I. Ekspozitsiya: Musiqa va tafakkur uyg‘unligi

“Musiqasiz hayot xato bo‘lar edi” – bu so‘zlarni aytgan Fridrix Nitshe falsafaning eng qorong‘u chuqurliklariga sho‘ng‘igan, ammo hayotning musiqiy ohanglarini hech qachon unutmagan faylasuf edi. U uchun musiqa shunchaki ovoz emas, balki hayotning o‘zagi bo‘lgan.

Siz hech o‘ylab ko‘rganmisiz – nega ayrim musiqalar yuragimizga yaqin, ayrimlari esa fikrlashga undaydi? Ba’zida sokin pianino tovushi ongimizni tiniqlashtiradi, ba’zan esa tartibsiz jazz ohanglari ichki tartibsizligimizga mos tushadi. Ehtimol, musiqani har kim o‘z ruhiy holatiga qarab tanlaydi. Ammo ajablanarlisi shundaki, eng sovuqqon, mantiqqa tayanuvchi faylasuflar ham shunchaki fikr emas, balki ohanglar orqali o‘zlarini topishga harakat qilishgan.

Falsafa va musiqa – bir qarashda qarama-qarshi dunyolar. Falsafa tiniq fikr, tahlil va mantiqni talab etsa, musiqa his-tuyg‘ularning erkin oqimini ifodalaydi. Ammo aynan shu ziddiyat ularni bir-biriga yaqinlashtiradi. Musiqa ba’zida so‘z ayta olmagan narsani ifodalaydi, falsafa esa shu tuyg‘ularni anglashga harakat qiladi. Mazkur maqolada musiqani faylasuflar nigohi bilan ko‘rishga, ohanglar ortidagi fikr va hislarni idrok etishga harakat qilamiz.

Ushbu maqola sonata shaklida, ya’ni klassik musiqiy asar tuzilishiga o‘xshash tarzda yozilgan. Ekspozitsiyada mavzuni ochmoqdamiz, Meditatsiyada ichki dunyoga sho‘ng‘iymiz, Dialektikada fikrlar to‘qnashadi, Kodada esa sokin yakun ohangi chalinadi. Shu tariqa, “Falsafa sonatasi”ni birga tinglaymiz.

II. Meditatsiya: Faylasuflar va ularning musiqa dunyosi

Pifagor: Kosmosdagi musiqiy tartib

Qadimgi Yunon orolida, miloddan avvalgi VI asrda, Pifagor har tong shogirdlariga kunni musiqa bilan boshlashni buyurar edi. Uningcha, kun musiqadan boshlansa, ong tiniqroq ishlaydi. U miloddan avvalgi 570–495-yillarda yashagan bo‘lib, musiqa va sonlar orasida maxsus tartib borligini aniqlagan. Pifagor shuni kashf etdiki, ba’zi tovushlar bir-biri bilan aynan raqamlar orqali bog‘langan.

Bu kashfiyot Pifagorni “Sferalar garmoniyasi” g‘oyasiga olib keldi – sayyoralar harakati ham xuddi torlar kabi, ma’lum musiqiy qonuniyatga bo‘ysunadi degan tushuncha. Shu tariqa, u musiqa orqali butun koinot qanday ishlashini tushunishga harakat qilgan, hatto sayyoralar harakati ham yashirin bir ohangda, muvozanatda bo‘lib o‘tadi, deb hisoblagan. Uning bu qarashlari keyinchalik ko‘plab faylasuflar va olimlarga ilhom manbayi bo‘ldi.

Fridrix Nitshe: Jo‘shqin ruhdagi musiqa

Nitshe (1844–1900) musiqani nafaqat yurakdan sevgan, balki u bilan yashaydigan faylasuf edi. Uning xonasida doimo pianino turgan va ko‘pincha qaysidir tushuncha yoki g‘oya uni qiynaganda, klavishlar ortiga o‘tirib, o‘z hissiyotlarini musiqada ifoda etardi. U nafaqat falsafa bilan shug‘ullangan, balki o‘zi ham musiqa yaratgan va pianino chalgan. Dastlab u mashhur bastakor Rixard Vagnerning muxlisi bo‘lgan. Nitshe uning asarlarida hayotdagi erkinlik va jo‘shqinlikni ko‘rardi. Ammo Vagnerning ayrim salbiy qarashlari tufayli undan uzoqlashdi.

Nitshega ko‘ra, musiqa aql bilan emas, yurak bilan tushuniladigan haqiqatni ochib beradi hamda inson qalbining eng chuqur his-tuyg‘ularini ifoda etadi. Agar Nitshe bugun yashaganida, ehtimol an’analarni buzadigan, ammo hislarga boy musiqalarni, masalan, eksperimental rok yoki noodatiy jazz turlarini sevib tinglagan bo‘lardi.

Teodor Adorno: Musiqa orqali fikrlash

Frankfurt maktabining yetakchi vakili bo‘lgan Adorno (1903–1969) nafaqat faylasuf, balki klassik musiqa kompozitori ham bo‘lgan. U musiqa insonni faqat ko‘ngilxushlik bilan emas, balki o‘ylash va jamiyatni tanqid qilish bilan shug‘ullanishga undashi kerak deb hisoblagan. Ayniqsa, jazz va ommabop musiqani tanqid qilgan hamda bu musiqalar odamni passiv tinglovchiga aylantirishiga, reallikdan chalg‘itishiga ishongan.

Adorno noan’anaviy ohanglardan foydalanuvchi, murakkab va tartibsiz tuyulsa-da, mazmunli musiqaning tarafdori edi. Arnold Schoenberg yoki Alban Berg singari bastakorlarning ijodini Adorno qadrlardi, chunki ular eski qoidalarni buzib, yangi ifoda tilini yaratgan edilar. Agar Adorno bugun hayotda bo‘lganida, ehtimol “Radiohead” yoki “Bjork” kabi musiqiy guruhlarni tinglagan bo‘lardi, chunki ular ham musiqani jamiyatdagi chuqur muammolarni ochib berish vositasi sifatida ishlatishadi.

Shopengauer: Musiqaning ichki haqiqatini tinglash

Shopengauer (1788–1860) musiqani barcha san’atlar ichida eng yuksagi deb hisoblagan. Uning fikricha, tasviriy san’at yoki adabiyot voqelikni faqat bilvosita aks ettira olsa, musiqa esa hayotning asl mohiyatini, insonning ichki istaklari va irodasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalay oladi. Ya’ni, boshqa san’atlar voqelikning “niqobi”ni ko‘rsatsa, musiqa esa qalbning yalang‘och haqiqatini ochishini ta’kidlardi: “Musiqa – bu dunyodagi narsalarning oddiy in’ikosi emas, balki inson irodasining haqiqiy sadosidir”. U musiqani aql bilan emas, balki yurak va ruh bilan idrok etish kerak, deb hisoblagan.

Ayniqsa Motsart va Rossinining asarlarini qadrlagan, sababi ularning musiqasi yorqin, hissiyotlarga boy va inson qalbining nozik qatlamlariga ta’sir etadi. Bu uning hayotga nisbatan pessimist qarashlari bilan ajablanarli darajada uyg‘unlashgan. Agar u bugun yashaganida, ehtimol sokin, g‘amgin va mushohadaga undovchi zamonaviy post-rok yoki eksperimental musiqalarni yoqtirgan bo‘lardi.

III. Dialektika: Fikrlar ohangi

Yuqorida ko‘rganimizdek, har bir faylasuf musiqaning turli jihatlariga e’tibor qaratgan: Pifagor unda kosmik tartibni, Nitshe inson ruhining jo‘shqinligini, Adorno tanqidiy fikrlash vositasini, Shopengauer esa qalb sadosini tinglagan. Endi falsafa va musiqa o‘rtasidagi muloqotni yanada chuqurroq o‘rganamiz.

Falsafiy mushohada vositasi

Ba’zi faylasuflar musiqa shakllaridan nafaqat zavqlanish, balki fikrlarini yetkazib berish uchun ham foydalanganlar. Masalan, daniyalik faylasuf Syoren Kerkegor (1813–1855) o‘zining “Yoxud/yoki” nomli asarini musiqiy shakl – sonata tuzilishida yozgan. U o‘z g‘oyalarini turli xarakterlar orqali ifoda etadi, xuddi ko‘p ovozli (polifonik) musiqadagidek: bir nechta fikr bir vaqtning o‘zida yangraydi, har biri o‘z yo‘li bilan haqiqatga intilib boradi.

Ba’zida musiqadagi tushunchalar falsafiy g‘oyalarni tushunishga yordam beradi. Masalan, “Garmoniya” bir-biriga zid bo‘lgan tovushlarning uyg‘unlashuvi – Gegelning “sintez” g‘oyasiga o‘xshaydi: qarama-qarshiliklar to‘qnashganda, yangi yaxlitlik paydo bo‘ladi. “Dissonans” esa ziddiyat, ichki tortishuv yoki fikrlar to‘qnashuvini eslatadi. “Ritm” – vaqtning muntazam oqimi hamda vaqt falsafasi bilan bog‘liq bo‘lsa, “tembr” – har bir tovushning o‘ziga xosligi, narsalarning farqlanishi va o‘ziga xosligini bildiradi.

Yana bir qiziq yondashuv, fransuz faylasufi Vladimir Jankelevichda (1903–1985) bo‘lgan, u musiqani, ayniqsa Debyussi va Ravelning tinch va nafis musiqiy asarlarini – falsafiy mushohada vositasi sifatida qabul qilgan. U Parijda o‘tkaziladigan konsertlarda tez-tez qatnashib, ulardan keyin uzoq vaqt davomida fikrlarga cho‘mardi. Uning fikricha, bunday musiqalar insonni vaqt, tuyg‘ular va hayotiy tajribalar haqida chuqur mushohada yuritishga undaydi.

Sizning musiqiy didingiz

Siz qanday musiqani tinglaysiz? Bu oddiy savoldek tuyulishi mumkin, ammo javobingiz sizning dunyoqarashingiz, qadriyatlaringiz va hayotga bo‘lgan munosabatingiz haqida ko‘p narsani ochib berishi mumkin. Klassik musiqani yoqtiradiganlar odatda tartib, aniqlik va an’analarni qadrlashadi. Masalan, nemis kompozitori Baxning musiqasi sizni o‘ziga tortsa, demak siz mantiqiy fikrlashga moyil bo‘lishingiz mumkin. Agar Shopen yoki Chaykovskiy kabi romantik kompozitorlar qalbingizga yaqin bo‘lsa, siz uchun hissiyotlar va ichki kechinmalar mantiqdan ustun bo‘lishi mumkin.

Jazz musiqasi erkinlik, improvizatsiya va o‘ziga xos ifodaga asoslanadi. Shuning uchun bu yo‘nalishni yoqtiradiganlar orasida hayotni hozirgi lahzada yashash, har bir onni chuqur his qilish, tajribani shaxsiy anglash kabi falsafiy qarashlar kuchli bo‘ladi. Rok musiqasini tanlaydiganlar esa ko‘pincha individualizm, isyonkorlik va o‘z yo‘lidan borishga intilishadi.

Yoki siz minimalistik musiqa (Philip Glass, Steve Reich) muxlisi bo‘lsangiz, demak siz soddalik, aniqlik va ichki sokinlikni ko‘proq afzal ko‘rasiz. Hayotda ham murakkablikdan ko‘ra oddiylikni, ko‘p gapdan ko‘ra mazmunni, shovqindan ko‘ra sukunatni afzal ko‘rishingiz mumkin.

IV. Koda: Qalblar simfoniyasi

Tinglash – bu oddiy jarayon emas. U e’tibor, ochlik va qiziqishni talab etadigan san’atdir. Bizning tinglash uslubimiz ham ko‘p narsani ochib beradi. Ba’zilar musiqani faqat “orqa fon” sifatida, ish yoki mashg‘ulot paytida tinglashsa, boshqalar har bir notaga e’tibor berib, ko‘zlarini yumib tinglashadi. Birinchi holatda, musiqa vosita bo‘lsa, ikkinchi holatda u maqsadning o‘zidir.

Falsafa bizga dunyo haqida savollar berishni o‘rgatsa, musiqa esa shu savollarga javob izlash jarayonida yuragimizdagi his-tuyg‘ularni ifoda etishimizga yordam beradi. Ba’zida musiqa bizning o‘zimiz bila olmagan ichki dunyomizni ochib beradi, xuddi Adorno aytganidek, “Musiqa jamiyatning anglanmagan hissiyotlarini ifoda etadi”.

Falsafa sonatasi yakuni

Xulosa qilib aytganda, sevimli musiqangizni tinglang va o‘zingizga shunday savollarni bering: “Bu musiqa menga qanday hayotni tasvirlamoqda? Unda qanday qadriyatlar mujassam? Men bu dunyoda qanday o‘rin tutaman?” Ehtimol, siz izlayotgan haqiqat aynan sevgan musiqangizning ohangida yashiringandir.

Pifagordan Adornogacha, faylasuflar bizga shuni ko‘rsatib berishdi: musiqa shunchaki ovoz emas, balki dunyoni bilish, uni his qilish va undagi o‘z o‘rnimizni topish vositasidir. Qadimgi yunon faylasuflari tasavvur qilgan “sferalar garmoniyasi” bugun ham yangramoqda, faqat endi bu garmoniyani har birimiz o‘z qalbimizdan izlashimiz mumkin. Dunyoni falsafiy anglaymizmi yoki musiqiy his qilamizmi – bular aslida bir jarayonning ikki tomonidir.

Dunyoni tinglashni, musiqani esa o‘ylashni o‘rganing, hamda bu ikki jarayon qo‘shilib ketgan lahzalarda, ehtimol siz o‘z falsafa sonatangizni kashf etarsiz.

Samandar ERKINJONOV