Bundan ming – bir yarim ming yil oldin ham yuzlab urug‘larni o‘z ichiga olgan eski turk jamiyatida xotin-qizlarning o‘rni  bo‘lakcha bo‘lgan. Xitoy yilnomalari, sug‘diy, baqtriy, yunon, arman, arab va fors tilli yozma manbalarda “turk xotin-qizlari jamiyatda boshqa ellarga qaraganda ancha erkin” bo‘lgani keltirilgan. Turk “xotun” – malikalari boshqaruvda qatnashib, “xoqon” o‘z o‘rnida bo‘lmay, ovga yo bo‘lmasa, savashga ketgan chog‘larda uning o‘rniga davlatni boshqargan va elchilarni qabul qilgan. Misol sifatida Xun saltanati (mil.old. III – mil. III yuzyilliklar), Xioniylar, Kidariylar va Eftaliylar (IV – VI yuzyilliklar), Turk xoqonligi (552–744) boshqaruvida ayollarning o‘rnini keltirish mumkin. Holbuki, o‘sha kezlarda ayrim el-uluslarda xotin-qizlar erki anchagina cheklangan bo‘lib, bu tutum bir necha yuz yillar bo‘yi saqlanib qolgan.

O‘z dindoshlari bo‘lmish arab va forslardan farqli o‘laroq musulmon turklar jamiyatida ham xotin-qizlarning o‘z erkiga ega bo‘lganliklari Saljuqiylar (1038–1308), Xorazmshoh-Anushteginiylar (1097–1231) boshqaruvidagi Turkon xotunlar o‘rnagida ko‘zga tashlanadi. Hindistondagi turkiy suloladan chiqqan, Eltutmishning qizi Sulton Roziya (1236–1240), Misr turk mamluklari boshqaruvchisi Shajar ad-Dur (1250) va boshqalar turkiy xotin-qizlarning dovrug‘ini yot ellarda tarqata olgan edilar.

Turkiy ayollar jamiyat boshqaruvida, savash-u urushlarda yutuqlarga erishishi o‘z-o‘zidan bo‘lmay, asrlar bo‘yi turk el-uluslarida xotin-qizlarning o‘ziga xos tutgan o‘rni bilan bog‘liq edi. Xitoy yilnomalarida Turk xoqonligi yoshlari to‘g‘risida quyidagicha ma’lumotlar keltirilgan: “Aytishlaricha‚ qiz‚ yigit og‘ochlik‚ o‘tloq yerlarda (turli) o‘yin o‘ynashadi. Yosh-yalanglar, o‘g‘il-qizlar ichiga qil to‘ldirilgan to‘plar bilan oyoq to‘pi o‘ynaydilar” (Sye­fu Yuan­kui) [Taşağıl 2003:  98, 113]. O‘rxun-Enasoy bitiktoshlari orasida o‘nlab esdalik toshlarining xotin-qizlarga atab o‘rnatilgani, Kul tegin va Bilga xoqon bitiktoshlarida esa “(farishta) Umaydek onam El-bilga xotun qut (tolei)ga inim Kul tegin er-yigit bo‘lib yetishdi” deb urg‘ulanishi eski turklar jamiyatida erkaklar va xotin-qizlar teng bo‘lganidan darak beradi.

Eski turkcha yozma asarlarda xotin-qizlar bilan bog‘liq ko‘plab so‘z, atama va otaso‘zi (maqollar) uchrab, ularga tayanib, ayollarning jamiyatdagi o‘rni qanday bo‘lganini ko‘z oldimizga keltira olamiz. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘atit turk”da keltirib o‘tgan yuzlab bilgilar bu masalani yanada yorqinroq tushunib yetishimizga yordam beradi. Bilamizki, ayollarning o‘rni qanday bo‘lganini belgilashda o‘sha jamiyatda ularga nisbatan qo‘llanilgan so‘z va iboralar, xotin-qizlar kiygan kiyim-kechaklarning turli-tumanligi, ularning go‘zallikka intilishlari-yu, yasan-tusan, bezak vositalari, bu masalada erkaklarning tutumi qanday bo‘lganini aniqlash kerak bo‘ladi.  Quyida “Devon”da o‘rin olgan xotin-qizlar pardoz-andozi, kiyim-kechaklarining ayrim turlari bilan bog‘liq so‘zlarga to‘xtalib o‘tamiz:

1.                 “englik – xotinlar yuzlariga (yonoqlariga) surtadigan pushti qizil rang, upa-elik” [Koshg‘ariy 1960: 138]. Turkiy tillar orasida ko‘proq o‘zbek tilida saqlanib qolgan “upa-elik” qo‘sh so‘zining “elik”i bundan ming yillar oldin “englik” deb qo‘llanilgan bo‘lib, bu so‘z eski turkchadagi “eng” (äŋ) “yuz, bet” so‘ziga borib taqaladi, chamasi.

2.                 “ubu – upa” [Koshg‘ariy 1960: 114]. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerak, bir necha turkiy tillarda shu ko‘rinishda saqlanib qolgan bu so‘z o‘rinda ayrim turkiy tillarda ko‘pincha “pudra” (Onado‘li va Ozarbоyjon turklari), “untaq” (qozoq) so‘zlari ishlatiladi. O‘zbek tilida “ubu – upa” so‘zi ayricha uchrashi bilan birga, “englik”ning “elik” ko‘rinishi “upa-elik” qo‘shma so‘zi o‘rnagida saqlanib qolgani qiziq.

3.                 “kirshän – qo‘rg‘oshin upa” [Koshg‘ariy 1960: 410]. Onado‘li turklarida “kirshan” ko‘rinishida shu ma’noda saqlangan mazkur so‘z o‘zbek tilida eskirgan so‘z, atoqli ot – Kirshan “bo‘ronli, bo‘ron – tuzonli kuni tug‘ilgan bola” anglamida onda-sonda uchrab qoladi [Begmatov 2007: 186].

4.                 “bo‘dug‘ – bo‘yoq”. “O‘dlak qaritmishqa bo‘dug‘ taliqmas – zamona qaritganda bo‘yoq bo‘yash ayb qilinmaydi” [Koshg‘ariy 1963, II: 352]. Ushbu otaso‘zini keltirish orqali Koshg‘ariy turkiylar jamiyatida xotin-qizlar bo‘yanib, yasan-tusan qilishlari, kishi qarib, qartayib qolganda ham bo‘yanishga intilishi tabiiy ekanini ta’kidlaydi.

5.                 “bo‘z munchuq – xotinlar taqadigan bir xil munchoq” [Koshg‘ariy 1963, III: 133]. Onado‘li va Ozarboyjon turklarida “bo‘njuq” ko‘rinishida uchraydigan bu so‘z o‘zbek va uyg‘ur tillarida “munchoq”, qirg‘izchada “mo‘nchuq”, qozoq va qoraqalpoq tillarida “mo‘nshaq”, tatarchada “mo‘nchek” ko‘rinishlarida saqlanib qolgan.

6.                 “kimsän – do‘ppi va qalpoqlarga ishlatiladigan, taqiladigan yupqa, oltin girdaklari”  [Koshg‘ariy 1960: 410; DLT 2014: 190]. Bu so‘z turkiy tillarning ko‘pchiligida deyarli saqlanib qolmagan. O‘zbek tilidagi atoqli ot – Kimsan. E.Begmatovga ko‘ra, Kisan chamasi, “nodir bola. Oltin bilan ziynatlangan, chiroyli, guzal yoki, “kimsan uzi”, ya’ni yashaydigan (umri uzok,) bolamisan ma’nosida”dir [Begmatov 2007: 186].

7.                 “didim – nikoh kechasi kelinlarga kiydiriladigan toj (Qimmatbaho toshlar o‘rnatilgan bosh kiyim)” [Koshg‘ariy 1960: 378]. Yunoncha “diadema” so‘zidan o‘zdlashtirilgan bu so‘z bundan ming yilcha oldin ham eski turklarda qo‘llanilgan.

8.                 “ich qur – xotinlarning qo‘ltiq ostiga taqadigan ziynat buyumi” [Koshg‘ariy 1960: 314; DLT 2014: 16]. O‘zbek tilining Xorazm tarmog‘ida “ichqir – xotinlarning ishton bog‘ichi anglamida ishlatiladi [O‘XSHL 1971: 123].

9.                 “yipladi. Urag‘ut yuzin yipladi – xotin yuzining tuklarini ip bilan terdirdi” [Koshg‘ariy 1963, III: 322]. Bu odat bugungi kungacha saqlanib qolgan bo‘lib, o‘zbek xotin-qizlari orasida yuz tuklarini “iplash”, “ip bilan terdirish” degan so‘zlar qo‘llaniladi.

10.            “o‘ŋik – echki yungidan qilinadigan yasama soch”. O‘ŋik yo‘rgayak “ulama soch” [Koshg‘ariy 1960: 154]. Bundan ko‘rinadiki, ming yilcha oldin ham turkiy el-uluslarda xotin-qizlar to‘kilavergan sochlarini ulama taqish orqali benuqson ko‘rsatishga tirishganlar.

11.            “kezlik – xotinlarning kiyimlariga taqib, o‘zlari bilan olib yuradigan kichkina pichoqchasi” [Koshg‘ariy 1960: 443]. O‘zbek tilining ayrim shevalarida “gezlik – bolalar pichoqchasi” anglamida uchraydigan bu so‘z bundan ming yilcha oldin xotin-qizlar tomonidan ishlatilgani qiziq. Chamasi, kezlikni iplarni kesish, meva-chevalarni archishda qo‘llagan bo‘lsalar kerak.

12.            “kiz – mushk qutichasi, taxt, sandiq, chamadon va boshqalar. Kizdagi kiz yipar – mushk qutichasi sandiqda saqlanib qoladi. Bu maqol xotinlar og‘zining hidini mushkka o‘xshatilgan vaqtda qo‘llaniladi” [Koshg‘ariy 1960: 316].

13.            “kerim – gulli parda, gul choyshab. Tam kerimi – ziynat uchun devorlarga tutiladigan narsa, kirpech” [Koshg‘ariy 1960: 378].

14.            “partu – yaxtak, bir qavatli ustki kiyim, partuq” [Koshg‘ariy 1960: 393]. “Devonu lug‘atit turk”ni o‘zbekchaga o‘girgan S.Mutallibov Shayx Sulaymon so‘zligida “partuq” degan so‘z borligiga urg‘u beradi. Chamasi, ko‘pgina tillarda keng tarqalgan “fartuk” negizi bu so‘zga borib taqaladi.

15.            “bukum: bukum etuk – xotinlar kiyadigan etik, maxsi (o‘g‘uzcha). O‘g‘uzlardan boshqalar mükim, mükin deydilar” [DLT 1960: 376; DLT 2014: 170]. O‘zbek tilining izohli lug‘atida “mo‘kki – shevada xom teridan tikiladigan qo‘nji kalta oyoq kiyimi” deb ochiqlangan [O‘TIL 2006: 667].

Demak, keltirib o‘tilgan bu bilgilar eski turk ellarida xotin-qizlarning turmush yo‘sini qanday kechgani, kiyim-kechaklari-yu taqinchoqlari qay ko‘rinishda bo‘lgani, ularning yasan-tusanlarida nimalar qo‘llanilgani kabi masalalarni oydinlatishga xizmat qiladi. Bu esa turk el-uluslari bilan qo‘ni-qo‘shni, aralash yashab, turkiylar jamiyatida ayollar ancha erkin ekaniga urg‘u bergan turli mualliflarning qaydlari to‘g‘ri ekanini ko‘rsatadi.

“Devonu lug‘atit turk”da aslida bu masalalar bilan bog‘liq yana ko‘plab so‘z va atamalar uchraydi. Ularni boshqa yozma manbalar bilan solishtirish orqali eski turk jamiyatida xotin-qizlarning o‘rnini yanada teranroq aniqlash mumkin.

Gʻaybulla BOBOYOR,

tarix fanlari doktori, profyessor