Turkiy ellarning yozilmagan qonunlari, tamoyillari, urf-u odatlari, qadriyatlari ko‘p. Muchal ularning orasida eng muhim qadriyatlardan biridir. Chunki muchal bolaning tug‘ilishidan to umrining oxiriga qadar kechadigan biologik o‘zgarishlari bilan birga, uning ijtimoiylashuvi, shaxs sifatida shakllanish bosqichlarini ham belgilab beradi. 

O‘zbeklarda hozir muchal yoshi deganda faqat o‘n ikki yosh tushuniladi. Shuning uchun o‘n ikki yoshga to‘lgan bolaga muchal to‘yi o‘tkazish hozirgacha saqlanib qolgan. Qadimda esa har o‘n ikki yilda muchal to‘yi o‘tkazilgan. Tug‘ilgan kun faqat 12 yilda bir marta nishonlangan. Bu 12, 24, 36, 48, 60, 72, 84, 96 yoshlarga to‘g‘ri keladi. Har o‘n ikki yil umrning alohida bosqichi – bo‘lagi sanalgan[1]. Shimol turkiylari, xususan oltoy, tuva, do‘lg‘an, yakutlarda bu bosqichlarning har birida hozirgacha nishonlanadi – muchal to‘yi o‘tkaziladi.

Muchal hisobining har bir bosqichida insonning jismoniy, aqliy va ruhiy rivojlanishi kuzatiladi, shu sabab bu davrlar alohida nomlar bilan atalgan. Qadimda ilk 12 yil – bolalik davri, 12 yoshdan 24 yoshgacha – yoshlik  davri, 24 yoshdan 36 yoshgacha – yetuklik davri, 36 yoshdan 48 yoshgacha – o‘rta yosh davri,  48 yoshdan 60 yoshgacha – qora soqol, 60 yoshdan keyin oq soqollik davri deb atalgan ekan. Hozirgi zamon gerantologiya[2] fani ham aynan shu yoshlarda inson organizmida jiddiy o‘zgarishlar bo‘lishini inkor qilmaydi.

Markaziy Osiyoda 12 yoshdan o‘g‘il bolalar “bo‘zbola”, qizlar “bo‘yetgan” (bo‘yjetkan) deb atalgan. Chunki ayni shu yoshda bola ham jismonan ham ruhan balog‘atga yetib, jinsiy hayotga tayyor bo‘lgan. Shu yoshda qizlarning sochi bitta qilib o‘rilgan va turli taqinchoqlar taqilgan. Agar u turmushga chiqsa sochi ikkita qilib o‘rilgan. 12 yoshdan o‘g‘il bolaga qamchi berilib, otni mustaqil boshqarishiga  ruxsat etilgan. Shu yoshdan unga og‘ir ishlar ham topshirila boshlangan. Har ikkala jins vakili ham 24 yoshgacha  turmush qurishga rag‘batlantirilgan. 24 yoshgacha turmushga chiqmagan qiz –  “qari qiz”, yigit esa “qari yigit” atalgan. Shu yosh oralig‘ida aql tishi chiqadi. 24 yoshda kishi organizmi o‘sishdan to‘xtaydi, bu kishining yoshlik davri tugab, yetuklik davri boshlanganini anglatgan.

36 yoshgacha inson yetilishda davom etadi. Yigitlarni shiddat, ayollarni qizlik latofati tark etmaydi. Ammo 36 yoshda ruhiy inqiroz davri boshlanadi. Organizmda ilk qarish alomatlari seziladi. Bu yoshda odam o‘ylab ish tutadigan, umrning mazmuniga ko‘proq e’tibor qaratadigan bo‘ladi. Oy taqvimiga ko‘ra shu yoshda kishining yoshiga yana bir yosh qo‘shiladi.

48 yoshgacha ham organizm o‘sishda davom etadi va undan keyin qarilik boshlanadi. Soqolga oq oralaydi, ammo butkul oqarib ketmaydi. Ayollarda klimaks davri (menopauza) boshlanadi va aynan shu yoshlarda ayol tug‘ishdan to‘xtaydi.

60 yosh – besh muchal yashagan odam qari sanaladi. Bu yoshdan aksar odamlarning sochi oqaradi. Yuzlarda qarilarga xos nur paydo bo‘ladi. Oltoylarda “Altan jash – altыn jash” degan maqol bor va bu “oltmish yosh – oltin yosh” degan ma’noni anglatadi. Turkiylar olamida 60 yoshdan oshgan odamga chuqur ehtirom ko‘rsatilgan.

Shu o‘rinda o‘zbek tilidagi “qarish” va “qartayish” so‘zlariga e’tibor qaratamiz. Ayni so‘z boshqa turkiy tillarda ham mavjud. Ammo ularning ikkisi ham bir ma’noda qo‘llaniladi. Aslida esa qarish 60 yoshdan, qartayish 72 yoshdan boshlanadi.

Turkiy ellarda 84 yosh alohida nishonlangan. 84 yoshda (84x12=1008) ming oylik to‘y o‘tkazilgan. Ming oylik to‘y o‘zbeklarda hozir ham saqlangan, – bu to‘yni ko‘pchilik islom dini bilan bog‘lashga harakat qiladi.

84 yoshdan keyin 96 yoshgacha inson fiziologiyasida katta inqirozlar boshlanadi. Yurak va qon tomirlari elastikligini yo‘qotadi. Mushaklar bo‘shashadi (sarkopeniya), suyaklar kichraya boshlaydi, miyada unutish, xotira pasayishi kuchayadi. Miya hajmi taxminan 20% ga kamayishi mumkin. Natijada qariyalarda 1–12 yoshga xos bo‘lgan,  bolalarcha qiliqlar paydo bo‘la boshlaydi. Shu sabab qo‘yidagi maqol paydo bo‘lgan: Boshi bola, oxiri bola...

96 yoshli odamning o‘z oti bo‘lgan: Umrzoq. 96 yoshdan keyin kamdan kam odam yashab qoladi. Shuning uchun bu odamlar Umrzoq (umri uzoq) atalgan.

Shu o‘rinda aytib o‘tish kerak, turkiylar umri uzoq bo‘lishini ko‘pam istashmagan. Ayniqsa qarigandan yotib qolishdan qo‘rqishgan, xudodan “tik turganda jonimni ol” deb so‘rab yurishgan. Buni ko‘pchilik or va nomus, “bolalariga yuk bo‘lmaslik” kabi vajlar bilan izohlashadi. Ammo oltoylarda boshqa bir sabab keltirilgan. Unga ko‘ra, juda uzoq yashagan odam o‘zining bolalari yoki tug‘ilmagan avlodlarining yoshini o‘g‘irlashda ayblanar ekan. Buni oltoylar quyidagicha ifodalashgan: “baldardiҥ јajin alip јat, onoҥ kelgen ulustiҥ јajin ÿlejip јat” (bolalarining yoshini olayapti, tug‘iladigan avlodning yoshini bo‘lib olayapti).

Turkiy taomiliga ko‘ra, biz yuqorida keltirib o‘tgan har bir bosqich – muchal yili inson hayoti uchun xatarli yil sanalgan. Shuning uchun muchali kirgan odamlarga ehtiyot bo‘lish, o‘zini o‘tga-cho‘qqa urmaslik buyurilgan. Muchal to‘ylari esa ularni yomon ko‘zlardan asrash uchun ehson o‘laroq nishonlangan.

Muchal so‘zining ma’nosi

Muchal so‘zi turkiy desak, uning ko‘lamini biroz toraytirgan bo‘lamiz. Muchal oltoy plastidagi (qatlamiga tegishli) so‘zdir. Chunki “muchal” barcha turkiy tillar qatori formal farqlar bilan mo‘g‘ul, tungus-manjur, koreys va yapon tillarida ham uchraydi. Muchal qarluq va o‘g‘uz dialektlarida ko‘proq mucha yoki muche, qozoq, qoraqalpoq, no‘g‘ay tillarida mushe, tatar tilida mo‘che, boshqird tilida mo‘se, yakut tilida muhe, tuva tilida mochu, xakach tili muche, tuva tilida mөchү, ayrim tatar dialektlarida musa, o‘zbek tilining qipchoq lahjasida micha shaklida istifoda etiladi. Muchal mo‘g‘ul tilida mөchlөg shaklida uchraydi. Buryat, qalmiq tillarida ham muchal so‘zi saqlangan. Shunga ko‘ra xulosa qilish mumkinki, bu so‘z oltoy plastiga tegishlidir. Ayni xulosa muchalning paydo bo‘lishi davrini yanada uzoqroqqa miloddan avvaligi  III asrlardan nariga – Oltoy davriga olib boradi.

Muchal ana shu “mucha” o‘zagidan yasalgan va u bo‘lak, a’zo kabi ma’nolarni anglatadi. Odam yoki chorva mollarining tanasi o‘n ikki bo‘lak – muchaga bo‘lingan: bosh, umurtqa, ikki yonbosh, ikki qo‘lning bilaklari, tirsaklari, ikki oyoqning sonlari va boldirlari. Oddiy xalq tilida ayni “mucha”lar boshqacha nomlangan va unda suyaklar e’tiborga olingan: bosh, umurtqa, ikki yonbosh suyagi, ikki yelka suyagi, ikki tos, ikki son, ikki boldir suyagi. Buni qipchoq o‘zbeklari suyakka ko‘ra farqlashgan: bosh, umurtqa, ikki jonbosh, ikki jovrin (yag‘rin), ikki to‘q jilik (ilik), ikki oshiq jilik, ikki qari jilik. Bu a’zolarni qassoblar hozirgacha farqlay olishadi. To‘ylarda qari jilik, to‘q jilik, bosh (kalla-pocha fors tilidan o‘zlashgan) qismi alohida toifadagi odamlarga maxsus tortiq qilingan. Qari jilik yeganning umri uzun, farzandlari ko‘p bo‘ladi, to‘q jilik yegan iligi to‘la, baquvvat bo‘ladi, bosh qismini yeganning aqli to‘la bo‘ladi. Bu otaso‘z. To‘ylarda kuyovlarga qari jilik tortilishi shundan.

Mucha so‘zi faqat tana a’zolariga nisbatan emas, boshqa holatlarda ham qo‘llaniladi. Qozoq va qirg‘iz tillarida mucha so‘zi a’zo (ijtimoiy) ma’nosida ham qo‘llaniladi: Qozog‘iston jazushilar odag‘i mushesi, Qirg‘iz parlamenti muchesi. Sevortyanning etimologik  lug‘atida mucha so‘zining inson va hayvon a’zolari, oyoq va qo‘l, gavda, tana, bir bo‘lak go‘sht ma’nolari ham keltirilgan[3]. Demak, “mucha+l” so‘zi bo‘laklardan yig‘ilgan butunni anglatadi.

Muchal qanday taqvim?

Sharq xalqlarida yangi yil 21-mart – bahorgi tengkunlikdan keyin, 22-martdan, demak muchal ham shu kundan boshlangan. Turkiylar avval oy kalendaridan foydalanishgan. E’tibor bering-a, nega turkiylar oyni aynan “oy” deb atashgan. Ya’ni, osmon jismining nomini olishgan. Chunki nomadik madaniyatda yil, fasl, oy, kun hisobi xotirada yuritilgan. Kunni va soatni aniqlash uchun esa quyoshdan foydalanilgan. Soat o‘tovning kerasi orqali tushgan quyosh nurining o‘zgarishiga qarab aniqlangan[4]. Kun (sutka)ni aniqlash uchun esa quyoshning chiqishi va botishini kuzatish kifoya qilgan. Ammo oylarni aniqlashda quyosh kalendari ish bermagan, oyning harakatiga qarab aniqlash esa ancha qulay bo‘lgan. Chunki oyda o‘n ikkita faza mavjud va turkiylar oy sikllarini ikki katta faza ajaratishgan: yangi oy va eski oy; Oy tuqqandan keyin to‘lin oy holatigacha “yangi oy”, to‘lin oyning kichrayib tugashigacha bo‘lgan davr “eski oy” deyilgan. Oyning kichik sikllari ham ma’lum nomlar bilan atalgan. Musulmonlar hilol deb ataydigan yangi tuqqan oy – tuvg‘anoy, sal kattargani o‘rog‘oy, to‘lgan holati to‘lg‘anoy deb atalgan. Oyning birinchi fazasidagi yarim holati yarimoy, ikkinchi fazasidagi shu holat yorti oy (jarti ay) deyilgan. Turkiylar oyning o‘zgarishiga qarab kunlarni sanashgan va oyni belgilashgan. Inchunin, oyning necha kunlik bo‘lganini chama bilan ham aniqlasa bo‘ladi. Bu usulda yillarni belgilash tartibni yahudiylik dinidagi qarayimlar qiziq bir nom bilan nomlashgan: Ulug‘ Ata Sanavы[5]. Bundagi “Ulug‘ Ata” kim? Bu jumboq. Qaraimlar balki O‘g‘uzxonni, balki Yofas o‘g‘li Turkni shunday atagandir. Nima bo‘lganda ham qaraim turklari hozirgacha yahudiy kalendari bilan birga o‘n ikki yillik muchal taqvimini ham saqlab keladi.

Shu o‘rinda yana savol tug‘iladi. Nega turkiylar o‘n ikki yillik muchal hisobini qabul qilishgan. Nega hisoblashga oson va qulay o‘n yillik sikl emas, o‘n ikki yillik sikl tanlangan?.

Turkiylar azaldan osmon ilmini yaxshi bilishgan. Har bir sayyoraning harakatini kuzatib borishgan. Chunki nomadlar turmush tarzida fasllar almashinuvini bilish, tabiiy ofatlarni oldindan aniqlash hayot-mamot masalasi bo‘lgan. Shuning uchun osmon jismlarining har bir harakatini kuzatishga majbur bo‘lishgan.  

12 yillik muchal hisobi Yupiterning Quyosh atrofida orbitasini  bir martalik to‘liq aylanib chiqish vaqtiga ko‘ra bergilangan. 12 yil – bu bir yupiter yili hisoblanadi. Yupiter galaktikamizdagi eng yirik planeta bo‘lgani uchun u butun koinotga katta ta’sir o‘tkazgan[6]. Umuman olganda turkiylar Yupiterni yomon yulduzlar qatoriga qo‘shishgan. Shuning uchun cho‘ponlar uni “eshshakqirar” – eshaklarga qirg‘in keltiruvchi deb atashgan. Koshg‘ariy lug‘atida esa Yupiterning “qoraqush” degan nomi zikr etilgan[7]. Inchunin, Yupiterdagi o‘zgarishlar ko‘pincha yerda iqlim o‘zgarishlari va tabiiy ofatlarga sabab bo‘lgan. Ayni sababga ko‘ra odamlarga muchal yilida ehtiyot bo‘lishi tayinlagan. Muchal to‘ylari ham aslida shu yildan omon o‘tib olish uchun “sadaqa” hisoblangan.

Muchal yili eng uzun tun (21-dekabr), eng uzun kun (21-iyun), ikki teng kunlik (21-mart, 21-sentyabr) bilan ham moslashtirilgan. Aniqrog‘i, osmon gumbazidagi Quyosh, Oy, katta sayyoralar va ko‘pchilik kichik sayyoralarning yil davomidagi harakat sikliga moslashgan.  Ya’ni, oy fazalari va quyosh yili (fasllari) bilan sinxronlashtirilgan. Shu tariqa aralash, sinkretik taqvim yaratilgan. Shunday ekan, muchal taqvimini sof oy yoki sof quyosh yoki oy-quyosh taqvimi deb atab bo‘lmaydi. Muchal taqvimi Oy, Quyosh va sayyoralarning siklik harakatiga moslashgan original tizimdir.

Muchal hisobining paydo bo‘lishi – afsonalar ichidagi haqiqatlar

O‘n  ikki yillik muchal hisobining joriy etilishi haqida ko‘plab afsonalar saqlangan. Ularni saqlab qolganlar asosan turkiy xalqlar va qisman mo‘g‘ul, qalmiq, buryat, cherkas, yapon, koreys, xitoy xalqlaridir[8].

Aytishlaricha, turk xoqoni o‘zi xon bo‘lgunga qadar o‘tgan urushlarning qachon bo‘lganini aniqlab, tahlil qilmoqchi bo‘ladi va har doim yilida adashib ketadi. Shundan so‘ng kengash chaqirib, oqsoqollar, bilgelar, bilgirlar, to‘ralar, beklar bilan kengashadi. Yig‘ilganlar ham o‘sha sanalarni aniqlashda turlicha fikr aytib, o‘zaro tortishib qolishadi. Shunda xoqon shunday deydi: “ko‘rdingizmi, hozir biz tortishayapmiz, agar chora ko‘rmasak butun avlodlarimiz tortishishadi. Shuning uchun yillarni hisoblashga aniqlik kiritishimiz, har bir yilni aniq bir so‘z bilan atab borishimiz kerak!”. Bu taklif hammaga ma’qul bo‘ladi.

Xoqonning buyrug‘i bilan odamlar hayvonlarni haydab kelib, Ili daryosiga solishadi. Qaysi hayvon daryodan suzib o‘tolsa, o‘shalarning nomi bilan yillarni nomlashga kelishib olishadi.

Daryodan birinchi tuya chiqib keladi. Keyin ketma-ketlik bilan sigir, yo‘lbars, quyon, baliq, ilon, ot, qo‘y, maymun, tovuq, it va cho‘chqa suzib chiqadi. Shu tariqa yillar taqsimlanishi kerak edi, ammo bir mummo chiqib qoladi. Tuya o‘zi bilmay ustida sichqonni olib o‘tgan edi. U qirg‘oqqa yetganda uning boshi ustida kelgan sichqon yerga birinchi bo‘lib tushadi va buni hamma ko‘radi. Kengash bu masalani ko‘rib chiqib, birinchi yil nomiga tuyaning o‘rniga sichqonni yozishadi. Shundan “yildan qolgan tuya” degan ibora qolgan.

Qozoqlarda saqlangan yana bir afsona ham juda qiziqarli. Unga ko‘ra, xoqon oldida muchal yili bo‘yicha kengash boshlanganda hovlidagi hayvonlar birinchilik uchun bahs boshlashadi. Ot aytadi: “Albatta, men jilog‘asi – birinchi yil bo‘laman, chunki odam meni minadi, men uning uzog‘ini yaqin qilaman, u mening sutimdan qimiz tayyorlab ichadi, junimdan arqon va ip tayyorlaydi. Men odamning chin yo‘ldoshiman”.

Tuya unga qo‘shilmaydi: “Sen odamga ishlayotgan bo‘lsang haqingni olayapsan. Arpa, suli, yo‘ng‘ichqa yeb yuribsan. Ishlasang o‘zing uchun ishlayapsanku. Mana men odamning og‘irini yengil qiladigan. Sen men ko‘targan yukni ko‘tarib ko‘rchi? Men og‘ir yuk bilan oylab yo‘l yuraman. Odam nimani bersa, o‘shani yeyman. Tikonmi, shuvoqmi – noz qilmay yeyveraman. Suv bersa ichaman, bermasa nolimayman, tashnalikka chidab yuraveraman. Albatta jilog‘asi men bo‘lishim kerak”.

Shunda sigir boshlab qolibdi: “Men odamning yerini haydayman. Odam mening sutimni ichadi, undan qaymoq, qurt, yog‘ tayyorlaydi”. Unga qo‘y qo‘shilibdi: “Men-chi, men?! Qozoqning o‘tovi nimadan. Mening junimdan tayyorlangan kigizdan. U mening  ham sutimni ichadi, undan qaymoq, qurt, yog‘ tayyorlaydi”. It vovullabdi: “Agar men bo‘lmasam, hammang bo‘riga yem bo‘larding. Tuni bilan uxlamay odamni qo‘riqlayman. Yov kelsa xabar beraman, uni  uyg‘otaman”. Shunda tovuq aytibdi: “Azonda hammangizni men uyg‘otaman. Tuxum beraman. Patlarim yostiq bo‘ladi.” Ularning tortishuvini tinglab o‘tirgan sichqon odamga yoqadigan biron yaxshi xislati yo‘qligini bilib, ayyorona ish tutibdi: “Bu bahslardan foyda yo‘q. Yaxshisi, amalda sinashib ko‘rish kerak. Misol uchun, kim tongda quyoshning chiqishini birinchi bo‘lib ko‘rsa, o‘sha yilni boshlab bersin.” Shunda tuya kibrlanib o‘rnida turibdi: “Men hammadan baland bo‘lsam, kim ham mendan oldin ko‘rishi mumkin quyoshni?”. U shunday deya sichqonni qo‘llab quvvatlabdi. Hamma ko‘nibdi. Odamlar ham chiqib, barchasi quyosh chiqishini kutishibdi. Quyosh chiqayotganda tuya mag‘rur turib kuzatar ekan, ayyor sichqon sakrab uning boshining uchiga chiqib olibdi va hammaga qarata: “Ana quyosh”, deya ko‘rsatibdi. Shunday qilib, “bo‘yim bor deb suyungan tuya yildan qolibdi”.

Qalmoqlarda saqlangan boshqa bir manbada tuya muchaldan chiqib ketmagani,  o‘n ikki yilda ham saqlangani aytiladi. Unga ko‘ra tuyaning qulog‘i sichqonnikiga, ko‘zi ilonnikiga, labi quyonnikiga, ko‘kragi yo‘lbarsnikiga,  ustidagi bukrisi maymunnikiga, bo‘yni ajdarnikiga, tovoni sigirnikiga, dumi cho‘chqanikiga, tizzasi itnikiga, boshining tepasi tovuqnikiga, yollari otnikiga o‘xshashi bilan, tuya muchalda saqlangan deyiladi[9].

Sharq xalqlarida muchal yili bilan bog‘liq afsona va ertaklar, matallar, maqollar juda ko‘p. Bu haqda folklorshunos Aleksey Burikin ajoyib ma’lumotlar to‘plagan. Biroq afsonalarning aksariyati primitiv xususiyatli yoki bir-birini takrorlaydi. Ularda aniq sanalar aks etmagan. Shuning uchun muchal hisobining kelib chiqishini dalillar bilan asoslangan ilmiy ma’lumotlarga sharhlash o‘rinli bo‘ladi.

Muchal tarixi

Muchal qayerda paydo bo‘lgan?

Yevropa olimlari muchal hisobining ehtimoliy vatani sifatida to‘rtta joyni ko‘rsatishgan: Hindiston, Xitoy, Yaqin Sharq (Misr) va Markaziy Osiyo.

Hindiston muchal yilining vatani bo‘lishi mumkin emas. Chunki ularning o‘z kalendari bo‘lgan va muchal hisobiga ehtiyoji bo‘lmagan. Qolaversa,  hindlar kalendarlaridan hayvon nomlaridan foydalanmagan. Eron va Hindistonga muchal hisobi turkiylar va xitoyliklar orqali kirib borgan.

Misrliklarning muchal yili ham original tizim emas. Ularning muchal hisobi ham turkiylardan o‘zlashgan. Misrliklarning  muchal hisobida turkiy muchalga bir nechta o‘zgarishlar kiritilgan: ot – eshak, bars – sher, qo‘y – echki, sichqon – mushuk, cho‘chqa – go‘ngqo‘ng‘iz, quyon – qarchig‘ay, tovuq – ibis bilan alamashtirilgan[10]. 

Xitoyliklar dastlab 10 yillik sikldagi taqvimdan foydalanishgan. Muchal taqvimi Xitoyga Turk xoqonligi davrida kirib borgan. Shuning uchun muchal haqidagi ilk manbalar Tan imperiyasi davridagi  Tanshu kitobida yozilgan. Tan imperiyasi Xitoyning shimoliy qismida hukm surgani va ko‘plab turkiylar ularning imperiyasiga kirgani esa O‘rxun bitiklaridan ma’lum. Xitoy olimlari, xususan, 19-asrda yashagan Van Inliya, Yun-sun va  Ou-bey taxallusi bilan tanilgan Chjao Inlar yozib qoldirishgan. Ularning asarlarini tahlil qilgan xitoyshunos fransuz olimi Eduar Shavann bu haqda o‘zining “Le cycle turc des douze animaus”  asarida batafsil ma’lumot qoldirgan[11]. Demak, “muchal”ning mukoshiflari turkiylar va boshqa oltoy xalqlari bo‘lgan.

Muchalning tarixi juda qadim davrlarga borib taqaladi. Agar qarayimlarning “Ulug‘ Ata sanavi”ga dalil sifatida qarasak, muchal haqidagi afsonada aytilgan xon O‘g‘uzxon bo‘lishi mumkin. Agar shunday bo‘lsa, muchal yilining tarixi besh ming yil oldinga siljiydi. 

Ilk yozma manabalarimizda muchal yili haqida ma’lumotlar saqlangan. O‘rxun yozuvlarida, “Irq bitigi”da, “Oltun yaruq”da va boshqa uyg‘ur yozuvlarida, Beruniyning qator asarlarida, Koshg‘ariy lug‘atida, Jamoliddin ibn Muxannaning “Kitab xulliyat ul-Insan va xulat ul-lisan” asarida, Mirzo Ulug‘bekning “Ziji Ko‘ragoniy”sida muchal haqida ma’lumotlar berilgan.

Qultegin bitigida qo‘yidagi yozuvlar bor: 

Qultegin qo‘y yilida, yetti yigirmada (o‘n yettinchida) uchdi. To‘qqizinchi oy, yetti o‘tuzda (yigirma yettinchida) yo‘qarturdik (ko‘mdik). Barqin badizin, bitig toshin bichin (maymun) yilining yettinchi oy, yetti o‘tuzda (yigirma yettinchida) ko‘p alqadimiz (ko‘pchilik bo‘lib alqadik, duo qildik, abadiylashtirdik).

Irq bitigida bars yili tilga olingan.

Bars yili, ikkinchi oy besh yigirma (o‘n beshinchi) kunida Tayg‘undan manustandagi (ibodatxonaga) kichik dindar burvaguruga va eshidichimiz (tinglovchimiz) Isig sangun va Itachuk uchun bitdim.

“Oltun yaruq”da quyon yili tilga olingan. Uyg‘ur yozuvlarida sichqon yili (Küskü jyl), tovuq yili (Taqyqu jyl), maymun yil (Bicin jyl), ot yili (Jont jyl), Qisasi Rag‘buziyda it yili (It jyl) tilga olingan.

Bundan ko‘rinadiki, muchal yil hisobi turkiylar hukm surgan butun hududlarda keng tarkalgan.

Muchal yilidan qanday maqsadlarda foydalanilgan?

Tarixdan ma’lum, ilk taqvim Misrda kashf etilgan va u dehqonlarning ehtiyojlaridan kelib chiqib, Nil daryosining toshishini avvaldan aniqlash uchun olib borilgan kuzatishlar davomida yaratilgan. Muchal  taqvimi esa tabiat hodisalarini oldindan bashorat qilish, chorvadorlarning yillik sikldagi ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Shuning uchun yillar hayvon nomlari bilan nomlangan.

Muchal yili – bu oddiy taqvim. U, avvalo, tarixiy voqealarni vaqt tartibida qayd etish,  davlat va jamiyat ishlarini tizimlashtirish, uchrashuvlar, ish va ta’tillarni rejalashtirish, ekin ekish va hosilni yig‘ib olish vaqtini aniqlash, to‘y, bayram, marosimlar, ibodat vaqtini belgilash uchun xizmat qiladi.  Muchal yili ham shu vazifalarni bajargan. Ammo... odam zoti borki, o‘ziga o‘zi ziyon qilguvchidir. Asrlar silsilasida odamlar muchal yillarini ham shakrallashtirib, irim-sirimlar bilan bejashgan.

Qadimda ajdodlarimiz yillarni og‘ir va yengil yillarga ajratishgan[12]. Odamlarning xarakterini ko‘pincha ular tug‘ilgan yillarga nomi berilgan hayvonlarning xarakteri bilan bog‘lashgan. Bu moniylik va  buddizm ta’sirida shakllangan bo‘lishi mumkin. Chunki bora-bora muchal ham folbinlarning quroliga aylangan. Irq bitigida muchal yillarining keltirilishi aynan shu maqsadlarga yo‘naltirilgan. Demak, buddizm elementlari Uyg‘ur xoqonligi davrida turkiylar olamiga kirib kelgan va muchal yiligiga moslashtirilgan.

Muchal yil hisobi islom davrida ham saqlanib qolgan. Hijriy yil taqvimi bilan parallel tarzda qo‘llanilishi sabab, ikki taqvimning simbiozi ham yuzaga kelgan. Shuning uchun so‘fiy folbinlar va qushnochlar ham muchal taqvimidan o‘z maqsadlarida foydalanishgan.

90-yillar – islomiy ruh uyg‘ona boshlagan, ammo kitoblar yo‘qligidan hamma bilgan-bilmagandan so‘rab o‘rganadigan davr edi. Bir do‘stimiz “eshon” oti bor bir kishidan borib “bu yil ro‘za tutishni boshlasam bo‘ladimi, yo‘qmi?” deb maslahat so‘rabdi. Eshonbobo esa “kitob”ini ko‘rib, “bu yil it yili – harom yil ekan,  shoshmay tur keyingi yildan tutarsan!” deb maslahat beribdi. O‘sha yillari gazeta, jurnallarda ham muchal haqida maqollar ko‘paydi. Yana kamiga munajjimlar bashorati rukni ostida burjlar haqida ham eslatmalar paydo bo‘lgan va bu ko‘pincha diniy qadriyat sifatida tabdil etilar edi. Aslida esa muchal hisobi va burjlarning bironta monoteistik dinga aloqasi yo‘q. Muchal yillarning, burjlar esa oylarning hisobini olish uchun zarurat o‘laroq shakllangan.

Muchal va burjga ko‘ra bashorat qilish, fol ochish, insonlarning xarakterini, taqdirini belgilash sog‘lom odamning ishi emas. Bu ish hinduiylik, buddaviylik, sintoiylik kabi dinlar yoki shamanizm, animizm kabi an’anaviy e’tiqod shakllariga xos bo‘lib, monoteistik dinlarda qattiq qoralanadi. Negizi, bunday amallar atrologiya atalmish soxta fan bilan bog‘liq bo‘lib, odamlarni chalg‘itishdan boshqa nafi yo‘q. Atrologiya olimlar tomonidan ham tanqid qilinadi. 1975-yilda 186 nafar dunyoning eng mashhur olimlari, ular qatorida 18 nafar Nobel mukofoti lauriyatlari ham  “Astrologiyaga qarshi e’tiroz”larini e’lon qilishgan[13].

Unda muchal hisobi nima uchun kerak?

Muchal hisobi o‘z vazifasiga ko‘ra, muhim sanalarni yodda saqlash va ularni aniqlash, vaqtni tartibga solish, shunga ko‘ra  ishlar va tadbirlarni rejalashtirish uchun kerak bo‘lgan.

Muchal hisobi chorvador ko‘chmanchilar tomonidan kashf etilgan va u o‘troq xalqlar uchun, xususan shahar uchun mos kelmaydi. Shuning uchun Xitoy, Hindiston va Yevropaliklar undan yetarlicha foydalana olishmagan.  Markaziy Osiyo cho‘llarida va o‘rmonlarida esa muchal hisobidan voz kechishning iloji yo‘q. Chunki hamon minglab chaqirim maydonlarni egallagan, sivilizatsiyalar mutlaqo ta’sir etmagan hududlar mavjud bo‘lib, bu yerlarda chorvadorlar osmon jismlari harakatini bilmasa chorvasi nobud bo‘ladi.

Shahar va qishloq aholisi ham muchal yilini bilsa zarar qilmaydi. Bu zarurat tug‘ilganda har bir insonga kerak bo‘ladi. Har 12 yilda inson jismoniy, aqliy va ruhiy jihatdan yangilanishi, bu uning umridagi ulg‘ayish va qarish bosqichlari ekanini gerontologlar allaqachon e’tirof etgan. Shu jihatdan muchalga e’tibor e’tirozga sabab bo‘lmaydi. Qolaversa, bu bizning ota-bobolarimizning kashfiyoti, ilmiy meros va qadriyatdir. Ammo muchal hisobini okkultizm[14] bilan bog‘lash, mushtariylar sonini ko‘paytirish uchun qaysidir astrologning bergan soxta ma’lumotlarini matbuotda e’lon qilish axloqqa ziddir.

Muchal yillariga nom bergan hayvonlar xarakteri shu yilda tug‘ilgan odam xarakteriga ta’sir etmaydi. Xarakterda gen, tarbiya va xulq asosiy o‘rin tutadi. Yillar halol va harom yillarga bo‘linmaydi. Garchi, o‘n ikki hayvondan oltitasi sigir, quyon, baliq, ot, qo‘y, tovuqning go‘shti halol, qolgan oltitasi sichqon, yo‘lbars, ilon, maymun, it va cho‘chqaning go‘shti harom bo‘lsa ham unga mutassibona yondashish xatodir.

Har yili bir narsaning guvohi bo‘lamiz. Yangi yil (Grigoriy kalendari bo‘yicha) kelishidan oldin ijtimoiy tarmoqlar, televideniye va boshqa matbuot vositalarida muchal taqvimidagi navbatdagi hayvon haqida axborotlar ko‘payadi. Ammo hech kim farosat etmaydiki, muchal yili yanvar oyidan boshlanmaydi. 2026-yil yanvarda ot yili kirmaydi. Ot yili 2026-yil 22-martdan boshlanadi.

Ot yaxshi hayvon. Afsonada otning o‘zi aytganidek, “odam uni minadi, u odamning uzog‘ini yaqin qiladi, suti, qimizi, junidan foydalanadi”. Ammo bu bilan ot yili boshqa yillardan barakali, shu yilda tug‘ilgan odam baxtli bo‘lavermaydi.

Anvar BO‘RONOV,

O‘zbekiston Yozuvchilari uyushmasi a’zosi