Tasavvur qiling, do‘stingiz bilan restoranda o‘tiribsiz. Siz oddiy McDonald's burgerini buyurdingiz, do‘stingiz esa mashhur oshpaz tomonidan soatlab tayyorlangan, har bir masalliq e’tibor bilan tanlangan va yillar davomida sayqallanib kelgan retsept asosidagi taomni tanladi. Ikkalasi ham qorningizni to‘ydiradi, ammo farqi shundaki, burger faqat ochligingizni qondiradi, oshpazning taomi esa didingizga ta’sir qilib, estetik zavq ham beradi.

Bu misol orqali, hayotda ikki xil tajriba mavjud: iste’mol qilinadigan va o‘zgartiradigan, demoqchi edik. Biri bizni bir lahzaga qondiradi, ikkinchisi esa ichki olamimizga ta’sir qilib, bizni o‘zgartirib yuborishi ham mumkin. Xuddi shu farq kino olamida-da kuzatiladi.

“Koinot Odisseyi 2001” (2001: A Space Odyssey) filmidan, rejissyor – Stenli Kubrik.

Kubrikning filmini ko‘rganimdan 2-3 hafta o‘tib ham, mana bu fikrlar xayolimdan ketmadi: nega “Qasoskorlar” (Avengers) filmini ko‘rganimdan bir soat o‘tib deyarli hamma narsani unutaman, lekin “Koinot Odisseyi 2001”dagi sahnalar haftalab xayolimdan chiqmaydi? Nega ayrim filmlar shunchaki hordiq uchun, ayrimlari esa hayotimizda iz qoldiradigan tajribaga aylanadi?

Mualliflik kinosi nima? Kinoning muallifi kim?

Bu savol bizni kino olamining eng chuqur qatlamlaridan biriga – “auteur kino”ning, ya’ni mualliflik filmlarining sirli dunyosiga yetaklaydi. Bu dunyoni anglash nafaqat kinosevarlar uchun, balki har bir inson uchun zarur bo‘lishi mumkin. Chunki bunday kartinalar shunchaki tomosha qilish va dam olish uchungina emas, balki hayotni chuqurroq tushunish, his etish va har bir kadr ortidagi yashirin ma’nolarni ilg‘ab olish uchun yaratiladi.

“Ko‘zgu” (Mirror – 1975) filmidan, rejissyor – Andrey Tarkovskiy.

Kitob o‘qiyotganimizda yozuvchini, suratga qarasak rassomni, musiqa eshitsak qo‘shiqchi yoki bastakorni o‘ylaymiz. Ammo filmni ko‘rganimizda-chi? Filmni kim “yozgan” deyish mumkin? Rejissyormi? Ssenarist? Prodyuser? Yoki aktyorlar?

Aynan shu o‘rinda “Auteur” nazariyasi bizga yordam beradi va shuni ta’kidlaydi: ba’zi rejissyorlar borki, ular filmlarni nihoyatda shaxsiy uslubda yaratadi va ularning har bir asari aslida mualliflik asari hisoblanadi. Xuddi yozuvchi asarlarida imzosini qoldirgani kabi, bu rejissyorlar ham har bir kadrda o‘z “qalam izi”ni aks ettirishga intiladilar.

Mualliflik kinosi qanday paydo bo‘ldi?

Bu tushuncha ilk bora 1950-yillarda Fransiyada paydo bo‘lgan. Yosh kinotanqidchilar Gollivud filmlarini tahlil qilar ekan, bir narsani sezib qolishadi: ayrim rejissyorlarning filmlari, mavzusi turlicha bo‘lsa ham, bir-biriga o‘xshash jihatlarga ega. Masalan, Alfred Hitchkok filmi deyishsa, siz darrov tushunasiz, bu filmda qo‘rquv, ruhiy bosim va sirli voqealar bo‘ladi. Akira Kurosava filmi esa samuraylar, tabiat, insonning ichki va tashqi kurashidan iborat bo‘ladi yoki Stenli Kubrik filmi deganda mukammal kadrlar, sovuq go‘zallik, insonning qorong‘u jihatlari haqida chuqur tahlilni ko‘rishimiz mumkin.

Federiko Fellinining “Amarcord” filmini suratga olish jarayonidan, 1973-yil.

Bunday rejissyorlarni shunchaki kinematograflar emas, balki ekran shoirlari, zamonaviy faylasuflar, inson ruhiyatining tadqiqotchilari desak ham bo‘ladi. Ularning har bir filmi o‘z dunyoqarashlarining badiiy ko‘rinishidir.

Qanday qilib muallif rejissyorni tanish mumkin?

“Shaxs” (Persona – 1966) filmidan, rejissyor – Ingmar Bergman.

Muallif rejissyorni tanib olishning eng oson yo‘li – takrorlanuvchi mavzular va uslubga e’tibor qaratishdir. Muallif o‘zini doimo qiynaydigan savollarni yangicha shakllarda ifodalashda davom etadi. Shu tariqa har bir haqiqiy muallif rejissyor o‘z “javoblarini” chuqurroq o‘rganish uchun kino san’atidan foydalanadi.

Zamonamiz “shoir”laridan bo‘lmish Kristofer Nolan doimo vaqt, xotira va haqiqat atrofida aylanadi. “Memento”, “Muqaddima”, “Interstellar”, “Dankirk” – barchasi turli hikoyalar, lekin bir xil savollarga ega: Vaqt nima? Xotiraga ishonish mumkinmi? Haqiqat nechta qatlamdan iborat?

Shvetsiyalik ijodkor – Ingmar Bergman esa inson ruhi, Xudo va ishonchsizlik o‘rtasidagi kurash, muhabbat va yolg‘izlik haqida “yozadi”. “Yetti muhr” (Seventh Seal), “Shaxs” (Persona) kabi filmlari o‘zining savollari bilan to‘la.

“Rus klassiki” – Andrey Tarkovskiy esa vaqt, xotira va orzularning chegaralari haqida fikr yuritadi. “Solyaris”, “Stolker”, “Ko‘zgu”lari orqali u bizni real hayotdan ichki dunyomiz sari sayohatga boshlaydi.

Ularning bu “takrorlanuvchi” mavzulari g‘oyasizlik belgisi emas, aksincha ijodiy teranlik alomatidir. Xuddi Shekspir har bir asarida sevgi, hokimiyat va o‘lim haqida qayta-qayta yozganidek, har bir haqiqiy rejissyor o‘zini qiynab kelayotgan savollarga yangi javoblar topish ilinjida bоt-bоt qaytaradi.

Nima uchun bunday filmlar haftalab xayolingizdan chiqmaydi?

Birinchi sabab – shaxsiy haqiqat. Muallif rejissyor sizga tayyor javoblar bermaydi, balki o‘zining ichki dunyosidan – o‘z tajribasi, savollari va qo‘rquvlari orqali hikoya qiladi. Keyinchalik aynan shu shaxsiylik bizning ichimizda aks-sado beradi: “Ha, bu odam ham men kabi qo‘rqqan, o‘ylagan va yo‘l izlagan”.

“Muqaddima” (Inception – 2010) filmidan lavha, rejissyor – Kristofer Nolan.

Ikkinchi sabab – estetik boylik. Bunday filmlar har bir kadrni chizilgan suratdek ko‘rsatadi. Kubrik filmini ko‘rayotganingizda, har bir sahnada devorga osib qo‘ysa bo‘ladigan darajadagi kadrlarni ilg‘aysiz. Tarkovskiy kartinalarida esa yorug‘lik va soya ramziy metaforaga aylanadi. Bugunimizning “umidli shoir”laridan bo‘lmish Vez Anderson olamida har bir rang, har bir detal o‘z o‘rnida va o‘z ma’nosida turadi.

Uchinchi sabab – fikrlashga majburlash. Oddiy Gollivud filmlari bizga “Qiynalmang, biz hammasini tushuntirib beramiz”, deydi. Biroq mualliflik filmlari esa, “Yur, birga o‘ylaymiz, izlanamiz”, deya sizni tafakkur maydoniga “sizlab” emas, “senlab” taklif qiladi. Shu tariqa ular sizga har qanday hodisaga bir emas, bir nechta tomondan qarash mumkinligini ko‘rsatadi.

To‘rtinchi sabab – tuyg‘ularning chuqurlashuvi. Mualliflik kinosi sizga “Mana, yig‘lang!” yoki “Mana, kuling!” deb buyurmaydi. Ular faqatgina ko‘rsatadi, siz esa ichingizda turli xil – murakkab va noaniq tuyg‘ularni boshdan kechirasiz. Chunki bunday filmlarda sevgi ham, qo‘rquv ham, baxt ham – oddiy yoki oq va qora emas. Har bir his minglab ohang, jilva, soya va ranglarda namoyon bo‘ladi.

Nega bugun mualliflik kinosi yanada muhim?

Bugun biz “kontent dunyosi”da yashayapmiz. Netflix, HBO, Disney+, Amazon – yuzlab seriallar, filmlar, tok-shoular har kuni e’tiborimiz uchun kurashishyapti. Har daqiqa yangi narsa chiqadi va algoritmlar biz uchun “yoqadigan” filmlarni tayyorlab turishadi. Hammasi qulay. Hammasi tez. Hammasi oson.

“Porlash” (Shining – 1980) filmidan lavha, rejissyor – Stenli Kubrik.

Ammo bu qulaylikning o‘z narxi bor. Biz bir xil yo‘nalishda o‘ylashga, his qilishga va bir xil estetikani yoqtirishga o‘rganib qolamiz. Fikrlashimiz, zavq olishimiz, hatto hayratlanishimiz ham algoritmga moslashib qoladi va oxiri biz shunchaki “kontent iste’molchisi”ga aylanamiz.

“Auteur” kino esa butunlay boshqacha yo‘lni taklif qiladi: bizni noqulay holatlarga soladi, bezovta qiladi, savollar beradi. U bizdan faqat ko‘rishni emas, ichkariga qarashni, o‘zimiz bilan muloqot qilishni so‘raydi. Va eng muhimi, u bizni “kontent iste’molchisi” emas, “san’at tajribasining ishtirokchisi”ga aylantiradi.

Bugungi kunda, hamma narsa bir xil qolipda taqdim etilayotgan bir paytda, mualliflik kinosi har bir insonning o‘ziga xosligini, har qalbning betakror ohangini eslatib turadi. Bu kinolar bizga o‘zimizning noyobligimizni va mustaqil fikrlash qobiliyatimizni qaytarishga harakat qiladi.

Muallif filmi va kitob o‘qish o‘rtasidagi bog‘liqlik

Yaxshi kitobni bir marta o‘qib bo‘lmaydi deyishadi. Masalan, Dostoyevskiyning “Aka-uka Karamazovlar”ini yigirma yoshda o‘qish bilan, qirq yoshda qayta o‘qish butunlay boshqa tajriba. Har safar yangi ma’nolar, qatlamlar, haqiqatlar ochiladi.

“Stalker” (1979) filmidan lavha, rejissyor – Andrey Tarkovskiy.

Mualliflik filmlari ham xuddi shunday ishlaydi. Tarkovskiy filmini birinchi marta ko‘rganingizda, ehtimol zerikib qolarsiz: hamma narsa sekin, noaniq va juda sokin muhit. Lekin ikkinchi yoki uchinchi marta ko‘rganingizda boshqa narsa paydo bo‘ladi – har bir kadrda shoirona metafora, har bir harakatda ramziy ma’no, har bir sukunatda hikmat yashiringanini sezasiz.

Kubrik filmiga yoshlikda hayrat bilan qaraysiz, uning vizual kuchi sizni mahliyo qiladi. Yoshingiz ulg‘aya borgach esa o‘sha film siz bilan teran suhbatlar qilishni boshlaydi. Bergman filmini hissiyotlar kuchli bo‘lgan paytda ko‘rsangiz yurakni o‘rtaydi, qolgan odatiy davrlarda esa miyani og‘ritadi.

Bunday filmlar bizga nafaqat matnni, balki tasvirni, harakatni, rangni, musiqani, hatto sukunatni ham “o‘qishni” o‘rgatadi. Ular bizni estetik jihatdan “savodxon” qilib, ko‘rish, his qilish va tushunish qobiliyatlarimizni o‘tkirlashtira oladi.

Mualliflik filmlarini ko‘rishni qanday boshlasam bo‘ladi?

Agar siz mualliflik filmlari dunyosiga kirishni istasangiz, bu sayohatni asta-sekinlik bilan boshlagan yaxshi. Yuqorida aytilgan yaxshi kitoblarimizga o‘xshab, mualliflik filmlari bir necha marta “o‘qilish”ni talaba etadi. Har safar yangi qatlamlar, yangi ma’nolar ochiladi.

“Vertigo” (1958) filmidan lavha, rejissyor – Alfred Hitchkok.

1-bosqich: Mashhur rejissyorlarning yengil va tushunarli filmlaridan boshlang. Masalan, Xitchkokning “Shimoliy-g‘arbga qarab” (North by Northwst) yoki “Orqa deraza” (Rear Window) filmlari – qiziqarli va tushunarli syujetga ega va ayni bir paytda chuqur ma’noli.

2-bosqich: Vizual kuchi bilan ta’sir etuvchi filmlarga o‘ting. Misol uchun, Kubrikning “Koinot Odisseyasi 2001” (2001: A Space Odyssey) yoki Tarkovskiyning “Solyaris” (Solaris) filmlari sizni kundalik hayotdan uzoqlashtirib, mutlaqo boshqacha tafakkur olamiga olib kiradi.

3-bosqich: Hissiy jihatdan og‘ir bo‘lgan kuchli filmlarni tomosha qiling. Bergmanning “Yettinchi muhr” (The Seventh Steal) yoki “Shaxs” (Persona) kabi asarlari sizni ichki savollaringiz bilan yuzlashtiradi va ularga qarshi kurashib emas, aksincha ular bilan birgalikda yashashni o‘rganasiz.

4-bosqich: Biror muallif rejissyorning bir nechta filmini ketma-ket tomosha qiling (Misol uchun tepada ismi ta’kidlab o‘tilgan xohlagan bir rejissyorni). Ana shunda siz ularning “imzosi”ni, takrorlanuvchi mavzulari va savollarini hamda estetik tilini “o‘qiy” boshlaysiz.

Xulosa: Hayotning o‘zi ham kino bo‘lishi mumkin

Kirish qismida ta’kidlaganimizdek, biror narsani “tanovul qilish”da ikki xil tajriba mavjud: iste’mol qilinadigan va o‘zgartiradigan. Aynan shu nuqtada o‘z hayotimizga nazar tashlab, o‘zimizga savol berishimiz kerak: biz shunchaki tayyor “burger”larni iste’mol qiluvchilar qatoridamizmi yoki har bir kunimizni “usta oshpaz” singari e’tibor, mehr va ijodkorlik bilan yaratayotgan ijodkorlar safidamizmi?

“Sarguzasht” (L'Avventura – 1960) filmidan lavha, rejissyor – Mishel Antonioni.

Mualliflik kinosi bizga shuni o‘rgatadiki, siz shunchaki voqealarning “kuzatuvchisi” emas, balki o‘z hayotingizning “yaratuvchisi” bo‘la olasiz. Xuddi muallif rejissyorlar har bir kadrda o‘z imzolarini qoldirgani kabi, siz ham har bir kun, har bir tanlov va har bir qaroringiz orqali o‘z hayotingizda “mualliflik imzoyingiz”ni qoldirishingiz mumkin.

Ehtimol, aynan shu – kinoning bizga bera oladigan eng katta sabog‘idir: hayot ham kino kabi yaratilishi mumkin va biz uni yaratuvchi, o‘zgartiruvchi kuchga egamiz. Savol shundaki, biz bu kuchdan qanday foydalanamiz?

Samandar ERKINJONOV