди қилишига имкон излаб топишди ёнидаги ёрдамчилари. Бундай вазиятда безовта қилиш ноқулай. Ичкари кирдим, анжуман давом этарди. Аммо фикру хаёлим Ўлжас Сулаймонда. Совға китобларим орасидан Ўзбекистон Ёшлар ишлари агентлиги ташаббуси билан нашр бўлган “Жадидлар” туркумидаги саккизта китоб жамланмасини қўлга олиб қайта ташқари чиқдим. Тамаддидан кейин  Ўлжас оға иккинчи қаватдан пастга тушиладиган зинани мўлжаллаб кела бошлади. Ёнидаги шерик, тансоқчиларидан изн сўраб, уларга китоблар жамланмасини кўрсатиб яна реалашган мифодам – Ўлжас оға рўпарасида пайдо бўлдим. Совға тутқаздим. Китобларни мамнуният билан қўлига олди: “Жадидизм, жадидлар, ҳа, да...”. Бунда қувонч ҳам, ҳайрат ва ташаккури ҳам бор эди. Сўнгра сувраткаш ишораси билан китоблар жамланмасини қўлда тутиб расмга тушдик. Шу аснода бир оз суҳбатимиз қовушди. Ўзбек тилидаги “Айланайин” шеърлар китобидан сўз очдим. Айтмоқчи, ўтган асрнинг 80-йилларида чоп этилган шоирнинг “Аз и Я” асари катта шов-шувга сабаб бўлган эди. Аммо юз минг ададда босилган мазкур китоб дўконлардан, кутубхоналардан йиғиштириб олинади. Мустабид давр салтанатининг расмий доираларида бу нашр мафкурага қарши руҳда ёзилган китоб сифатида қаттиқ қораланади. Ўз вақтида ана шу “Аз и Я”ни ўқиганимни айтдим. Китобидан ўқиб олганим – “тўқсоба”, “тўртоба”, “турд”, “кочевник” каби бир қанча сўзлар ва уларнинг этимологиясига ўз сабоқларимда қайта-қайта мурожаат қилишимни гапирганимда шоир хурсанд бўлди.  “Шўлайба, жақси, жақси...” деди қозоқчасига... “Бир томчи сув бутун денгиз ҳақида маълумот бера олгани сингари битта сўз бутун бир халқ ҳақида маълумот бериш қудратига эга. Сўз, у қозоқчами, ўзбекчами, шумерлардан, санскрит тилларидан қолган сўзми, палеолит, неолит давридан ёхуд ибтидоий жамоа тузумидан қолган минг асрлик сўзми, улар барчаси бугунги кунгача яшаб келмоқда ва ҳар битта сўзнинг замирида бутун халқнинг тарихи, маданияти, маънавияти яшаб келмоқда...”. Ўлжас Сулаймон ҳикмати бу. Шоир замин бағрини тилимлаб маъдан изламади. У муҳташам матнлар ичидан туркий сўз излади ва топди. Тўғриси, одамлар издиҳомида булар хусусида бафуржа гаплашиш имконсиз. Ортиқча безовта қилиш – адабдан эмас... “Жадидлар”ни ортида эргашган  ёрдамчиларига берди. Шу зайлда Ўлжас Сулаймон билан хайрлашдик. У кетди. Бутун анжуман файзни ўзи билан олиб кетгандек бўлди. Ё менга шундай туюлдимикин?..

5

Ўзбек-қозоқ адабий алоқалари, олис ва яқин тарихи ва бугун – ўйлаш, ўрганиш, таққос ва тадқиқ учун муҳташам адабий майдон. Бунда улкан адабий шахслар ва уларнинг бебаҳо асарлари бор. Дейлик, Ойбек, Ғафур Ғулом билан Мухтор Авезов ва Собит Муқоновлар, ундан кейинги адабий авлодлар дўстлиги – буларнинг ўзи бир олам. Олмаотага бориб тоғларини томоша қилган ва улкан бир қояга тикилиб қолган Ойбекка Собит Муқоновнинг совғаси бағоят ғаройиб. Баҳайбат тошни совға қилади. Ойбек мамнун бўлади. “Тез орада Ойбек Тошкентга қайтиб кетади. Собит эса кейин ўша харсанг ёнига битта тоштарошни ёллаб боради. Харсанг тошга ҳеч ўчмайдиган сўзлар ёзилади: “Бу силлиқ тошни мен Мусо Ойбекка совға қилдим. Собит Муқонули. 1962 й. 3.VI” (“Чўққида қолган овчининг оҳу зори” китобидан). Бу авлод ижодкорлари орасидаги оға-инилик, дўст-биродарлик ва яқин ўтмишдаги сермаҳсул адабий ҳамкорлик бугун қанчалар маърифий зарурат ва маънавий эҳтиёж эканини инкор этиб бўлмайди. Шахсан мен ёшим элликдан ошиб, ҳали шу кунга довур кўнгилёрар бирорта ўзимга тенгқур қозоқ, қирғиз ёки туркман миллатига мансуб адабиётшунос жўрам йўқлигидан афсусланиб юраман... Аслида улуғлар ҳаётида ҳам, ижодида ҳам, дўстлиги ва ҳамкорлигида ҳам улкан сабоқлар бўлади. Олинган сабоқни ҳаётга татбиқ этмоқ керак.

Ўлжас Сулаймон билан суҳбат ва эсталик учун тушилган сувратлар Олмаота сафаридан улкан ўчмас хотира. Ҳали бу ҳолларни кўп эсласам керак. Олмаотага Ўлжас Сулаймонни кўриш учун атай бориш лозим аслида. Одам ҳовлиқиб босар-тусарини билмай қолса, кексалар тавсиясига кўра мозорга бормоқ керак. Ўткинчи бу дунё ва боқий у дунё эсга олинади. Агар одамнинг кўнгли чўкса, донолар тавсиясига кўра дарёга бормоқ керак. Унинг оқини, тириклиги, чўнгқирлиги, мавжлари инсон қалбига кўчади. Шунга монанд ўйладим: кўнгли чўккан одам улуғлар зиёратига бориши лозим. Дейлик, саксон олти ёшида ҳам фикри тиниқ, назари ўткир, сўзи баланд Ўлжас Сулаймондек улкан олимларни кўриш, қалб дарё бу аллома инсонлар руҳида қувват олмоғи керак. Ўлжас Сулаймонда куч-қувват, руҳий озуқа, мадад, собит нуқтаи назар бор. Унинг даражаси Чингиз Айтматовдан кам эмас. Чингиз Айтматовнинг ҳам ўз вақтида Мухтор Авезов қўллаб қувватлади. Ўлжас Сулаймон ўз нутқида буни ҳам айтди.

“Дўстлик уйи” яқинида Мухтор Авезовнинг уй-музейи бор. Адиб ҳовлиси, анжомлари, иш столи, китоблари, қўлёзмалари ҳар ким учун қизиқ.

Анжуман кечқурун бир пиёла чой устида туганчига етди. Таассуротлар сўзланди, раҳматлар ва ашулалар айтилди. Халқ артисти Савлаш опанинг тиниқ овози оламни тутди.

Актёр Айдўст Бектемирнинг салобатли нутқида “Ёшим шу ерга етгунча яхши яшадимми, ёмон яшадимми, ҳар қалай яшаб келдим, умримнинг кўпи кетиб, ози қолди, бошимдан не-не савдолар кечмади: олишдим, юлишдим, айтишдим, тортишдим – хуллас, бошга тушганини тортиб келдим. Мана энди ёшим қайтиб, қаридим, ҳоридим, ҳамма қилиб юрган ишларимда маъно йўқлигини, ҳаммаси шунчаки бир гап эканлигини кўрдим, билдим. Хўш, энди қолган умримни қандай қилиб ўтказсам экан? Мана шунисига ўзим ҳам ҳайронман...” деган Абайнинг “Насиҳатлари” бошидаги “Биринчи сўзи”ни ёд ўқий бошлади. Кейин шеърига ўтди; давра аҳли Абайдан ўқилганларга қўшилиб ўтирди.

Қарадим, изладим. Кечки базмда Ўлжас Сулаймон кўринмади. Бироқ Олмаота менинг хаёлимга Ўлжас Сулаймон сиймоси бўлиб муҳрланди.

Олмаота сафари Мухтор Авезовнинг маънавий қиёфаси, нафаси, ўнлаб жилдларга жамланган асарлари, қозоқларнинг адибга меҳр-муҳаббати бўлиб эсимда қолди. Қозоқ халқи маданияти, адабиёти учун Абай нақадар улкан ҳисса қўшган бўлса, Мухтор Авезов ҳам айни оқин хизматини қилди. Абай мавзуси Мухтор Авезовга бир умр ҳамроҳ бўлди.

“Ўлди дейиш мумкинми, айтинглар-чи,

Ўлмайдиган ортидан сўз қолдирса...”

Мухтор Авезов қабри ёнида Абайнинг шу байти ёзилган. Зотан, Абайнинг ўзи ҳам, Мухтор Авезов ва бугун саксон олти ёшга кирган Ўлжас Сулаймондек алломалар ҳам сўзлари ўлмайдиган адиблар тоифасига мансубдир.

Баҳодир КАРИМ,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети профессори, филология фанлари доктори