Tarixga axborot asri sifatida kirgan XXI yuz yillik internet jurnalistikasi vujudga kelgani bilan ham insoniyat kechmishida alohida bosqich bo‘ldi. Blogerlik, fuqarolik jurnalistikasi, mobil reportyor kabi atamalar muomalaga kirib kela boshladi. Jurnalistika nazariyasida hali ularga to‘liq ta’rif berilmagan. Bugungi kunda axborotning shakl-shamoyili o‘zgardi. Davlat, amaldor va taniqli shaxslar tomonidan taqdim etilayotgan bayonotlar, qabul qilinayotgan qarorlar ijtimoiy tarmoq yuzerlari va jurnalistlarning keskin muhokamasiga uchramoqda. Tabiiyki, qaynab turgan axborot muhiti kamchilikdan xoli emas. Shulardan biri piar atamasi bilan bog‘liq.

Xo‘sh, piar nima? Inglizcha PR (Public Relations), ya’ni public ‒ omma, relations ‒ aloqa; ommaviy aloqalar degan atamaga to‘g‘ri keladi. Alohida olingan odamlar ham, ijtimoiy guruhlar ham muayyan ehtiyojini qondirish uchun robita-munosabatga kirishadi. Turli ijtimoiy qatlamlar, siyosat va iqtisodiyotda o‘zaro kelishuvga shu tariqa yo‘l topiladi. Ayni choqda o‘zaro aloqa va hamkorliklarda doimo muayyan darajada manfaatlararo yashirin qarama-qarshilik bo‘ladi.

Piarning maqsad va vazifasi – hukumat va jamiyat, ishlab chiqaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar va iste’molchilar o‘rtasidagi umumiy manfaatlarni topib, shulardan kelib chiqqan holda to‘liq haqqoniy axborotga asoslangan aloqalarni o‘rnatish, o‘rtadagi anglashilmovchilik va tushunmovchiliklarni bartaraf etishdan iborat.

Kichik ijtimoiy uyushma bo‘lgan oilada ham ba’zan anglashilmovchiliklar bo‘lib turadi. Jamiyatda va biznesda esa oiladagiga o‘xshash munosabatlar tushunchasi kengayadi, o‘zaro munosabatlar chegaralanadi. Bu esa hamkorlik va kelishuvni qiyinlashtiradi. O‘zaro uzviy aloqalarni tiklash uchun piar xodimlari ishontirishning zamonaviy metodlarini qo‘llaydi.

1948-yilda Buyuk Britaniyada Piar instituti (IPR) tashkil etilgan va shu yili Public Relations faoliyati bo‘yicha ilk tavsif qabul qilinib, 1987-yilda unga o‘zgartishlar kiritilgan: “Piarning faoliyat doirasi tashkilotlar va ular bilan omma o‘rtasidagi xayrixoh munosabatlar tashkil etilishini quvvatlab, ularni rejalashtirish hamda amalga oshirish uchun harakat qilishdan iborat” (Почепцов Г. Паблик рилейшнз для профессионалов. Издание 6-е, дополненное. Москва, “Рефл-бук”, 2005. Стр. 17. Maqoladagi keyingi ko‘chirmalar shu manbadan olingan).

Mexiko shahrida qabul qilingan (1978), soha bo‘yicha 30 dan ortiq milliy va hududiy assotsiatsiyalar tomonidan tan olingan, eng ommalashgan ta’rif quyidagicha: Public Relations amaliyoti ijodiy va ijtimoiy-ilmiy xususiyatiga ega bo‘lib, tashkilotlar rahbariga natijalarni oldindan ko‘rib, rejalashtirilgan dasturlarni amalga oshirishda tashkilot va omma manfaatiga mos keladigan tavsiyalarni berishdan iborat. AQShdagi “Public Relations” jamiyatining (PRSA) rasmiy ta’rifi esa bunday: “Public Relations – o‘ta samarali qarorlarni qabul qilishda, vazifalarni amalga oshirishda, turli guruhlar hamda tashkilotlarning o‘zaro hamjihatligiga hissa qo‘shishda bizning murakkab plyuralistik jamiyatimizga yordam beradi”.

Bu borada tilga tushgan yirik olimlardan biri Sem Blek esa: “Public Relations – faoliyat doirasi ichki muhit vositasida xayrixoh munosabatlar hamda o‘zaro ishonchga asoslangan to‘liq axborot uyg‘unligiga erishish san’atidir”, deydi.

Mazkur tizim keng ko‘lamdagi faoliyatga ega bo‘lgan ommaviy muassasalar, masalan, korxonalar, kasaba uyushmalari, hukumat agentliklari, turli fondlar, ta’lim hamda diniy jamiyatlarga xizmat qiladi. O‘z maqsadiga yetishda bu tashkilotlar turli auditoriyalar yoki umumiy guruhlar, shuningdek, jamiyat a’zolari, iste’molchilar, mahalliy guruhlar, aksionerlar va boshqa korxonalar hamda ijtimoiy jamiyat bilan samarali aloqa bog‘lashi lozim. Public Relations haqqoniy axborotga asoslangan uzviy munosabat o‘rnatib, bu munosabat davomiyligini ta’minlaydi.

Ma’lum tashkilot yoki shaxs haqida omma orasida yolg‘on, noto‘g‘ri ma’lumot tarqatib shov-shuv qilish, salbiy taassurot uyg‘otish; o‘z-o‘zini reklama qilish, faktlarni buzib, ma’lum maqsadda axborot berish kabilar Public Relations bo‘lolmaydi. Binobarin, piarni targ‘ibot, o‘z­o‘zini marketing qilish kabi yondosh-o‘xshash tushunchalardan farqlash lozim.

Spartak Beglovning “Tashqi siyosat targ‘iboti” kitobida “oq, kulrang va qora targ‘ibotlar” haqida so‘z borib, oq targ‘ibotda haqqoniy, kulrangda qorishiq va qorada yolg‘ondan iborat ma’lumotlar berilishi aytiladi. Yozef Gebbelsga ko‘ra, targ‘ibot – “siyosatning quroli bo‘lib, jamiyatni nazorat qiluvchi kuch. Targ‘ibotning vazifasi ishontirishdangina iborat bo‘lmay, amalda uning faoliyati ergashuvchilarni jalb etib, safda ushlab turishga qaratilgan. Targ‘ibotning vazifasi ‒ inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab olib, odamlar dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatishdan iborat”. Targ‘ibotda ma’naviyat va axloq ahamiyatsiz bo‘lib, u bir shaxsni ilohiylashtirish uchun timsol, qiyofa, obraz yaratish va jimjimador nutqlar orqali ishontirish bilan shug‘ullanadi. Niderlandiyaning Utrext universiteti professori Anna van der Meyden targ‘ibot bilan piarni quyidagicha farqlash kerakligini aytadi: “Piarning maqsadi kelishuvga erishish bo‘lsa, targ‘ibotniki esa harakatni shakklantirish. Piar haqqoniy dialog o‘rnatish yo‘lidan borib, uning metodlari to‘liq oshkoralikka asoslansa, targ‘ibot, kezi kelsa, faktlarni berkitadi”.

O‘zini marketing qilish biz uchun yangi tushuncha bo‘lib, shaxsiy qobiliyat, ko‘nikma va xatti-harakatini maqsadli ravishda o‘ziga foyda keltiradigan shaklda taqdim qilishdir. Zamonaviy dunyoda hamma narsa, hatto g‘oyalar ham, mehnat bozoridagi yuqori raqobat sharoitida odam ham tovarga aylanishidan kelib chiqilsa, o‘z-o‘zini marketing bozor sharoitida har bir kishidan yaratuvchilikni, o‘z ish kuchining sotuvchisi bo‘lishni taqozo etishi ayonlashadi. Odam o‘zining professionallar va ishbilarmonlar doirasida tanilishini va mijozlar uchun “brend”ga aylanishini xohlaydi. So‘nggi yillar ichida mehnat bozorida vaziyat tubdan o‘zgardi ‒ har qanday sharoitda ish topishni istagan va eng kam ish haqi miqdoriga rozi bo‘lganlar o‘rnini mutaxassislar egalladi.

Hozirda piar atamasini bilar-bilmas qo‘llash amaliyoti kuchaygandek. Asl mohiyatga zid yondashuv esa har qanday tushuncha, atama mohiyatini xiralashtiradi; jamiyat a’zolari, ayniqsa, yosh avlod tasavvurida noto‘g‘ri fikrlar shakllanishiga sabab bo‘ladi. Demak, ommaviy axborot vositalarida so‘z yoki tushunchaning mohiyatga zid qo‘llanishidan ehtiyot bo‘lish zarur.

Shohrux QOSIM,

O‘zMU jurnalistika

fakulteti o‘qituvchisi

“Tafakkur” jurnali, 2020-yil 3-son.

“Piar nima?” maqolasi