Illyuziya (lotincha illysio – xato, adashish, yanglishish) – tana a’zolarimizga bevosita ta’sir etib turgan narsa va hodisalarni noto‘g‘ri (noadekvat) idrok qilishdan iborat bilish jarayoni. Ba’zan psixologiyada noto‘g‘ri idrok qilishga olib keladigan qo‘zg‘atuvchilar konfiguratsiyasining (lotincha configyratio – tashqi tuzilishda o‘xshashlik, o‘zaro o‘xshash, yondosh joylashuv) o‘zi ham illyuziya deb ataladi.

“Adekvat” tushunchasi lotincha “adaeqyatys”, ya’ni teppa-teng, mutlaqo mos, aynan to‘g‘ri demakdir. Hozirgi davrda kuzatishning eng samaralisi tasvirlarning ikki o‘lchovda ifodalanishidir. Illyuziyalarning bir turkumi optik geometrik illyuziyalar bo‘lib, ular asosiy tasvir bilan uni qurshab turgan fazoviy joylashuvida farq qiluvchi boshqa shakllar o‘rtasida o‘lchov (mezon) munosabatining buzilishida namoyon bo‘ladi. Tasvirlar yorug‘ fonda qora fonga nisbatan qoraroq tuyuladi, ya’ni ular kontrast (fransuzcha contraste – keskin qarama-qarshilik) holat mahsuliga aylanadi. Boshqacha aytganda, ular yorug‘lik bilan fon o‘rtasidagi munosabat ifodasidir. “Fon” tushunchasi fransuzcha “fond” so‘zidan olingan bo‘lib, asos, negiz, tag ma’nosini bildiradi.

Aksariyat illyuziyalar ko‘rinadigan harakatlar bilan bog‘liq, chunonchi:

1) qorong‘ulikda harakatsiz yorug‘lik manbaida nurlarning tartibsiz tarqalishi (yoyilishi);

2) fazoviy jihatdan yaqin joylashgan ikki harakatsiz stimulning tez sur’atlar bilan namoyon etib turishi harakat taassurotini vujudga keltiradi (stroboskopik harakat);

3) harakatsiz obyektni uni qurshab turgan fonga qarama-qarshi yo‘nalishga qo‘yish harakat tuyg‘usini paydo qiladi (induksion harakat).

Illyuziyaga misol tariqasida temir yo‘l o‘rtasida turib uni kuzatsak, har ikkala chiziq bora-bora bir-biri bilan qo‘shilib yoki kesishib ketgandek tuyuladi, vaholanki, ular hech qachon bir-biri bilan kesishmaydigan parallel chiziqlardir. Quyoshning Yerga nisbatan munosabati ham xuddi shunday noto‘g‘ri idrok qilinadi. Sarob hodisasi illyuziyaning yana bir ko‘rinishidir. Idrok hodisasi ko‘ruv, eshituv, harakat idroki kabi hodisalarga xosdir. Masalan, osmondagi samolyotning, uzoqdagi avtomobilning harakatlari inson tomonidan noto‘g‘ri idrok qilinishi tufayli joyidan qo‘zg‘almayotgandek tuyuladi. Allaqanday tovush va sharpalarning eshitilishi eshitish illyuziyasi deyiladi.

Psixologiyada ko‘rish bilan bog‘liq illyuziyaning olti turi mavjud ekani ta’riflab berilgan. Illyuziya shaxsning ta’sirlarga beriluvchanligi, e’tiqodi va mavqeiga, o‘zini o‘zi baholash tizimi hamda ruhiy xastalikka uchrashiga, yuzaga kelgan vaziyatga bog‘liq. Ijtimoiy joylashuv, assotsiatsiya, ehtiyoj, tajriba, emotsiogen omil, transformatsiya, toliqish, axborot kabilar illyuziya manbaidir.