Qo‘l va oyoq panjalarini barmoq deymiz. Shuningdek, barmoq so‘zining “o‘simlik novdasi va poyasi”, “o‘lchov” ma’nolari ham bo‘lgan.

Herman Vamberi barmoq so‘zini bormoq fe’lidan deydi. Gustav Ramsted bu so‘zni mo‘g‘ul tilidagi “ushlamoq” ma’nosidagi бары fe’liga olib borib taqaydi.

Mahmud Koshg‘ariy “barmoq” so‘zini эрӊäк shaklida ham qo‘llagan.

Tilimizda barmoq so‘zi ishtirokida ko‘plab ibora va maqollar borligi bu so‘zning juda faol ekanini ko‘rsatadi. Bu o‘rinda “Barmoq orasidan qaraydi”, “Barmog‘ini tishlab qoldi”, “Besh barmog‘ini og‘ziga tiqadi”, “Ikki barmog‘ini burniga tiqib qaytibdi”, “Barmog‘ini bigiz qildi” kabi iboralar yoki “Beshta balo nedan kelar, ikki barmoq, tildan kelar”, “Kimga barmoqday, kimga tirnoqday” kabi maqollarni eslab o‘tish joiz.

Yana bir narsaga e’tibor qilish kerak, barmoq so‘zi ishtirokidagi ibora va maqollarning aksariyati badnafslik va ochko‘zlikka qarshi qaratilgan. Bu bekorgamas, chunki odam neniki olsa barmoq ishtirok etadi, har narsaga barmoq bilan uzaladi.

Barmoq so‘zining barnaq shakli ham qadimda bo‘lgan. Demak, “tirnamoq” ma’nosidagi tir fe’lidan kelib chiqqan tirnoq va barnaq so‘zlarining yasalish qolipi bir xil. Barmoq va tirnoq so‘zlari hamisha bir-biriga har jihatdan yaqin bo‘lgan.

Bolaligimda momolarimiz bilan ziyoratlarga ko‘p borardim. O‘shanda ular befarzand ayolga farzand tilab iltijo qilishsa, “Shuginagayam bir tirnoq beringizlar” deb so‘rashlarini ko‘p eshitganman. Bu gap menga yod bo‘lib ketgan. Qo‘shnimiz Ro‘zixol opaning farzandi yo‘q edi. Keyin men qaysi ziyoratga borsam, “Xo‘shboq tog‘a bilan Ro‘zixol opamga tirnoq beringizlar” deb qayta-qayta so‘rashni odat qilganman.

Farzandni tirnoqqa o‘xshatishda katta ma’no bor. Bu ramz et bilan tirnoq iborasidan kelib chiqqan. Tirnoq et orasidan o‘sib chiqadi, farzand ham odam vujudida paydo bo‘ladi. Bu hol barmoqdan o‘sib chiqqan tirnoqqa o‘xshatiladi.

Eshqobil SHUKUR

“Boboso‘z izidan” kitobidan.