“El”ning “el”ligi nimada?


Saqlash
10:08 / 28.08.2024 0 135

Tilimizda eng ko‘p ishlatiladigan va eng ko‘p ma’noga ega bo‘lgan so‘z – el so‘zi. Elning “xalq”, “odamlar”, “qabilalar ittifoqi”, “urug‘-aymoq”, “tinchlik”, “murosa”, “do‘stlik”, “davlat”, “hokimiyat” kabi ma’nolari bor. Bu so‘zning tarixi, tub ildizi borasida olimlar turli fikrlarni bildiradilar, turli farazlarni ilgari suradilar. “Turkiy tillar etimologik lug‘ati”da el so‘zi “qo‘l” ma’nosidagi il so‘zidan kelib chiqqan deyiladi. Qo‘lning al, il, ilgi shakllari hozir ham tilimizda, shevalarimizda bor. 

 

Sabr aylasang, murodingga yetarsan,

Nasib bo‘lsa yor ilkidan tutarsan,

– deyiladi “Tohir va Zuhra” dostonida.

 

Ba’zi izohlarda el “ilgida hokimiyat, boshqaruv, rahbarlik bor” degan ma’noni anglatadi deb aytilgan. Qo‘li uzun, Ilgida tutib turadi kabi iboralar ham qo‘lida qudrat bor ma’nosini ifodalab keladi. Alisher Navoiy ham el so‘zini “qo‘l”, “xalq” va “lashkar” ma’nolarida qo‘llagan.

   

El bo‘lmasa, saltanat mumkin emas.

“Tarixi muluki ajam”dan.

 

Mahmud Koshg‘ariyda el so‘zi “el, mamlakat, yurt, kelishuv, eshik” ma’nolarida keladi: iki bӭg birla ӭl boldї – Ikki bek bir-biri bilan yarashdi (kelishib oldi). Xalqimizda “Kirari el, chiqari yov” degan maqol ham bor. Koshg‘ariydan yana bir misol: kӱch ӭldin kirsӓ tӧrӱ tӱңlӱktin chїqar, ya’ni, zulm eshikdan kirsa, insof tuynukdan chiqadi. Bu misollarda el so‘zi kelishuv, do‘stlashuv va eshik ma’nolarida kelyapti.  Mahmud Koshg‘ariy qo‘lni elig so‘zi bilan, qo‘lqopni esa, eliklik so‘zi bilan ifodalaydi.

 

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, odamlar birlashgan joyda el paydo bo‘ladi. Demak, qo‘lda barmoqlar birlashadi, bir musht holiga kelish degan ibora ham birlashishni bildiradi. Odamlarning birlashib bir qo‘l – ilga aylanishi elni bildiradi.

 

Eshqobil SHUKUR

 

“Boboso‘z izidan” kitobidan.

Izoh yo‘q

Izoh qoldirish

So‘nggi qo‘yilgan

Barchasi

Bilasizmi?

14:09 / 16.09.2024 0 126
Tol va kanizak

Bilasizmi?

11:09 / 16.09.2024 0 206
Avtobiografiya va memuar: ular qanday farqlanadi?



Ko‘p o‘qilgan

Barchasi

Qatra

20:12 / 07.12.2021 143 212193
Oppoq qog‘oz va qora dog‘

Hikmat

20:12 / 02.12.2021 88 100750
Eshikka osilgan taxtacha

Qomus

17:08 / 04.08.2023 4 26167
Milliy urf-odatlar

Qomus

11:12 / 29.12.2021 4 25384
Kompetentlik

Qomus

10:12 / 28.12.2021 9 18728
Manqurt(lik)

Qomus

15:07 / 28.07.2023 5 18404
Mehmon. Mehmondorchilik odobi. Mehmondo‘stlik

Qomus

12:09 / 18.09.2023 0 18140
Nutq. Nutq madaniyati. Nutq odobi

Qomus

12:04 / 17.04.2023 1 17715
Xarakter

//