Oilaviy muhit – oilaviy munosabatlar, tarbiyaviy jarayonlar kechadigan ijtimoiy-maʼnaviy, axloqiy muhitni ifodalovchi tushuncha. Har qaysi millatning oʻziga xos maʼnaviyati, dunyoqarashi, tasavvur va eʼtiqodini shakllantirish hamda yuksaltirishda oilaning oʻrni va taʼsiri beqiyosdir. Inson qalbi va ongidagi eng sof, pokiza tuygʻular, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlar, eng avvalo, oila bagʻrida shakllanadi. Oila – haqiqiy maʼnaviyat oʻchogʻi, mafkuraviy tarbiya omili va muhiti. Aynan oila muhitida paydo boʻladigan ota-onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos boʻlgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, oilaning maʼnaviy olamini tashkil etadi. Koʻp yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, inson oʻz umri davomida oladigan barcha xabalning 70 foizini 5 yoshgacha boʻlgan davrida olar ekan. Bolaning ongi asosan 5–7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan boʻlsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit taʼsirida maʼnaviyatning ilk kurtaklari namoyon boʻla boshlaydi. “Xalqimizning qush uyasida koʻrganini qiladi”, degan dono maqoli, oʻylaymanki, mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi. Odamzod uchun bir umr zarur boʻladigan tabiiy koʻnikma va xususiyatlar, masalan, har qaysi bolaning oʻziga xos va oʻziga mos qobiliyati, atrofidagi odamlar bilan muomalasi, tengdoshlari orasida oʻzini qanday his qilishi, yetakchilik xislatlariga ega boʻlishi yoki boʻlmasligi, kerak boʻlsa dunyoqarashi – bularning barchasi avvalo uning tugʻma tabiati, shu bilan birga, oilada oladigan tarbiyasiga uzviy bogʻliq ekanini hayot tajribasi koʻp misollarda tasdiqlab beradi. Aynan mana shu davrda bola yaxshi bilan yomon oʻrtasidagi farqni anglay boshlaydi, oiladagi, yon-atrofdagi voqea-hodisalar xususidagi taassurotlar uning ongiga singib boradi.

Oilaviy muhitning sogʻlomligi – ota-ona va boshqa yaqinlari oʻrtasidagi munosabatlarning maqsadga muvofiqligi bolada sogʻlom fikr, ijobiy fazilat va intellektual sifatlarning namoyon boʻlishiga zamin yaratadi. Xalqimizga xos ustuvor fazilatlar asosan oilaviy muhitda, ota-ona, yaqin qarindoshlarning bevosita aralashuvida shakllanib boradi. Bu hol kattalarni hurmat qilish, kichiklarni eʼzozlash, mehnatga toʻgʻri munosabatda boʻlish, urf-odat va qadriyatlarni muqaddas bilish kabilarda oʻz aksini topadi. Bunday sifatlarni oʻzlashtirib borgan har bir oʻgʻil-qizda oilaparvarlik, yurtparvarlik kabi olijanob fazilatlar kamol topadi. Oilaviy muhitning nosogʻlomligi, oila aʼzolari oʻrtasidagi kelishmovchi liklar, oʻzaro til topisha olmaslik kabi holatlar bola maʼnaviy olamining shakllanishiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Uning feʼl-atvorida yolgʻonchilik, xiyonatkorlik, bevafolik kabi salbiy illatlar namoyon boʻladi. Bunday holat jamiyatda oʻz oʻrnini topa olmagan, eʼtiqodsiz, diyonatsiz, maqsad-maslaksiz insonlarning paydo boʻlishiga olib keladi. Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yoʻl qoʻymaslik uchun avvalo har qaysi xonadondagi maʼnaviy iqlimni oʻzaro hurmat, axloq-odob, insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao boʻlur edi. Oilaviy muhit shaxs gʻoyaviy barqarorligini shakllantiruvchi omildir. Sogʻlom oilaviy muhit nafaqat er-xotinning xarakterli xususiyati, balki shu oilaga bevosita taʼsir koʻrsatuvchi qariyalar, katta avlodlar tomonidan saqlanib kelgan anʼanalar asosida ham shakllanadi.

Har bir oila jamiyat talablari asosida yashaydi va zamon talabiga mos farzandni tarbiyalashda faol ishtirok etadi. Er-xotin tomonidan oʻzidan oldin oʻtgan avlod vakillarini eslash, bolalik davri oʻtgan oilaga xos anʼanalarni yangi hayotga olib kirish oilaviy muhitda va voyaga yetayotgan farzand xulqida oʻz aksini topadi. Ana shunday muhitda shakllangan shaxs individual tajriba bilan birga ijtimoiy muhit talablarini ham oʻzlashtirib boradi. Bunday maqbul tizimni shakllantirishda ota-onadan bilim, uquv, aqliy salohiyat va zukkolik talab qilinadi. Oilaviy muhitda uchala tarkibiy qismni uygʻunlashtirish va oʻzaro muvofiqlashtirish katta mahoratni talab qiladi. Oilaviy muhitdagi yana bir jihat farzandlar soni va ular orasidagi munosabat mazmunidir. Oʻzbek oilalari aksariyat hollarda koʻp farzandli boʻlib, bunday sharoit bola ulgʻayishi, uning dunyoqarashi shakllanishida oʻz izini qoldiradi. Tarbiya jarayonida qadriyatlarning shakllanishi, eʼtiqod rivoji uchun maqbul sharoit yaratish hamma oilalarda turlicha boʻlishi mumkin. Bu jarayonga taʼsir etuvchi asosiy omillar oiladagi bolalar soni, ular yoshi oʻrtasidagi farq, oʻgʻil yoki qiz farzandlar nisbati va boshqa koʻrsatkichlardir. Bola ruhiyatida gʻoyaviy barqarorlikni shakllantirishda shaxsning oʻziga xosligi, uning ichki intilishi va faolligi muhim oʻrin tutadi. Har bir inson oʻz taraqqiyot yoʻliga, hayot yoʻnalishiga ega. Bola ulgʻayib, turli jamoalarga aʼzo boʻlar ekan, nafaqat rasmiy qoidalar, balki ochiqoydin eʼtirof etilmaydigan xulq meʼyorlarini ham oʻzlashtirib boradi. Salbiy xulq meʼyorlarini oʻzlashtirish oilaviy muhitdagi noxushliklar hamda organizmdagi fiziologik jarayonlar taʼsirida amalga oshadi. Tengqurlari guruhiga qoʻshilish, turli jamoalarga aʼzolik muqarrar jarayon boʻlib, xulqdan ogʻdiruvchi har qanday taʼsirga berilish yoki berilmaslik oilaviy muhitdagi tarbiyaga bogʻliq.