Peshayvonda zanjabil tuzlayotgandim. Ijarachi Amal xola kelib, avval biroz tomosha qildi. Kulib qaragan boʻldim. Esimni taniganimdan beri nimadir qilayotganimda boshqa odam bilan gaplashishni yoqtirmasdim. Amal xola ham besh yildir buni tushunib yetgan chogʻi, indamadi. Zanjabilni avval qogʻozdek yupqa kesib, qaynataman. Suvini suzgach, guruch sirkasi, tuz va shakar solib rostlayman. Bori shu.

Tayyor zanjabilni shisha koʻzachalarga qamayotgan paytim taxtanikiga oʻxshash isi sirka bilan aralashadiyu nimanidir eslatadi. Soʻngi paytlar bunday tasodifiy eslovlarga oʻrgandim. Oxirgi bor fakultetda “portlagandi” bu eslov. Assistentlar xonasida nimadir oʻqib oʻtirgan mahalim birdan yoʻlak gursillab ketdi. Ortidan, doimgi olatasir boshlandi. Kampus hovlisiga kirgan askarlar, kabinetidan munkillab chiqayotgan professorlar, qayerdaligini hech kim aniq bilmaydigan qizil chiroqning sovuq yorugʻi. Odatda, fakultetdagi siyosiy janjallar bunchalikka bormasdi, deyman. Xonaga otilib kirgan qiz meni koʻradi-yu bir lahza nima deyishni bilmay qoladi. Oxiri oʻzim soʻz boshlayman: Tinchlikmi? Tinchlik emasligini bilardim. Fakultetda tinchlik mustasno holat. Qaytanga jimjitlik hayiqtirardi bizni. Millatchilar soʻlchi guruhga tashlanibdimi? Qaysidir domla klassik adabiyotni oʻqitayotgan payt talabalardan biri qarshi chiqibdimi? Yoʻq, bu safar boshqa. Fakultetning qayerigadir bomba qoʻyilganmish, deydi oʻzini bazoʻr bosgan qiz. Bombatoparlar kelibdi. Tezroq chiqaylik – pinak buzishga arziydi.

Kampusning torgina hovlisiga chiqqach, dimogʻimga tanish bir is uriladi. Oʻtkir, namxush, qoramtir. Oʻqdori. Bu isni olaman-u vaqt toʻxtaydi. Yangi yil payti Chinozda, mahallada portlatilgan paqildogʻ-u qoʻshni Toʻlqin alkash otgan mushaklarni eslab ketaman. Professor yengimni tortib qoʻyadi. Prustni esladim, deyman. Qarsillatib kuladi. Adabiyot boʻlimiga bomba qoʻysang, assistenti ham Prust deydi. Makonning shaxsi shudir balki, deyman professor ikki oy avval rad qilgan qaysidir dissertatsiyaga shaʼma bilan. Boʻlsa bordir.

Ammo, zanjabil isining aynan qaysi xotiraga ishora qilayotganini topolmasdim. Tish kavagiga kirgan luqmadek, tamakini tashlashga harakat qilayotgan odamning boʻgʻzidagi tugundek. Xotirani topolmadim-u zanjabilning oʻzini ramziylashtira boshladim. Baribir, dedim oʻzimga oʻzim, xotira ham oʻzi yoʻq bir voqelikka ramz topish emasmidi?

Bir paytlar Turkiyada daraxt payvandlash kofirlik deb qaralganmish. Yigirmanchi asr boshlari Turkistonda kartoshka va pomidorni “kofir nasibidir” deb yemagan odamlar haqida gapirib berayotgan paytim aytishgandi buni. Allohning ishiga aralashish, tabiatga qasdan zarar yetkazish deb oʻylashgan ekan. Bu asnoda biznikilar, Hakim Nazir qissalari yolgʻon gapirmayotgan boʻlsa, “navqiron Michurinchi” boʻlib bogʻlar ichra chappar urishayotgandi. Qiziqki, Turkiston Amerikadan kelgan sabzavotni yemasdi, ammo Usmoniylar qahvani xoʻrillatib ichishardi. Demak, halollik ham mintaqadan mintaqaga qarab oʻzgararkan, dedim.

Tuzlama-chi? Tuzlama yo murabbo ham yozni biroz uzunroq yashash, issiq kunlar yodini shisha koʻzachaga qamash emasmi? Qish izgʻirinida yozgi bodringni karsillatish faqat tilga zavq beradimi yo buning ostida allaqanday gunoh lazzati ham yotganmikan?

Bilmasdim. Bilganim, zanjabilning peshonamdagi yakka-yu yagona shisha koʻzaga sigʻolmagani. Amal xolaning xunobi oshadi. Bir hafta avval men tayyorlagan avokadoli guakamole sousi haliyam muzlatkichda yotgandi. Uni bitirmay, yana bir kosa allambalo qorishmamdan qoʻysam... Muzlatkich yalmogʻizning qozoniga oʻxshab qolibdi, degandi bir marta. Kulgandim.

Matn ham shundaymikan? Biz ham lahzaning fikriy chamogʻini matnga, matnni esa kitob muqovasi orasiga bandi qilmaymizmi? Kimningdir yozganini oʻqish oʻshaning, begonaning oniy shavqiga kechikib boʻlsa-da sheriklik qilish emasmi? Kechikib, lekin yana qasdan.

Tasodifiy xotiralar silsilasiga yalmogʻizning qozoni bilan Xurshid Davron kutubxonasi ham qoʻshilib ketdi. Faqat, bu kutubxona qozon emas, muzeyga oʻxshardi. Maʼsumiyat muzeyi. Oʻrhon Pamuq. Oʻzbekchaga oʻgirilmagan, oʻgirilsa-da yolchitilmagan yozuvchining bir romani. Toʻlqin alkashning oʻgʻli Tohir yangi telefon olganida qoʻshni Abdulaziz akaning tarashalariga oʻtirgancha qiziqsinib tikilgandim:

– Interneti bormi?

– Ha.

– Unda, bitta saytga kirsak boʻladimi?

– Boʻladi, dedi Tohir.

– “Kh-davron.uz. Shunga kir”.

– Kim u Xurshid Davron?

“Katta shoir”, deganimni eshitib avval saytga kirdi. Oppoq sahn ustida qora yozuvlar, oʻqtin-oʻqtin rangin rasmlar oʻrmalay boshladi. Keyingi oynadan Tohir qiziqqanidanmi Xurshid Davronning kimligini qidira boshladi. “Katta kishi ekan-ku”, dedi oxiri. – Men yosh deb oʻylabman. Sababi ism edi. Mahalladagi amakilarning ismi Alasqar, Qoldiboy, Turgʻunboy, Dehqonboy boʻlgach, bobong tengi odamning sinfdoshing bilan adash boʻlishi qiziq holat edi.

Saytni “Chinoz hayoti” gazetasi qoshidagi “Soʻz” toʻgaragida Gulbahor Ortiqxoʻjayevadan eshitgandim. U bizga oʻqinglar, deb tutqazgan matnlarining oxirida doim shu, kh-davron.uz degan yozuv boʻlardi. Xurshid Davronda bitta sheʼring chiqdimi tamom, bu yil kitobim chiqdi, deb kerilsang ham boʻladi, derdi opa. Biz, tumanning hech qaysi mutasaddisi yordam beravermagach, antologiyamizni ham ikki yildan beri chiqarolmay yotgan shoirvachchalar angrayib qolgandik.

Bir oy oʻtib saytda sheʼrim chiqdi. Keyin tarjimam. Keyin hikoyam. Keyin esselarim. Bu uzluksiz chiqishlar asnosida men ham yozishdan, chigʻiriqdan, hatto vatandan chiqdim. Biroq odamzod baʼzan kirishlarni ham eslaydi. Vaholanki, Xurshid Davron, bu yerda kutubxona nomi, mening qaysidir boʻsagʻaga kirishim edi.

Bu kirishlar, muqaddima-yu debochalar men oʻzimni oid deb hisoblaguvchi naslning koʻpiga xizmat qilgandi. Jontemir, Muhammad Siddiq, Shahriyor Shavkat, Nozima Habibullayeva, Feruza Xayrullayeva, Madina Norchayeva, Rahmat Bobojon, Gulhayo Anorova, Jaloliddin Saidlarni oʻsha kutubxonadan topdim. Bari maʼsum edi. Va… “Oppoq edi boshda bu dunyo”. Xurshid Davron kutubxonasi hamon oqligicha turibdi. Biz-chi? Kirlandikmi? Boʻlsa bordir. Shaxsan men poklikka daʼvo qilmayman.

Xurshid Davrondagi chiqish yo kirishdan soʻng bir kun telefonim jiringladi. Oʻzi oʻshandan keyin telefonim koʻp jiringlaydigan boʻlgandi. Xurshid akaning davrasi sim qoqib alqar, ruhlantirardi meni. Ammo bu safar narigi tarafdan Jontemirning quvmikan, har balo-yu har qazoga jaranglayvermaydigan qoʻngʻiroqnikiga oʻxshashmikan ovozi eshitildi. Gaplashdik. Sheʼriyat haqida gaplashdik chogʻi.

Nurmuhammad Abduzoir chiqdi, Masihulloh kirdi… Bir paytlar biz manzil deb oʻylagan kutubxonaning yoʻl ekanini angladik. Oʻshandan beri manzillarga ishonmay qoʻydim. Nima boʻlsa, yoʻl dedim, nima bitsa, yoʻlga yoʻydim. Senki Xurshid Davron dovonidan oʻtgan, endi bu bilan cheklanishing chakki boʻladi, dedim. Nima, eski shoirlar oʻzlariga Gulxaniy yo Atoiy deb taxallus qoʻyganda men hech yoʻq shu yoʻlchilik bilan ovutolmasmidim oʻzimni?

Fakultetga bomba qoʻyilmagandi. Hech yoʻq bombatoparlar topisholmadi. Ikki yildan beri ham daragi yoʻq. Aytishlaricha, kimdir arzongarov paqildoqni ezib hovliga sochgan-u politsiyaga bomba deb xabar bergan. Undan minnatdor boʻlish qanchalar vijdoniy, dedim. Shuncha odamning oʻtakasi yorilsa-yu, sen bir burda xotirotni deb ayni imtihon qizigan payt qoʻli qichigan bezoridan minnatdor boʻlib oʻtirsang. Men bundan besh battar ishlarga ham yetti bukilib rahmat aytgan odamman, dedim. Natijada, xotiraning bir qiymati bor. Nemis filologiyasidagi sakson yashar professor yuragini tutib qolgan boʻlsa nima? Nafaqaga chiqsin edi. Oʻn yildan beri dotsentlikka oʻtolmay yurganlar bor. Hatto mana shu ham menga kutubxonani eslatdi. Xurshid Davron, Tohirning taʼbiri bilan katta kishi bizni, nabirasining sinfdoshi bilan adash bolalarni eʼtiborga olmasa nima boʻlardi? Ayniqsa, nomidan yoshlik isi kelib, ichida amaki-yu xolalar mushoira qilayotgan jurnallar davrida kosamiz oqararmidi? Jurnallar rad etgan koʻplab yosh shoir qiziqki, aynan Xurshid Davron soʻzboshisidan soʻng porladi. Hatto eʼlondan keyin oʻsha jurnallarning oʻziyoq telefon qilib bu shoirlardan sheʼr soʻray ketardi. Istehzoning kattasi. Faqat, kutubxona turk lirasidek maydalashmadi. Maromini buzmadi. Balki aynan mening yozigʻimni berib, erkaligimni koʻtarib onda-sonda izdan chiqqandir, ammo qadrini yoʻqotmadi. Qadr yarataverdi.

Sheʼr oʻqimoq siyosiydir, dedim sinfda. Farqi yoʻq, Shekspir soneti, Yunus Emroning sheʼri yo Anvar Obidjon bolalar uchun yozgan toʻrtlik. Lekin Sharq kabi demokratiyani koʻkdan zambilgʻaltakda tushadigan neʼmatdek qabul qiluvchi xalqlar siyosiy deganda ikki xil narsani tushunishadi: yo isyon, yo itoat. Holbuki, siyosiy masala oʻzlik ifodasidan kelib chiqardi. Oʻzlik esa kishining atrofidagi mavjud muhitdan bunyod boʻladi. Bundan kelib chiqadiki, Xurshid Davron soʻngi oʻn yillik adabiyot uchun bir shaxsiyat mashinasidek xizmat qilgan boʻladi. Bu yerdagi istehzoli tazod esa shuki, shaxsiyat maʼsumiyatdan yaralmaydi. Maʼsumiyatdan shaxsiylikni topolmaysiz. Shu bois bu holatni quyidagicha tushuntirish mumkin: soʻngi oʻn yilda qalamkashlar oʻz maʼsumiyatlarini xuddi men zanjabilni shishaga qamagandek Xurshid Davronga omonat topshirardi-yu ana keyin menlik jangida ot oʻynatishardi. Saytni shuning uchun maʼsumiyat muzeyi dedim. Zotan, muzeyga yaroqli emas faqat qadrli unsurni qoʻyamiz.

Bugun kutubxonaga qayta qaradim. Zarif Sultoniy bor, Neʼmat Arslon bor, Odil Ikrom, Halima Ahmad, Mirtemir bor. Har biri bilan qaytadan tanishaman. Balki ular bizdan ancha katta yoshda chiqishgandir bu minbarga. Balki Xurshid Davron ular uchun boʻsagʻa emas, yoʻl oʻrtasidagi qoʻnoq boʻlgandir. Ammo ularni ilk bor oʻqigan Mirzohid, Jontemir yo Muhammad Siddiq bir paytlar maʼsum edi, bola edi.

Tarjimalarimni Nodirabegim Ibrohimovaning saytiga bera boshlaganimda Muhammad doimiy, horgʻin ohangini ishga solib yozgʻirgandek boʻldi: “Xurshid akaga ham bering, bizning uyimiz uyoq”. Albatta, Nodira opaning sayti ham bir davr, choʻl ichra voha edi. Lekin baribir adabiyotning vijdoni mening yangilanish ehtiyojimdan ustunligini ham bilardim. Sen Faxriyor emassan, dedim. Yangilanish sening kiftingga tushgani yoʻq. Biroq baribir ich-ichimda Xurshid Davrondagi Mirzohiddan uyalardim. Sheʼrdan uzoqlashganim, tarjimaga berilganim… Oʻzimni boy berdim, degan oʻy Nodirabegim opaning saytida biroz bosilgandek boʻlardi. Bu sayt tarjimon Mirzohidniki, derdim. Xurshid Davronga esa oʻzimdan chiqqanini beraman.

Oʻzimizdan chiqqanini berdik. Siqdik, sidirdik, eladik, quritdik…. berdik. Va Xurshid Davron ham bizga bir imkon berdi. Tuzlamadek xotirot aralash maʼsumiyat qamalgan shishachalarimizni asrash imkoni. Muzeydan avval uni yetimxonaga oʻxshatardim. Qalamkashlar Xurshid Davronga bolaliklarini tashlab oʻtishadi. Xurshid aka esa xuddi Kanadadagi nabiralari kabi bu bolalarni ham tillo tabarruk qilib olib oʻtiradi. Yanglishgandim. Tillo tabarruk qilingan joyda yetim boʻlmaydi kishi. Harholda, kimsan Gʻafur Gʻulom yolgʻon gapirmasa kerak.

Amal xola zanjabil tuzlamasini maqtab-maqtab yedi. Taylandda yashaydigan oʻgʻli Tayfun ogʻa ham maqtagandek boʻldi. Ertasi kun muzlatkichdagi guakamolening yarmi yeyildi. Muzlatkich andak odambashara tus oldi. Xurshid Davron esa oqligicha, etagidagi bolalarini chuldiratib bizni kutayotir. Toshkentga oʻxshaydi u. Bir bor nonini yegan chumchuq qaytaveradi. Doim qaytamiz. Bisotimizda bir qatra maʼsumiyat bilan borolsak, bizdan baxtlisi yoʻq.

Mirzohid MUZAFFAR,

shoir