Oilaviy anʼanalar – oilada bola-chaqa, xonadon, urugʻ, avlodlar, er-xotin, ularning nasldan naslga oʻtuvchi, hayotda qaror topgan (topayotgan) udum, urf-odat va boshqa amallar majmuasini ifodalovchi tushuncha. Insoniyatning qadimiy madaniy-maʼnaviy qadriyatlarini oʻrganishda oilaviy anʼanalar alohida ahamiyat kasb etadi. Oiladagi turmush tarzi, urf-odat va marosimlar mahalla bilan bogʻlangan boʻlib, ular har bir oila aʼzosining jamoa bilan munosabatlarida, jamoaning ijtimoiy vazifalari, axloqiy qonun-qoidalarida namoyon boʻlib kelgan. Oilaviy marosim va tadbirlar muayyan etnik birlik hamda qarindoshlar guruhidan tashkil topgan, mahalla aʼzolari oʻrtasida oʻzaro hamkorlik rishtalarini mustahkamlash, shaxsiy va jamoa manfaatiga molik muammolarni hal qilishda alohida oʻrin tutadi. Bunday anʼanalar jamoa orqali barkamol shaxslarni voyaga yetkazish, ularning ongiga milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdirish, ezgu ishlarga daʼvat etishda qudratli vosita vazifasini bajarib, jamoaning ijtimoiy barqarorligini taʼminlaydi. Oʻzaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, yetim-yesirlarning boshini silash, toʻy-tamosha, hashar va maʼrakalarni koʻpchilik bilan bamaslahat oʻtkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga boʻlish kabi xalqimizga xos urf-odat va anʼanalar avvalambor mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Xalqimizga xos oʻzini oʻzi boshqarish tizimining bu noyob usuli qadim-qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. Biz “Mahalla – ham ota, ham ona” degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilamiz.

Etnografik kuzatishlarga qaraganda, Oʻzbekistonning deyarli barcha mintaqalarida oilaviy marosimlarni boshqarishda jamoaviy munosabatlar – oila, qarindoshchilik, nikoh, jamoaga uyushib mehnat qilish kabilarni tartibga solishda erkaklar, ayniqsa, oqsoqollar alohida oʻrin tutgan. Ana shunday boshqaruv shakllaridan biri turli koʻrinishdagi oila-jamoaviy yigʻinlar – maslahat kengashi hisoblangan. Bu oʻlkamizning ayrim tumanlarida “Qoraqozon” deb atalgan. Qoraqozon oilaviy maslahatdan kattaroq yigʻin boʻlib, unda maʼlum urugʻ-jamoaga mansub qarindoshlar ham qatnashish huquqiga ega boʻlganlar. Oila, urugʻ boshliqlari, oqsoqollar oila, mahalla, qishloq miqyosidagi yigʻinlarda hal qiluvchi imkoniyatga ega boʻlgan. Mahalladagi toʻy-maʼrakalar, bayram tadbirlari, sayllar, dafn va taʼziya marosimlariga erkaklar orasidan saylab qoʻyilgan oqsoqollar boshchilik qilgan. Oilaning boshqarilishi avvalo yoshi ulugʻ kishilar, bobo yoki ota-onalar tomonidan amalga oshirilgan. Ular oilada vazifalarni taqsimlash, moliyaviy masalalar, tartib va axloqiy muhitni yoʻlga qoʻyish kabilar bilan shugʻullanganlar. Oilada belgilangan tartib-qoidalar, urf-odatlarga barcha oila aʼzolari boʻysungan. Oilasiga eʼtibor bermagan va bunday talabni burch sifatida qabul qilmagan shaxs – erkak mahalla yigʻinlarida muhokama qilinib, tartibga chaqirilgan. Oila boshqaruvi va ijtimoiy-maishiy turmushda, xususan oilaviy marosim va maʼrakalarni tashkil qilishda ayollarning ham oʻziga xos oʻrni boʻlgan. Ular nafaqat farzand tarbiyasi yoki uy-roʻzgʻor yumushlari, balki marosim va tadbirlarda bosh-qosh boʻlib oila va jamoaning shaʼni, nufuzini koʻtarishga xizmat qilganlar. Oilaviy anʼanalardan biri boʻlgan nikoh marosimlari – nasl qoldirilishi uchun tuzilgan ittifoq hisoblanib, u shariat hukmi boʻyicha sof, toza boʻlishi talab etilgan. Oʻzbek oilasida azaldan farzand tarbiyasiga, farzandlarning savodli, imon-eʼtiqodli boʻlishiga, ilm va hunar oʻrganishiga alohida eʼtibor qaratilgan.

“Avesto”da keltirilgan maʼlumotlarga qaraganda, qadimgi ajdodlarimiz bolalarni benuqson tugʻilishiga va chaqaloqligidanoq nafaqat jismoniy tarbiyasiga, balki uning aqlan yetuk boʻlishiga, hikmat oʻrganishiga, axloqiy fazilatlarni egallashlariga ham alohida gʻamxoʻrlik qilishgan. Ajdodlarimizning oʻsha davrdayoq oʻz avlodini yetuk, jamiyatga, Vatanga fidokor, mehnatsevar inson qilib tarbiyalash chora-tadbirlarini amalga oshirilganligining usullarini oʻrganish bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Azaliy turkiy udumga koʻra, ota-onaga qaraganda, bobo va momolar bola tarbiyasida muhim oʻrin tutgan. Bunday oilaviy anʼanalar buyuk shaxslar va allomalar hayotida yanada yorqinroq koʻzga tashlanadi. Jumladan, Temuriy shahzodalarning tarbiyasi asosan ularning momolari zimmasida boʻlgan. Saroymulkxonim Shohruh Mirzo, suyukli nabiralari Muhammadsulton Mirzo, Halilsulton Mirzo va Ulugʻbek Mirzolar tarbiyasi bilan shugʻullangan. Oila jamiyatning alohida, shu bilan birga, uzviy qismidir. Shuning uchun ham undagi oʻzgarishlar aynan jamiyatdagi oʻzgarishlarning aksi boʻlib hisoblanadi. Oila manfaatlari ezgulik sari intilayotgan mamlakat, xalq, millat manfaatlaridan tarkib topadi. Muxtasar aytganda, hammamizga ayon boʻlishi tabiiyki, oila sogʻlom ekan – jamiyat mustahkam, jamiyat mustahkam ekan – mamlakat barqarordir. Ajdodlarimizdan bizga meros qilib qoldirilgan muqaddas anʼanalarimiz, goʻzal urf-odatlarimiz yurtimizdagi har bir oila uchun dasturilamal sifatida eʼzozlanishi, yangilanishi va kelgusi avlodlarga bekamu koʻst yetkazilishi mavjud qadriyatlarimiz jilosini Vatanga, ajdodlarimizga boʻlgan hurmat-eʼtiborini yanada oshirishi shubhasizdir.