27-iyun – Matbuot va ommaviy axborot vositalari xodimlari kuni. Bayram sanasi barchaga ma’lum, ammo uning tarixini hamma ham yaxshi bilavermaydi.

XIX asr oxirida Turkistonda yuzaga kelgan siyosiy vaziyat, turg‘unlik, mazlum xalq qalbidagi isyonlar, hurlikka bo‘lgan intilishlar yangi bir davrni boshlab berdi. Asrlar davomida ezgin hayot sharoitida ezilib kelgan xalq inqilobdan keyin har qanday zulm kishanlarini parchalab, yangi hayot qurish mumkin ekaniga ishonch hosil qildi. Munavvarqori Abdurashidxonov “...ezilgan millatning haqiqiy dushmani jaholatdir. Bir millat jaholatdan qutulmaguncha oyog‘lar ostindan turolmas”, degan achchiq haqiqatni aytdi. Abdulhamid Cho‘lpon “Millatni uyg‘otish –uyg‘onganlarning vazifasidir”, deya burch ko‘proq jadidlar zimmasida ekanini ta’kidladi.

Milliy uyg‘onish – jadidchilik ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy harakat sifatida ana shunday bir vaziyatga hamohang tarzda vujudga keldi. XX asr boshida millatni uyg‘otish, haq-huquqlarini tanitish orqali hurlik g‘oyalarini targ‘ib etish, asriy zulmatdan xalos etishda yangicha fikrlarini Abdulla Qodiriy tili bilan aytganda “turlik yo‘sunda” yetkazishni ko‘zladilar. Uyg‘otishning asosiy vositasi etib maktab, teatr, adabiyot va matbuotni belgiladi. Jadidlarning so‘zda, fikrda, ishda birlik g‘oyasi va maqsadda sobitlik tamoyili ayni shu davrda yuzaga kelgan edi.

1906-yil 27-iyunda o‘zbek milliy matbuotining ilk namunasi “Taraqqiy” gazetasi dunyo yuzini ko‘rdi. Tahririyatning maqsadi millatni taraqqiyotga olib chiqish edi. Bu haqda ilk sonda shunday ta’kidlanadi: “Gazetamiz “Taraqqiy” nominda o‘lub, bora-bora jismi ham ismiga muvofiq o‘lub, millatimizni “keyin” bormog‘iga aslo rozi emasdurmiz. Baqadri imkon millati islomni oliy darajada o‘lmog‘iga va millati islomdagi tijorat, kasb va korning ortmog‘iga yo‘l izlab ijtihod qilur”. Muharrir va noshiri Ismoil Obidiy tatar bo‘lib, gazetani chop etishda jadidlarning ma’naviy otasi hisoblangan Ismoil Gaspirali va uning “Tarjimon” gazetasi ish tajribasiga tayangan. Ilk son Ismoil Gaspiraliga ham yetkazilgan. Tahririyat o‘sha vaqtda Toshkent shahar, O‘ratepa ko‘chasi 97-uyda joylashgan. Obunasi bir yilliga 5 so‘m, olti oyligi 2 so‘m 50 tiyin, 3 oyligi 1 so‘m 50 tiyin, bir oyligi 50 tiyin bo‘lib, donasi 5 tiyindan sotilgan. O‘sha paytda ham gazeta chop etishdagi eng katta muammo mablag‘ edi. Natijada gazetada turli e’lonlar ham bosilgan: birinchi sahifada joylashtirilsa 40 tiyin, oxirgisida 20 tiyindan hisoblangan. Gazetaning shiori: “Najot: maslakda sabot; to‘g‘rilikda ijobat” bo‘lib, “ilmiy, adabiy, siyosiy, faniy, tijoriy gazeta” hisoblangan. Gazetada bosilgan maqola va xabarlarning asosiy mazmuni jaholatga botgan Turkiston uchun suv va havodek zarur – milliy uyg‘onish, ilg‘or g‘oyalarni targ‘ib etish, mustamlakachi hokimiyat tomonidan mahalliy aholining kamsitilishi oqibatlarini ko‘rsatish va Turkistonni taraqqiyotga boshlash yo‘llaridan iborat edi.

“Taraqqiy” gazetasi haqida ma’rifatparvar Abdulla Avloniy shunday yozgan: “Bu gazeta elning sevib o‘qiy turg‘an bir gazetasi bo‘la oldi. Bu gazeta o‘sha zamon musulmon gazetalari ichida eng so‘li bo‘lib, hukumatga va uning ma’muriyatiga qarshi o‘t ochdi. Bu gazeta yerli yosh yozuvchilarg‘a sahifalaridan keng o‘rin berdi”. Afsuski, bunday fidoyilik, vatanparvarlik o‘sha davr “senzor”lariga yoqmasdi. Natijada gazetaning 20-soni chiqqach, hukumat tomonidan “mahalliy aholini revolyutsion harakatga qatnashishga da’vat etuvchi maqolalar chop etgani uchun” ayblovi bilan to‘xtatib qo‘yiladi. Kamiga, muharrir Ismoil Obidiyga jarima solinib, o‘lkadan chiqarib yuborishga qaror qilinadi. Ilk gazetaning taqdiri shu tarzda yakun topadi.

Oradan ko‘p o‘tmay, 1906-yil 6-sentyabrdan jadidlarning yangi bir nashri – “Xurshid” tashkil etildi. Gazeta haftada bir marta, toshbosma, litografiya usulida chop etilgan. Muharriri “Toshkent jadidlari yetakchisi” Munavvar qori Abdurashidxonov edi. “Xurshid” gazetasi ham “Taraqqiy” kabi millat va yurt manfaatini himoya qilishni, uni taraqqiyotga olib chiqishni maqsad qilgan. Tahririyat xodimlari “hech partiyaga mansub emasmiz, milliy betaraf, to‘g‘ri – haqqoniyatchimiz” degan shiorga amal qilgan. “Felyeton”, “Axbori doxiliya”, “Axbori xorijiya” ruknlari ostida kundalik muammolar, siyosiy ahvol, xalqaro vaziyat, milliy turmush masalalari haqida ma’lumot berib borgan. Ismoil Gaspirali rahbarligidagi “Tarjimon” gazetasi jamoasi Turkistondagi bunday ma’naviy yuksalishni e’tirof etib, “O‘rta Osiyoliklar tushunadigan mahalliy shevada bo‘lishi bilan birga ochiq turkcha tilda chiqqani”ni yuksak baholaydi. Darhaqiqat, gazetaning maqsadi moliyaviy foyda emas, balki millatni uyg‘otishdan iborat edi. Ammo gazetaning 10 ta soni chiqqach, 1906-yilning 16-noyabrida hukumatga qarshi maqolalar chop etganlikda ayblanib, faoliyati to‘xtatilgan.

Oradan salkam 1 yil o‘tgach, 1907-yilning 21-avgustidan boshlab “Tujjor” nomli haftanoma chiqa boshladi. Tahririyat ilk sonida e’lon qilingan “Matbuot olami” (“Tujjor” gazetasining ta’sis sababi) maqolasida o‘z maqsadlarini sodda tilda o‘quvchilarga bayon qiladi. Unda ta’sischi Saidkarim Saidazimboyev: “Tujjor” yolg‘iz men uchun bo‘lmay, balki jami dindorlarimning o‘z huquq, milliy va moliyalarini talab qilmoqliklari uchun buyuk bir advokatdir. “Taraqqiy” va “Xurshid”lar kabi “Tujjor”ni ham hukumat to‘xtatur, deb hech bir xavf etmasin. Chunki “Tujjor”ning siyosiy va maishiy maslagi hukumatga xilof va qarshi emasdur”, deb yozadi. Afsuski, ushbu gazeta mushtariylari yo‘qligi uchun 36 ta son chiqqanidan keyin to‘xtagan.

Xalqning ma’naviy ehtiyoji, jamiyatda yuz berayotgan voqealar, ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlarni bilish uchun gazeta yoki jurnal zarur edi. Buni chuqur anglagan jadidlar 1907-yilning 1-dekabridan Abdulla Avloniy muharrirligida “Shuhrat” gazetasini chiqara boshlaydi. Gazeta haftada ikki marta nashr etilib, sahifalarida xurofotga qarshi kurash, zamona talabiga javob beradigan kadrlar tayyorlash kerakligi targ‘ib qilingan. Gazetaning birinchi sonida “Xurshid” gazetasi muharriri Munavvar qori Abdurashidxonovning maqolasi ham bosilgan. Unda “Xurshid” gazetasi yopilganidan keyin yuz bergan ayrim voqea-hodisalarning tafsilotlari haqida so‘z yuritilib, har qanday katta muammolar va bosimlarga qaramasdan jadid ma’rifatparvarlari o‘z maslagidan chekinmagani ochiq-oydin ko‘rsatib berilgan. Gazetada Mahmudxo‘ja Behbudiy, Tursunxo‘ja Hamidxo‘ja, Miskin kabi taraqqiyparvarlar ham ishtirok etib, xalqni ma’rifatga undovchi maqolalar e’lon qilingan. Shunga qaramay gazetaning mushtariylari kam edi – dastlab 1000, keyinchalik 300 nusxada haftada bir marta chop etilgan. Afsuski, gazeta 1908-yil 14-fevralgacha, jami ikki yarim oygina faoliyat yuritgan.

Oradan ikki oy o‘tib, 1908-yilning 9-aprelidan Ahmadjon Bektemirov muharrirligida “Osiyo” gazetasi nashr etila boshlaydi. Unda maorif sohasidagi islohotlar, dunyoviy ilmlarni o‘rganish zarurligi, ma’naviy va iqtisodiy masala-muammolar to‘g‘risida yozilgan maqolalar hamda she’riyatga keng o‘rin ajratiladi. Abdurashid Ibrohimov, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa jadidlarining maqolalari e’lon qilingan. Taassufki, gazetaning 5 ta soni chiqqach, “zararli yo‘nalish”da degan ayblov bilan yopilgan.

Milliy matbuotimizning ilk qaldirg‘ochlari, gazetchilikning maqsad-muddaolarini ko‘rsatib, mualliflar burchini anglata olgan ushbu nashrlarning umri juda qisqa bo‘ldi. Buning sababi moddiy va ma’naviy jihatdan ta’minlanmaganida edi. Ma’rifatparvar Abdurauf Muzaffarzoda keyinchalik “Sadoi Turkiston” gazetasining 1914-yil 44-sonida bu haqda shunday xotirlagan edi: “Boylarimiz himoya va yordam etmadilar, muharrirlar yozmadilar, xalq o‘qimadi. Ul vaqtlarda milliy jaridalarimiz butun Turkiston shaharlariga bir ming miqdorda tarqalur edi...” (Afsuski, 100 yil oldin ko‘tarilgan masala bugun ham dolzarb) Oqibatda xalq bir necha yil matbuotsiz yashadi. Ammo jadidlar bu holga ko‘nikolmasdi.

Oradan 5 yil o‘tib, 1913-yilning 16-aprelida jadidlaring Samarqanddagi dastlabki gazetasi – “Samarqand” chiqa boshladi. Muharriri jadidlar rahnamosi Mahmudxo‘ja Behbudiy edi. Gazeta uchta tilda chop etilgan. Behbudiy o‘zining “Na uchun iltifot etmaydurlar” maqolasida gazetaning maqsadi haqida yozarkan: “Samarqand” jaridasi o‘zbek, forsiy, rus tillarida va Turkistonning o‘rta shevasida ta’sis etilib edi. Mundan maqsad shul ediki, Rusiya kulturi, ilmi, hunari va sanoatiga oshina bo‘lishlarida ojizona tashviq etmoqdin iboratdir. Maktab bo‘lsun, madrasa bo‘lsun, isloh va taraqqiyotga yordam uchun xalqni da’vat qilmoq edi”, deydi.

“Samarqand” gazetasi haftada 2 marta, dastlab 2, keyinchalik 4 sahifadan 600–800 nusxada chop etilgan. Saidrizo Alizoda, Hoji Muin, Siddiqiy Ajziy, Akobir Shomansur, Tavallo singari ma’rifatparvarlar asosiy mualliflar bo‘lishgan. Xabar va maqolalar yuborishda ziyolilarning sustligi sababli materiallarning aksariyatini Behbudiyning o‘zi yozishga majbur bo‘lgan. Gazetaning iqtisoiy ahvoli ham havas qilarlik emas edi. Buning oldini olish maqsadida reklamalar berilgan, ammo o‘quvchilarning kamligi, moliyaviy muammolar sabab 45 ta soni chiqqach 1000 so‘m zarar bilan yopilgan. Obunachilarga “Oyina” jurnali yetkazib berilgan.

1913-yilning 12-dekabrida Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayevga “Sadoi Turkiston” gazetasini chop etishga ruxsat beriladi, ammo moliyaviy muammolar sabab gazeta kechikib, 1914-yilning 1-aprelidan Toshkentda chiqa boshlaydi. Gazeta yangiliklarga urg‘u berib, jamiyatdagi eskirgan urf-odatlarni, illatlarni qattiq tanqid eta olgani uchun samimiy qarshi olingan. Unda Abdulla Avloniy, Tavallo, Saidnosir Mirjalilov, Hamza, Xolid Said, Cho‘lpon, Lutfulla Olimiy, Saidahmad Vasliy, Hoji Muin, Abdurauf Muzaffarzoda kabi yetuk ma’rifatparvarlar dolzarb mavzudagi maqolalari, she’r va hikoyalari bilan muntazam qatnashib turgan. Ammo ushbu nashr ham moliyaviy tanazzulda edi. Dastlab kundalik gazeta hisoblangan “Sadoi Turkiston” tez fursatda haftada bir marta chiqishga majbur bo‘lgan. Oxir-oqibat, 1915-yilning 10-aprelida mablag‘ yetishmasligi sababli 66-sonidan so‘ng to‘xtatilgan.

1914-yil 3-aprelda “Sadoi Farg‘ona” gazetasi tashkil etildi. Obidjon Mahmudov (Obid chatoq) muharrirligidagi gazeta haftada 3 marta 500-600 nusxada chop etilgan. Ammo u ham 1915-yilning 26-apreligacha, atigi 1 yilgina faoliyat ko‘rsatgan. (Bundan tashqari, “Buxoroi sharif” va “Turon” gazetalari, “Oyina” (1913-yil 20-avgustdan 1915-yilgacha, jami 68 ta son), “Al-isloh” (1914-yil 14-yanvardan 1918-yil 15-martgacha, jami 77 ta son) jurnallari ham bir muddat faoliyat yuritgan.)

Ilk gazetalarning faoliyati qisqaligi “Туркестанские ведомости” gazetasining 1916-yil 36-sonida shunday izohlangan: “Ularning bir qismi davrning qarashlariga to‘g‘ri kelmaganligi uchun hukumat tomonidan, lekin aksariyat qismi mushtariylar yo‘qligidan o‘z-o‘zidan faoliyatini to‘xtatgan”. Ammo xolis xulosa qiladigan bo‘lsak, gazetalar haq so‘zni ayta olgani va bu jonso‘zlar mustabid tuzum rahnamolarining maqsadlarini aytib qo‘yayotgani uchun to‘xtatilgan... Bu holat haqida Abdurauf Muzaffarzoda “Sadoi Turkiston” gazetasining 1914-yil 44-sonida e’lon qilingan “Bizda ziyolilar va milliy matbuot” maqolasida “Taraqqiy”dan so‘ng yopilgan jaridalar yig‘ilsa, juda katta “jarida mozori” hosil bo‘lishi mumkin edi”, deydi. Garchi bu ramziy ma’nodagi gap bo‘lsa-da, Turkiston matbuotiga va uning ojiz ahvoliga berilgan baho achchiq haqiqat edi.

Xoliyor SAFAROV