Xastalik va go‘zallik o‘rtasidagi ziddiyat, insonga inson sifatida qarash zarurati, jamiyatning ajratilgan yetimlari: eronlik mashhur shoira Furug‘ Farruxzodning yagona rejissyorlik ishi – “Uy qora” hujjatli filmi to‘g‘risida.

Furug‘ Farruxzodni adabiyot ixlosmandlari yaxshi taniydi. Bir qancha she’rlari o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. Ijodiy faoliyati forsiy nazmda alohida sahifa ochgan. Ushbu maqolada uning bir qancha xalqaro festivallarda e’tirof etilgan, she’riy, falsafiy va insonparvar yondashuvi orqali moxov kasalligi bilan og‘rigan odamlarning hayotini yorituvchi noyob hujjatli filmi haqida so‘z boradi.

“Uy qora” (“Khaneh siah ast”) 1962-yilda suratga olingan bo‘lib, Eron kinosining eng yaxshi namunalaridan biri deya e’tirof etiladi, mamlakat kino sanoatida Yangi to‘lqin harakatining boshlanishi sifatida qaraladi.

22 daqiqalik mazkur qisqa metrajli asar Tabriz shahridagi “Baba bag‘i” nomli moxovlar koloniyasida yashovchi odamlarning hayot tarzi va azob-uqubatlarini tasvirlaydi. Muallif jamiyatda qabul qilinmagan, kasalligi sabab ihotalangan insonlar oldidagi chegarani kesib o‘tadi va ana shu noestetik kartinaga she’riy ruhiyatni ham jo etadi. Furug‘ filmda moxov kasalligi bilan og‘rigan odamlarning og‘ir sharoitlarinigina emas, ularning insoniy kechinmalari, umidi va hayotga intilishini ko‘rsatadi. “Xunuklik” deb hisoblangan narsadan go‘zallikni topishga urinadi.

Moxov tekkan kishida nerv, nafas olish yo‘llari, teri va ko‘z shikastlanadi. Natijada og‘riqni his qilish xususiyati pasayib, mushaklarning kuchsizlanishi, tananing yemirilishi, qiyshayishi va boshqa og‘ir asoratlar namoyon bo‘ladi. Bu kasallik, asosan, kambag‘al qatlam orasida ko‘p uchrashi aytiladi.

Film o‘ta tabiiy – u yerdagi muhit qanday bo‘lsa, o‘z holicha ko‘rsatiladi. Intervyu yoki rejalashtirilgan postonovkalarni ko‘rmaysiz, sezmaysiz ham. Kadr ortida shoiraning she’rlari, muqaddas kitoblardan parchalar, moxov kasalligi va adolat to‘g‘risida mulohazalar yangraydi. Film davomida erkak va ayolning ovozi eshitiladi. Bittasi Furug‘, bu moxovning, ya’ni jamiyat chetlagan kishining ichki ovozi. Erkak kishining ovozi esa ilmiy, qabul qilingan narsalarni aytadi. Qaysidir ma'noda, bu ikkinchi ovoz jamiyatning moxovga – chetlangan odamga nisbatan qarashidek edi.

Film avvalida quyidagicha xitob qilinadi: “Dunyo xunuklikdan xoli emas. Agar inson undan yuz o‘girsа, yana-da ko‘proq bo‘lardi.” Ilk kadrda moxov bilan kasallangan qoshlari qop-qora ayolning oyinada o‘ziga qarab turgani aks etadi. Xastalik uni bir ko‘zidan ayirgan, yuz terilari tortishib, irigan, juda ko‘rimsiz holatga kelib qolgan. Go‘yo shu onda u o‘z chehrasidan go‘zallik izlayotgan va bundan bir lahza huzur his etayotgan edi (Bu har bir tomoshabin nigohida turlicha tushunilishi mumkin).  

Keyingi kadrda maktab bolalari “Yaratganga nega shukur aytamiz?” savoliga yozilgan javoblarini o‘qishadi:

– “Ollohim, onam va otamni yaratganing uchun senga shukurlar aytaman!”

– “Senga oqqan suvlar, meva beruvchi daraxtlaring uchun shukur aytaman!”

– “Menga ishlaydigan qo‘llar berganing uchun shukur deyman!”

– “Dunyoning mo‘jizalarini ko‘ra oladigan ko‘zlar berganing uchun shukur qilaman!”

Ular eshitish uchun quloqlar, istagan joyiga borish uchun oyoqlar va barcha berilgan ne’matlar uchun minnatdor ekanliklarini aytishadi. Ahvoli tang bo‘lsa-da, boriga shukur qilishi to‘rt muchasi sog‘ odamga uyat hissini bermay qolmaydi.

Yo‘q, bu film emas, uni tomosha qila turib, o‘zingizni o‘zidan boshqachalarni tan olmaydigan “sog‘lom” kishilardan uzoq bo‘lgan qo‘rqinchli odamlar orasiga tushib qolgandek his qilasiz. Biroz o‘tib, gap nimadaligini tushuna boshlaysiz.

Filmdagi tasvirlar ham shafqatsiz, ham insoniy bo‘lib, tomoshabinni o‘ziga jalb qilmay qolmaydi. Koloniyada odamlarning ovqatlanishi, o‘yin o‘ynashi, to‘y marosimlari va ibodat qilishi sog‘lom odamlarnikidan farq qilmaydi. Ular bundayin baxtsizlikka ko‘nib, ko‘nikib bo‘lgan, uni chetlab, go‘yo zulmatdan nur izlayotgan insonlar edi.

Bu yerda har qanday yoshdagi odamlarni uchratish mumkin, qari, navqiron, o‘rta yosh, hatto jajji go‘daklarni ham. Ularning bari moxov. Qay birining burni yo‘q, boshqasining ko‘zi, yana birining oyog‘i barmoqlaridan yemirilib, tugab boryapti – barida nuqson bor. Ammo ular sokin yashaydi, ba’zi sog‘lom odamlardan farqli ravishda, toza orzu bilan yashaydi: qo‘li ishlamay, qiyshayib qolgan bir erkak tushunarsiz nutqi bilan har doim bir qo‘shiqni xirgoyi qilib yuradi, oyoqlari bilan yer tepinib, qo‘shig‘iga usul – ohang berib turadi. Boshqasi esa uyning devorlari bo‘ylab tebrana-tebrana, hafta kunlarini takrorlab yuradi: chorshanba, payshanba, juma…

Moxov surunkali va o‘ta yuqumli bo‘lsa-da, uni erta aniqlab, oldini olish yoki asoratlarini to‘xtatish mumkin. “Uy qora”ning keyingi tasvirlarida moxovlarning shifokorlar tomonidan muolaja qilinayotgani aks etadi. Birining ko‘ziga dori tomizsa, biriga ukol qiladi, birining chirigan oyog‘ini tozalasa, birining ichkariga qarab qotib qolgan barmoqlarini cho‘zish uchun kaftlari ustidan yuk qo‘yib tekislaydi. Ha, ular sabrli, toqatli. Hatto ovqat tarqatar mahal ham tartib bilan navbatda turishadi, bir-birlari bilan talashishmaydi, tortishishmaydi.

Filmda Furug‘ning ko‘pgina she’rlaridan foydalanilgan. Masalan, bir gal u shunday deydi:

“Qaniydi, kabutardek qanotlarim bo‘lsaydi,

Uchardim uzoqlarga, qolardim axir omon.

Sahrolarda qochqindek sarson bo‘lsam ham mayli,

Men ko‘rgan jabr-u sitam, netay, bo‘lmadi tamom?”

Furug‘ning ovozi she’riy va ta’sirli bo‘lib, tasvirlarga hissiy jo‘shqinlik qo‘shadi. Film xastalik haqida bo‘lsa ham, markazda insoniylik va go‘zallik turadi. U azobni nafosat hissi orqali yengil qiladi.

Film so‘ngigacha odamlar o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladi: bola o‘qiydi, ayol tikadi, keksalari duo qiladi. Kamera bu azobli hayotga “achinish” bilan emas, hurmat bilan qaraydi.

Furug‘ filmni suratga olish uchun 12 kunini moxovlar bilan o‘tkazgan. Eronlik hamkasbi rejissor Ibrohim Guliston va operator Sulaymon Minasiyon unga yaqindan yordam berishadi. Furug‘ o‘sha kunlarni shunday xotirlaydi:

“Ularni birinchi bor ko‘rganimda juda g‘alati bo‘lib ketdim. Qo‘rqinchli edi. Moxovxonada insoniy his-tuyg‘ular bilan yashaydigan, ammo insoniy chehradan mahrum bo‘lgan bir qancha odamlar hayot kechirmoqda. Bir ayolni ko‘rdim, yuzida faqat bir teshik bor edi, xolos va shu teshik ichidan gapirardi. Men ularning barmoqlari irib tushgan qo‘l-oyoqlariga qo‘limni tekkizdim, dasturxonda ular bilan birga o‘tirdim, suhbatlar qurdim. Shunday qilib ularning ishonchini qozondim”.

Furug‘ ishonch qozonish bilan birga, ularni chin dildan yaxshi ko‘rib qoladi. Hatto go‘daklardan birini o‘zining o‘g‘li qilib asrab olishi ham uning maqsadi faqat film olib ketish emas, azbaroyi mana shu ko‘rgilik uchun jonfidoligi edi.

Nahot unda moxov yuqtirib olish xavotiri yo‘q bo‘lsa? Bitta film uchun shunchalik qahramonlik qilish shartmikan? Bu savollarni esa bizning sog‘lom jamiyatdagina eshitish mumkindek.

Furug‘ Farruxzodning “Uy qora” hujjatli filmi moxov kasalligi kabi ijtimoiy muammolarni ochiq ko‘tarib, jamiyatning chetlatilgan qatlamlariga e’tibor qaratdi. Bu o‘sha davrda chinakam jasoratli qadam edi. Asar o‘z vaqtida Eronda, keyinchalik xalqaro miqyosda katta e’tiroflarga sazovor bo‘ldi. 1963-yilda Germaniyada o‘tkazilgan Xalqaro qisqa metrajli filmlar tanlovida 65 ta asar orasidan grand-prini yutdi. 2019-yilda filmning restavratsiya qilingan nusxasi Venetsiya xalqaro kinofestivalida namoyish etildi.

“Uy qora” – oddiy hujjatli film emas. Bu og‘riqni she’rga aylantirgan, betakror poetik asar. Furug‘ Farruxzod o‘z kameralari orqali “xastalik” ortida yashiringan insoniy fazilatlarni ochib berdi. Bu film har bir tomoshabinga ko‘rinmagan go‘zallikni ko‘rishni o‘rgatadi.

Filmni Youtube’da fors tilida inglizcha va turkcha subtitr bilan va boshqa rasmiy saytlarda tomosha qilish mumkin.

Otash YASHIN

“O‘zbekiston talabasi” jurnali, 2025-yil 25-son.