Bir qancha vaqt avval bir guruh folklorshunos olimlar va “Zabarjad media” nashriyoti jamoasi “Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi” toʻplamini nashr qildi. Unda “Goʻroʻgʻli”, “Rustamxon”, “Avazxon”, “Alpomish” kabi xalq dostonlari(mazmuniga zarar yetkazilmagan tarzda qisqartirilgan), maqollari, qoʻshiqlari va ertaklari oʻrin olgan. Xoʻsh, ayni vaqtda oʻzbek nashri dunyosida katta tavakkal boʻlgan ushbu noodatiy toʻplamdan oʻquvchi nimalarni oladi? Ushbu maqolada shu haqda hikoya qilamiz.

OʻYI, SOʻZI, AMALI CHAMBIL BOʻLGAN ALP – GOʻROʻGʻLI

Oʻzbek “Goʻroʻgʻli” dostonlarini baʼzilar qirq, koʻpchilik yetmish ikki, boshqalar yuz yigirma doston deb taʼriflaydi. Bu xil sanoq uni qardosh turkman, ozarbayjon, turk, qrim-tatar, qozoq, qoraqalpoq, tojik va boshqa versiya va variantlarda alohida ajralib turishini ham taʼminlaydi. Oʻzbeklarda qahramonning tugʻilishida boshlangan voqealar uning oʻsib, kamolga yetishi, alp sifatida dunyoga dong taratishi-yu, yuz yigirma yoshga borib, umri poyonida Sulduzi gʻoriga kirib, gʻoyib boʻlishigacha boʻlgan voqealar tafsilotini soʻzlaydi. “Goʻroʻgʻlining tugʻilishi”, “Bolaligi – Rayhon poshshodan or olishi” dostonlari turkumni boshlab beradi.

Ayni paytda barcha variantlar orasida Qoʻrgʻon baxshilaridan yozib olingan namunalar badiiy jihatdan yuksakligi, tafsilotlarining keng bayon etilgani, qoʻshimcha obraz va motivlarning mavjudligi bilan ajralib turadi. Shu bois Poʻlkan shoir va Rahmatulla Yusuf oʻgʻli variantlari nashrga tayyorlanib, keng kitobxonlar ommasiga yetkazilgan. Qoʻrgʻon variantida qahramon otasi Ravshan deb ataladi. Oʻzbek “Goʻroʻgʻli”sining Xorazm versiyasi va qardosh ozarbayjon hamda turkman dostonlarida esa Ravshan qahramonning yana bir ismi boʻlib keladi. Ushbu nom zamirida “goʻroʻgʻli” soʻzining qadimiy maʼno qatlamlariga yoʻl topishimiz mumkin. Goʻr/koʻr soʻzining yorugʻ, oydin, nur, yogʻdu maʼnolari davrlar oʻtishi bilan arxaiklashib, soʻnggi bosqichda “ravshan” nomi asosiy ism muqobili sifatida ommalashgan.

Eposning tili – ramz va timsollar tilidir. Barcha sanʼat asarlari qatori mumtoz epos namunalarida voqelik bir necha qatlam maʼnoga ega boʻladi. “Goʻroʻgʻli” dostonlarida ham hayotiy-maishiy, ijtimoiy-gʻoyaviy va ezoterik maʼno qatlami mavjud. Talqin etuvchi qaysi bir qatlam mazmunini asos sifatida olsa, ushbu mazmunning yuzaga chiqishiga asos boʻluvchi manbalarni topadi. Birgina misol: doston avvalida eranlar Goʻroʻgʻlidan “Ot kerakmi, zot?” deb soʻraydi. Goʻroʻgʻli otni tanlaydi. Ana shunda OT va ZOT muammosi hal boʻladi. MUSBAT quvvat MANFIYga evriladi. Goʻroʻgʻlining OTga egaligi-yu ZOTi yoʻqligi ulkan timsol, chunki hech bir xalq tepasida bir avlod, nasl uzluksiz hukm yurgizmaydi. ZOTlar almashadi, lekin OT davom etadi. Ulkan saltanat OTi bir millatga tegishli boʻlishi mumkin, lekin uning quvvatini shu nom bilan cheklash ham mohiyatni tor anglashdir. Aslida, saltanat tuzuvchi – Goʻroʻgʻlidek alplar bagʻrikenglik siyosatini yurgizgan tolerant shaxslar hisoblanadi. Ular oʻzi mansub “lokomotiv” millat atrofida koʻplab millat, el, elatlarni birlashtirib, ularning birdek kamol topishiga shart-sharoit yaratadi. Goʻroʻgʻli Ahmad sardordek mahdud, mayda millatchi, zotparast emas edi. Uning saltanatida Avazxon (Gurjistondan), Hasanxon (Vayangandan), Toʻlakbotir (Qandahordan), Xoldorxon, Asad-Shodmon kabi turli elat, urugʻlardan boʻlgan qirq yigit birlashib, Chambilning – ozod, erkin oʻlkaning gullab-yashnashiga oʻz quvvatini qoʻshishiga imkon yaratilgan. Ularning barchasi chambillik boʻlgan, shu oʻlka shaʼni, sharafini ulugʻ tutgan, Ahmad sardordek torfeʼllik boʻlmagan.

…Vatan va mamlakat taqdiri, shaʼni, shavkati bilan nafas oluvchi Erlar bor ekan, bu saltanat zavol topmaydi. Goʻroʻgʻli shunday Er edi. Goʻroʻgʻlining oʻyi, soʻzi, amali Chambil bilan bogʻliq edi. Oʻylaganing hayotingga, aytganing (yozganing), amaling taqdiringga aylanadi. Epos xalqning badiiy taqdirnomasidir. Eposning sabogʻi koʻp. Eposni oʻqib, oʻtmish, bugun, kelajak mohiyati tushuniladi, anglab yetiladi. Bu xil xulosalarni butun turkumlikni yaxlit idrok etish barobarida chiqarish mumkin.

“ASSALOM ALAYKUM, DORNING OGʻOCHI...”

Qoʻrgʻon dostonchilari “Kuntugʻmish” dostonini “Buzuq” doston deb atashgan. Bu oʻrinda “buzuq” soʻzi atamaga aylangan va “tragik, fojia” degan mazmunga ega. Doston “murod-maqsadiga yetdi”, deb nihoyalansa-da, voqea bayonidagi fojiaviy holatlardan kelib chiqib, bu xil baho berilgan boʻlsa kerak. Ayniqsa, Xolbekaning

bolalaridan ayro tushgan holda:

Bolalarim, eminglar-da, toʻyinglar,

Bu kundan kay ena derni qoʻyinglar.

Bu kundan kay ena senga qaydadir?

Oxirat libosin endi kiyinglar,

– deb aytgan qoʻshigʻida, Kuntugʻmishning bolalari va yoridan ajralib:

Xonumonim boʻldi chun barbod dastingdan, falak,

Boʻlmadi gʻamgin bu koʻnglim shod dastingdan, falak,

Qilmading aslo dilim obod dastingdan, falak,

To qiyomat dod etarman, dod dastingdan, falak,

Dod dastingdan, falak, bedod dastingdan, falak,

– deya kuyinib figʻon chekishi kabi hollarida yanada aniqlashadi.

“Kuntugʻmish” dostonini meʼyoriga yetkazib kuylagan Jumanbulbul bilan bogʻliq bir rivoyat yanada ibratli va dostonning tinglovchilar ruhiyatiga taʼsirini yanada aniqroq yetkaza olishi bilan qimmatlidir.

Aytadilarki, Jumanbulbulning eng mashhurlikka chiqqan vaqti, ovozi soziga mos, el orasida bulbul nomi bilan sharaflanib, davradan davraga oʻtib yurgan davr ekan. Uni Oqtov ortidagi qishloqqa chaqirishgan, oti yaxshi boʻlganidan kech boʻlsa ham, tez yetib olaman, degan maqsadda yoʻlga tushgan ekan. U zamonlar Oqtov orasi ham quyuq daraxtzor, qoʻriqlar koʻp boʻlganidan, odamlar belgili joylardangina yurar, boshqa yerlardan ot-ulovning oʻtishi ogʻir payt ekan. Ovloq joy, quyosh botish arafasi, Jumanbulbul yolgʻiz kelayotganida ikki qaroqchi yoʻlni toʻsib chiqibdi. Jumanbulbul yoʻlni tik zovga solib, taʼqibdan qutulib, eng tepalikka chiqib, pastda qolgan qaroqchilarni ermaklab, kuchukbolani chaqirganday: “git-git”, deb kalaka qilibdi. Qaroqchilar zovga chiqa olmay dogʻda qolibdi. Yoʻl chetga ogʻib, Jumanbulbul ham manzildan adashib, bir yorugʻ chiqqan manzilga boribdi. Ovloq mehmonxona odamlarga toʻla ekan. Jumanbulbulni taniganlar, ovozasini eshitganlar davrada koʻp ekan, “E, baxshi keldi”, deb kutib olibdilar. Bir payt boyagi ikki yoʻltoʻsar ham kirib kelibdi. Bu manzil qaroqchilar yigʻiladigan joy ekan. Jumanbulbul: “Nima boʻlsa boʻldi, u yogʻini Ollohga soldim”, deb oʻtiribdi. Ovqatga fotiha aytilibdi, “Endi baxshidan eshitamiz”, debdi davra ahli. Shunda Jumanbulbul “Kuntugʻmish”ni aytibdi. Eshitganlar sel boʻlib oqib, yoshlaridan yoqalari hoʻl boʻlibdi. Tong otibam doston tugamabdi... Boyagi qaroqchilar ham, “Agar qoʻshigʻing boʻlmaganda, oʻlib eding-a, Xudo seni qoʻshiq bilan asradi, deb chiqib ketgan ekan...”

“Kuntugʻmish” ana shunday doston…

UZOQDAN KELAYOTIBMAN

“Ravshan” dostonini “Jumanbulbulning uch haydalgan shudgori”, deyishadi. XIX asrning oʻrtalarida Jumanbulbul hayotida ulugʻ muhabbat qissasi boʻlgan. “Anorxol suluv” nomi bilan bogʻliq bu qissaning bevosita “Ravshan” dostoniga tegishli joyi bor. El orasida “Oʻrazmatning otiday ot, Anarxolday suluv oʻtmas”, degan ibora ham mashhur. “Ravshan”da keluvchi: “Juringlar, Chambil ketamiz, sanamlar, Turinglar, Chambil ketamiz!”, “Yor, aylanay, qalpoq tikkan qoʻlingdan”, shohbaytlari bilan aytiluvchi qoʻshiqlarning tildan tilga, dildan dilga oʻtib, davralarda aylanib yurgani shunchaki gap-soʻz emas, ayni haqiqat boʻlgan.

Ravshanning Shirvon mamlakatiga borib, bir yetim bola tusida yolgʻiz kampir bilan tanishib, ona-bola tutinganining tasviri bor. Dostonda kampir shu xilda baholanadi: “Ravshanbek shunday qarasa, bir kampir, oʻzi qashqa kampir, bu kampirlardan boshqa kampir, bilmayman kiribdi necha yoshga kampir. Beli bukrayib qolgan, qulogʻi tikrayib qolgan, bachchagʻarning tishlari omochday, sochlari polochday, manglayidan tarlon ochgan, ikki chakkasining goʻshti qochgan, boʻyinlari tirishgan, hamma yeri qurishgan, iyaklari burishgan, koʻringan odam bilan urishgan, agar boshqa odam erinmasa, erinmasdan urishgan kampir. Koʻzlari oʻtday, manglayi choʻtday, kallasi gov savatday, qopadigan itday, balki, bahaybat boytevatday kampir. Chaqadigan ilonday, qari ham boʻlsa qulonday, boʻynin suzib bulonday, suvga kelayotibdi.

Ravshanbek buni koʻrib, koʻrgandan rangi oʻchib, tusining qoni qochib: “U bachchagʻar, otam aytganning oʻzi; bu laʼnati qaydan kelib qoldi?” deb yosh emasmi, yugurib bir daraxtga chiqib ketdi. Haligi kampir Ravshanbek oʻtirgan supaga kelib, uh deb oʻtirib, koʻzasini shu yerga qoʻyib, suvga qarasa, suvning ichida birov turibdi. Kampir buni koʻrib, daraxtning boshiga qaradi, Ravshanbekni koʻrdi. Ravshanbek ichida: “Oʻ bachchagʻar, koʻrib qoʻydi, endi qanday qilaman!” deb bola emasmi, qoʻrqayotir. Shunda kampir Ravshanbekning qizil gulday jamolini, oʻn uch-oʻn toʻrtdagi kamolini koʻrib, Ravshanbekka qarab: “Sening tarzing bizning elga kelmaydi, – deb soʻz soʻrab turibdi”. Biz bu tasvirning bayon uslubiga diqqat qaratmoqchimiz. Tinglovchi, kitobxonlar orasida dostonlardagi nasriy qismlar sheʼriy parchalarni bogʻlash vazifasini oʻtaydi, degan qarash mavjud. Bu anglam ham bekorga paydo boʻlgan emas, nasriy qismning bu xil xizmati ham bor, ammo ularning doston voqealarini, obrazlarini baholovchi, izohlovchi, tushuntirib beruvchi xizmatini ham unutmaslik zarur. Eng muhim jihati, dostondagi qora soʻz xalqona badiiy matnning mumtoz namunasi sifatida ham yuz koʻrsatadi. Ayniqsa, Ergash shoir, Poʻlkan shoir, Fozil shoir va Rahmatulla shoir aytgan doston namunalarida bu holning yorqin misollariga duch kelamiz. “Ravshan” dostonida ham xalqona badiiy nasrning goʻzal namunalari mavjud. Shu jihati bilan ham bu doston alohida qadrga ega.

BOL AVAZ HAQIDAGI DOSTONLARNING BOSHI

“Goʻroʻgʻli” turkumida eranlar Goʻroʻgʻli ot soʻrab, zot soʻramay, afsus bilan qayta farzand tilab kelgan vaqtida unga Vayangandan Hasanxonni, Xunxordan Avazxonni keltirib, farzand qilib olishini bashorat qilgan edilar. Dostonda kuylangan taqdir hukmi amalga oshadi. Baxshilar turkumlikning umum syujetda Hasanxon va Avazxonning Chambilga keltirilishini alohida-alohida hikoya qilib beradi. Avval “Hasanxon” dostoni, keyin “Avazxon” dostoni ijro etiladi. Qoʻrgʻon dostonchilik maktabining ikki zabardast baxshisi – Poʻlkan va Rahmatulla shoirlar ijro qilgan ushbu variantlar turkumdagi mumtoz namunalardan sanaladi. “Goʻroʻgʻli” turkumligi ichida yanada tarmoqlanib ketgan nasliy turkumlik “Avazxon” dostoni bilan boshlanadi. Hatto Janubiy Oʻzbekiston hududidagi dostonchilik maktablari baxshi-shoirlari repertuarida Avazxon va uning sarguzashtlari bilan bogʻliq asarlar koʻpligi jihatidan alohida ajralib turadi. Bu nasliy turkumdagi “Avazxon”, “Gulqizoy”, “Gulqizoyning vafoti”, “Avazxonning arazi”, “Avaz oʻgʻlonning Rumga qochishi”, “Avazxonning oʻlimga hukm etilishi”, “Nurali va qari Ahmad”, “Nuralining yutilishi” kabi dostonlarning har birida Avazxon ishtirok etadi.

“Avazxon” dostonining Muhammadqul Jonmurod oʻgʻli Poʻlkan ogʻzidan yozib olingan varianti folklorshunos M. Saidov, Z. Husainova tomonidan nashrga tayyorlanib, 1967-yilda Gʻafur Gʻulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyotida chop qilingan. Rahmatulla Yusuf oʻgʻli tomonidan ijro etilgan “Avazxon” dostoni ilk bor akademik Toʻra Mirzayev va folklorshunos olima, filologiya fanlari nomzodi Zubayda Husainova tomonidan nashrga tayyorlanib, 1997-yilda “Yozuvchi” nashriyotida chop etilgan. “Avazxon” nasliy turkumining barcha dostonlarida yurt parokandaligining oldini olish, oilaviy munosabatlarni tiklashga harakat qilish, otasi qaygʻusini aritishni oʻzining farzandlik burchi deb bilish tom maʼnoda asosiy eʼtibor markaziga olib chiqiladi.

TULPORLAR SINALUR POYGADA

“Qunduz bilan Yulduz” dostonida shunday tasvir bor: “Anda Avazxon qahri kelib, ilonday zahri kelib, choʻrining qoʻlidan yoqut piyolani olib, ichidagi sharobni ichib, oyoqni uzangiga tirab, choʻriga achchigʻi bilan qarab “Bibingning...” deb yoqut kosani yerga qoʻyib yubordi. Qimmatbaho yoqut yuz boʻlak boʻlinib ketdi. Har boʻlagidan oftob koʻrinib yotar edi...” Shoir va folklorshunos Muhammadali Qoʻshmoqov ushbu tasvirning xos muxlisi edi, “Ergash shoir ijodiga ana shu tasvir meni yoʻllagan, ishqiboz qilgan”, deb aytishdan charchamasdi. Chindan-da, “Qunduz bilan Yulduz” dostonida bu xil tasvirlarga koʻplab duch kelamiz. Asarning yana bir ahamiyatli va alohida ajralib turadigan jihati voqealar bayonining poyga shartiga qurilganida koʻrinadi. “Goʻroʻgʻli” turkumi dostonlarida keluvchi taʼrifli asl tulporlarning soni yettita va ularning shajarasi (bevosita va bilvosita) suv tulporiga ulanadi. Dostonda tinglovchi duch keluvchi dastlabki tulpor Holvachining oti. Goʻroʻgʻlining otasi – Ravshan koʻrning badaliga bu otni Shoxdorxondan talab qiladi. Holvachi hatto otining tulpor ekanini bilmaydi.

Yobi suratli ot Ravshan tarbiyatidan keyin sinsiz tulporga aylanadi. Gajdumbek bilan Ravshan shu ot sabab yurtga qaytadi. Ammo ot manzilga yetganda ichi kuyib oʻladi. Ikkinchi tulpor Rayhon podshoning oti. Goʻroʻgʻli suv otidan toʻragan baytalini shu otga qoʻshib Gʻirkoʻkka ega boʻladi. Rayhon arabning oti Goʻroʻgʻli Zaydinoyni olib qaytganida yarador boʻlib safdan chiqadi. Turkumda keluvchi boshqa otlarning mukammal tasviri bevosita “Qunduz bilan Yulduz” dostonida kelgan. …“Qunduz bilan Yulduz” dostoni turkum voqealarini toʻldirib turish barobarida yetakchi obrazlar talqinlarining oʻta mukammal badiiy ifoda etgani bilan ham ilmiy ahamiyatga ega.

ALP – OʻLIM YENGOLMAYDIGAN QAHRAMON

Adolat oʻrnatish uchun botir boʻlish zarur. Maqsadga yetmoq uchun kurashmoq lozim. “Alpomish”da mardlikning targʻib qilinishi ana shu gʻoyadan kelib chiqqan. “Alpomish” mardlik dostonidir. Alpomish – oʻlim yengolmaydigan odam toʻgʻrisidagi dostondir. Dostonlarda “Alplik tizimi” bilan bogʻliq tasavvurlarning qatʼiy oʻlchamlari mavjud va bunday tizim faqatgina qahramonlik dostonlarida, xususan, “Alpomish”da ham uchraydi:

Avvalo, qahramonning tugʻilmasdanoq homiy eranlar nazarida turishi – nazarkarda ekani. Dostonda aytiladi: “Qirq kun oʻrtadan aniq vaqt oʻtdi, boz ravzadan ovoz keldi: “Boyboʻri, senga xudoyim bir oʻgʻil, bir qiz berdi, yolgʻiz emas egiz berdi; Boysari, senga xudoyim bir qiz berdi, egiz emas, yolgʻiz berdi. Bundan borsang, farzandlarni koʻrsang, xaloyiqlarni yigʻsang, toʻy-tomoshalar bersang, toʻyda qalandar boʻlib borib, bolalarning otini oʻzim qoʻyib kelaman”.

Chinakam alp uchun qoʻyiluvchi navbatdagi mezonlar quyidagi tartibda keladi: Baxtli yulduz oyida tugʻiluvchi boʻlajak qahramonning paydo boʻlishi haqida dushman yurt kohinlarining karomatlar aytishi. Ularning bolani yoʻq qilishga urinishlari. “Alpomish”da “Goʻroʻgʻli” eposida kuylanganidek, ushbu motivning aniq tasviri yoʻq. Ammo Alpomish alp atalganida shunday deyiladi: “Buni eshitgan dushmanlar: “Bu bola zoʻr boʻpti, nazar topibdi, bularga hech kim barobar boʻlolmaydi, yetti yashar bola shunday ishni qiladimi?” deb xafa boʻlib yotdi”. Ushbu iqror zamirida dushman yurt armoni, afsuslari ilgʻanadi.

Qahramonning dushmanlarni dogʻda qoldirib, ulgʻayish davomida “alplik dardi”ga yoʻliqishi. Odatda alp xalqning quvvati mudrayotgan, omma inert (sust) holatga tushgan bir davrda uni kuchga endiruvchi oʻziga xos “uygʻotuvchi” sifatida paydo boʻladi. Bu davrda sust avlod ichida passionar (bunyodkor) avlod tugʻiladi. Alp passionar avlod vakiligina emas, dargʻasi – yoʻlboshchisi hisoblanadi. Hamisha passionar (faol) avlod inert (sust) ommaning “halovati”ni buzadi. Bu jarayonsiz etnos quvvatga kirmaydi. Yaʼni yangi sifat bosqichiga chiqmaydi. “Alpomish”dagi “zakot” masalasining kun tartibiga chiqishi va elning bu yangilikdan bezovta boʻlib koʻchishi ana shu ikki avlod oʻrtasidagi kurashning ifodasidir. Dostondagi “zakot” motivi asosida “alplik dardi” badiiy kodlari turibdi. Baʼzan inert (sust) ommaning soyasi alpning xatti-harakatlariga ham taʼsir oʻtkazadi. Alp esa bu davrda yoʻl qoʻygan xatolari badalini ulgʻayganda toʻlaydi. Etnosning savob-u gunohi alpning taqdirida, Alpning savob-u gunohi etnosning taqdirida namoyon boʻladi. “Alplik dardi” nafaqat alpning, balki etnosning yangilanish boʻsagʻasidagi “dardi”, uygʻonish, harakatga kelish “ogʻriq”lari boʻlib badiiy talqinlar oladi.

“Alplik dardi” “tanlangan” (alp) va “tanlovchi”chilar – homiy eranlar oʻrtasida bevosita muloqotning boshlanganini bildiradi. Yana-da aniq aytilsa, “alplik dardi” qahramonning yerda tugʻilib, maʼlum muddatga “yovvoyilashgan” ruh va tanini eranlar iqlimiga moslashtirish muddatidagi qarshiliklari va uygʻunlashuv jarayoni hisoblanadi.

Eranlarning oʻz makonida qahramonning jismi va ruhini ilohiy nur hamda sharob bilan toblab, emlab (bamisli asov tulporni jilovlab) darddan xalos etishidir. Qahramonga eranlarning alplik sir-u sinoatlarini oʻrgatishlari, qahramonning alp sifatida qayta yaralishiga sabab boʻladi, natijada qahramonning alplik kuch-qudratiga, bilimiga, sehrli xususiyatlariga, belgilariga ega chiqadi, eranlardan alp sifatida bajaradigan vazifasi – yerdagi muqaddas vazifasi va taqdirini (ibtido va intiho) bilib oladi. Ayni talablar Alpomishning Alpinbiy yoyiga ega boʻlishi, chiltonlar huzurida Barchin va Alpomish ruhining uchrashuvi hamda boshqa tafsilotlarda aks etganini aniq koʻramiz. Eranlarning qahramonga hamkor qilib oʻz sheriklaridan birini qoʻyishi ham “alplik tizimi”ning tayanch nuqtalaridan hisoblanadi. Dostonda bu missiya bobo Qultoy zimmasiga tushgan. Qultoyning: “Alpomishning belgisi shul edi, oʻng egnida Shohimardon pirning besh panjasining dogʻi bor edi, chap egnida oʻzimning besh panjamning belgisi bor edi”, deb aytishi fikrimizni dalillaydi. Bir soʻz bilan aytilsa, “alplik tizimi” qahramonlik dostonlarining “umurtqa”si hisoblanadi. Alpomishning oʻlim yengolmaydigan odam – alpligi dostonda shu tartibda badiiy tasvir topadi.

QOʻSHIQ MAZMUNINING KALITI

Xalq qoʻshiqlaridagi ramzlar maʼnosini bilmaslik ularda ifodalangan asl mazmunga parda tortib, anʼanadan uzilgan avlod uchun begona, tushunarsiz hodisadek tuyuladi. Ramzlar – qoʻshiqlar mazmunini tushunishda bir kalit. Kalit qopqani ochadi. Qopqadan kirish, xazinaga ega boʻlish ochguvchiga bogʻliq. Har qanday boylik qadrlansa, bahosi bilinadi. Bahosini olgan nimaiki bor, yangidan tugʻilib, qayta quvvatga kiradi. Quyida xalq qoʻshiqlarida keluvchi asosiy ramziy obrazlarning tub maʼnolarini keltirib oʻtamiz:

1. Qushlar (qush qiyofasidagi obrazlarning aksariyati xabarchi mazmuniga ega). Turna – xabarchi, elchi. Oʻrdak – yomon xabar, dushman. Qaldirgʻoch – xabarchi. Qargʻa – xabarchi, yomon xabarchi, dushman. Gʻoz – yaxshi xabar, doʻst.

2. Hayvonlar. Ilon – suyumli yor, ideal muhabbat ramziy maʼnolariga ega. Ot – murod-maqsad ramzi.

3. Narsa-buyumlar. Doʻppi, salla, telpak, choʻgirma – erkak, erkak hayotining ramzi. Oyna – ezgu niyat, xayrli tilak, amallar ramzi. Roʻmol – oila ramzi. Saqich – gʻiybat, gap-soʻz. Soch, soch turmagi – qiz bola, boʻy qiz, kelinchak, ayollik davri kechinmalarining ramziy obrazi. Tamaki (chilim) – hirs, insonning intim mayllari bilan bogʻliq holatlarni tasvirlashda qoʻllaniladi. Xol, tabiiy xol – goʻzallik, husn koʻrki, sadoqat ramzi. Bir joʻra xol – vafodor halol juft boʻlish. Yasama xol, oʻrmalagan xol, tushgan xol, tishlab olgan xol – bevafolik, xiyonatni bildiradi. Qoshiq – rizq ramzi.

4. Oʻrin-joy ramzlari. Bozor – ishqiy munosabatlar ramzi. Bogʻ – oila, yor, sevishganlar uchrashadigan visol joyi, hayot quvonchlari kabi ramziy maʼnolarga ega. Butun borliq ulkan olam deb anglansa, bogʻ kichik olam modelidir. Imorat – oila qurish. Bitmay, chala qolgan imorat – amalga oshmagan oila orzusi, rejasi. Tom – oila, oila taqdiri, oila boshligʻi ramziy maʼnolariga ega. Xalq orasida bosh qanchalik aziz, ulugʻ deb qadrlansa, imorat (uy)ning tomi ham muqaddas sanaladi. Tana – uy (imorat) tasavvuri kengayib, uy (imorat) bilvosita inson va uning oilasi maʼnosini ham olgan. Imorat (uy) – oila timsoli ham yagona tana – kichik olam sifatida qaralgan. Bu imoratning tomi esa oila boshligʻi hisoblanadi.

5. Mevali daraxtlar. Anjir – oilaviy hayot, taqdir, nikoh bilan bogʻliq talqinlarga ega. Anor – ayol timsoli. Ayol goʻzalligi, jozibasi, serfarzandlik ramzi. Jiyda – farzand, baxtli turmush maʼnolarida keladi. Baʼzi oʻrinlarda jiyda oʻsimligining gʻayritabiiy sehrli taʼsiri, turli demonologik kuchlar toʻplanadigan joy sifatidagi tasavvurlar bu obraz talqinlarida ham aks etadi. Olma – farzand, muhabbat, sevgi ramzi. Olma ramzining ibtidosi daraxt va hosildorlik topinchlariga, ushbu asosda paydo boʻlib rivoj topgan marosimlarga ulanadi. Olma obrazining homila uygʻotuvchi meva zamiridan kelib chiqqan farzand, mavsumiy marosim tizimidagi magik yor tanlash udumiga bogʻlanuvchi sevgi maʼnolari xalq qoʻshiqlari uchun oʻzak ramziy maʼno hisoblanadi. Tut – balogʻat, orzudagi juftlik ramzi. Shaftoli – yolgʻon muhabbat, oʻtkinchi sevgi ramziy mazmunida keladi. Koʻpchilik oʻrinlarda shaftoli olma obraziga zid maʼnoda qoʻllaniladi.

6. Mevasiz daraxtlar. Gul – qiz, umuman, ayol ramzi. Chinor – uzoq umr, chinorday boʻy, goʻzallik ramzi. Terak – yigit, er, oila boshligʻi ramziy maʼnolarini ifodalaydi. Terak obrazi “qoʻsh” sifati bilan ham kelgan oʻrinlarda ota-ona, er-xotin maʼnolarida qoʻllaniladi. Tol – oshiq yigit, erkak kishi tub poetik maʼnolarida keladi.

7. Koinot va vaqt hisobi bilan bogʻliq ramziy obrazlar. Yulduz – farzand ramzi sifatida maʼno tashiydi. Sunbula – mehrsiz maʼshuq ramzi.

8. Rang simvolikasi. Alvon – kelinlik davrining ramzi. Boʻz – boʻz yigit – uylanmagan, hali oila qurmagan, farzand koʻrmagan yigitdir. Biror bir ekin ekilmagan, oʻzlashtirilmagan yerga ham boʻz yer deyiladi. Bu maʼnolarning negizi bitta. Oq – er kishi, erkak ramzi. Sariq – ayriliq, hijron ramzi. Qizil – qiz, ayol ramzi. Qora – baxtsiz turmush, raqib, dushman, yomon niyat, ayriliq, xiyonat, motam, qaygʻu-alam kabi ramziy maʼnolarda keladi.

9. Kasb-hunar bilan bogʻliq ramzlar. Bogʻbon – ota, oila boshligʻi poetik obrazi.

Vaziyatga bogʻliq ramziy obrazlar:

1. Bedana – ojizlik, imkonsizlik, beqarorlik ramzi.

2. Bedapoya – oshiqlarning uchrashuv joyi.

3. Bugʻdoy – zahmat, qiyinchilik. Marosim qoʻshiqlarida hosildorlik maʼnosiga ega.

4. Zanjir – taqdir, hayot yoʻlidagi bogʻliqlik.

5. Zardevor – ota-ona, qarindosh, yaqin mazmunida keladi. Tom oila ramzi boʻlsa, devor tom, imorat tayanchi sifatida oila yaqinlarini ramziy ifodalaydi.

6. Kaklik – beqarorlik, oʻrinli-oʻrinsiz gap-soʻz, gʻiybat maʼnolariga ega.

7. Koʻylak – manfaat, foyda.

8. Moʻylov – oʻspirinlik, yigitlik, balogʻat ramzi.

9. Oyoq bosish – nikohga oʻtish, oila qurish ramzi.

10. Ostona (boʻsagʻa) – kishi va omma, oila va jamiyat oʻrtasidagi chegara maʼnosini ifodalaydi.

11. Saqich – gap-soʻz, gʻiybat, mish-mishlar ramzi.

12. Sirgʻa – singil, qalliq, kelin maʼnolarida keladi.

13. Soqol – oʻrta yosh, keksalik ifodasidir.

14. Tariq – koʻngilsizlik, beqarorlik ramzi.

15. Tuz – taqdir, rizq ramziy maʼnolarida keladi.

16. Sham, shamchiroq – umr nuri, hayot quvonchining aksi boʻlgan gʻam-tashvish maʼnolarini ifodalaydi.

17. Yalpiz – visol, uchrashuv orzusi.

18. Qamish – kishi, shaxs, inson taqdiri ramziy maʼnolariga ega.

19. Qosh – xushsuvratlik, goʻzallik, ishqiy mayl mazmunlariga ega.

Shomirza TURDIMOV,

filologiya fanlari doktori, professor

ISHQ VA QAHRAMONLIK DOSTONI

“Rustamxon” dostoni oʻzbek xalqining ishqiy-qahramonlik eposining yuksak namunasi hisoblanadi. Doston shu nom ostida oʻzidan tashqari “Murodxon”, “Sultonxon”, “Oftob pari”, “Rustamxonning yaralishi” dostonlarini ham birlashtirib, alohida turkumlikni tashkil etadi. Xuddi “Goʻroʻgʻli” turkumidagi barcha dostonlar epik makon – Chambil atrofida birlashgani kabi “Rustamxon” turkumidagi dostonlar syujeti ham Oqtosh nomli yurt bilan bogʻlanadi.

“Rustamxon” dostoni, taxminan, XV–XVI asrlarda yaratilgan deb qaraladi. Dostonda vatanparvarlik, mardlik, chin muhabbat va adolat kabi gʻoyalar ulugʻlanadi. Bu nashrda berilayotgan variant 1937-yili Fozil Yoʻldosh oʻgʻli tomonidan ijro qilingan boʻlib, Hodi Zarif yozib olgan. Turkumlik ichida eng koʻp nashr qilingan va tadqiq uchun tortilgan doston ham aynan “Rustamxon” dostonidir. Garchi bu dostonda ham qahramonning ishqiy sarguzashtlari kuylansa-da, boshqa dostonlardan farqli oʻlaroq asosiy urgʻu Rustamxonning qahramonliklariga qaratiladi. Otasi yuborgan jallodlar qoʻlidan onasini qutqarib olishi, dev bilan jangi, Oftob pari yurtiga xavf solib kelayotgan ajdahorni yengishi bilan bogʻliq lavhalarda Rustamxonning qahramonligi ulugʻlanadi.

Ayrim tadqiqotchilar “Rustamxon” dostoni syujetini Firdavsiyning “Shohnoma”si bilan bogʻlashga urinadi. Toʻgʻri, pahlavon Rustam haqida Sharq xalqlarida koʻpgina rivoyat va afsonalar mavjud. Biroq, nazarimizda, oʻzbek xalq dostoni boʻlgan “Rustamxon”ning “Shohnoma”ga ham, shoh Rustam bilan bogʻliq afsonalarga ham mutlaqo aloqasi yoʻq. Bu nashrda chop qilinayotgan “Rustamxon” dostonining Fozil Yoʻldosh varianti asar mazmuniga taʼsir qilmaydigan holatdagi baʼzi qisqartirishlar bilan oʻquvchilar hukmiga havola qilingan.

PODSHOHNING YOʻQSIL BOLASI – MURODXON

“Murodxon” dostoni “Rustamxon” turkumligiga kiruvchi sof ishqiy-romantik doston hisoblanadi. Bu doston ham xuddi “Rustamxon” singari koʻp bora nashr qilingan. Podshoh otasi erta vafot etgani tufayli ayoli va oʻzi quvgʻunga uchragan Murodxon yoʻqsillikda, oʻtinchilik qilib kun kechirishga majbur boʻladi. Amaldagi befarzand shoh ham vaqti-soati yetib vafot etgach, yurtning keksa oqsoqollari qadimdan qolgan odat, deya xalqni toʻplab, baxt qushi uchiradi. Baxt qushi har safar Murodxonning boshiga qoʻnib, u Oqtosh yurtiga xon qilib koʻtariladi. Asardagi keyingi voqealar xon qilib koʻtarilgan Murodxonning ovga chiqishi, u yerda bir parini koʻrib hushdan ayrilishi va shu pariga yetishish yoʻlida boshdan kechirgan sarguzashtlar ila davom etadi.

Jabbor Eshonqulov,

Abdukamol Abdujalilov

OSMONDA YASHOVCHI MASHRIQO

“Mashriqo” dostoni Shahrizar malikasi Mashriqoning Goʻroʻgʻli haqida eshitishi va unga gʻoyibona oshiq boʻlib qolish voqeasi bilan boshlanadi. Mashriqoning yurti Shahrizar epik makon sifatida osmonda joylashgani bilan turkumdagi boshqa dostonlardan ajralib turadi. Turkumdagi doston voqealarining aksari Yer yuzida sodir boʻlgan esa-da, “Malikayi ayyor” yerosti mamlakati – Torkiston bilan bogʻliq. “Mashriqo” esa ayni shu dostonga epik makon jihatidan qarama-qarshi turadi. Bundan koʻrinadiki, “Goʻroʻgʻli” turkumidagi dostonlar voqealari yerosti, yerusti va osmon olamlarida kechadi. “Mashriqo” dostonini chuqur oʻrganish “Goʻroʻgʻli” turkum dostonlari epik olamini teranroq anglashga yordam beradi. Atoqli baxshi Ergash Jumanbulbul aytgan “Oysuluv” dostoni yurtimizning qadim tarixida boʻlib oʻtgan va afsonaga aylangan shaxs va voqealar syujetiga asoslanadi. Toʻmarisning Oysuluv, oʻgʻli Sparangizning Kunbotir tarzida dostonda namoyon boʻlishi buning yaqqol isbotidir.

AYYOR MALIKANING SIRI

“Malika Ayyor” dostonining oʻxshashi yoʻq. Kitobni oʻqib chiqib, koʻzlaringizni yumib, bir dam tin oling va asardagi badiiy voqelikni boshdan oyoq qamrab olishga urinib koʻring. Nimalarni angladingiz-u, nimalarni tushunmadingiz? Sizda savol tugʻdirgan oʻrinlar toʻgʻrisida oʻylay boshlasangiz, doston qatidagi sirlar ochila boradi. Malika Ayyor?! Malika ayyor emas-ku! Aksincha, Goʻroʻgʻli dogʻuli: oʻzini pinhon tutib, ishini bitiradi. Balki, parining ismi aslida fonetik oʻzgarishga uchragandir? Dostonning variant va versiyalarida Malikaning Oy malika Hubbon yoki Oytoʻti kabi ismlar bilan atalishini, qolaversa, baxshilarimiz oʻzbek tilining qipchoq lahjasida kuylab, uni Oyyar, Oyyor singari talaffuz qilganini bilganingizda, mana shu uch faktni bir qatorga qoʻyib, bir-biriga bogʻlab, qanday xulosaga kelardingiz? Ha, topdingiz: bu yerda kalit soʻz – Oy! Kashfiyotingizni hozircha, xuddi matematika darsidagi kabi dilda saqlab turasiz.

Malika yurtini Torkiston, Goʻriston, Shahri Shabiston deb ataydi, bu manzillarning hammasi zimiston oʻlkasi degan maʼnoda izohlanadi. Qoʻshimchasiga, uni yer ustidan topolmasligini taʼkidlaydi. Voqealar rivojida sal ilgarilab ketsak: Shoqalandar, Shozargar, Avazxon uchovi Torkistonga borganida taʼriflanadi: “Bu qorongʻilik dunyoga yorugʻ dunyoning kuni bilan oyining shuʼlasi urmas edi…” Eslab qolamiz: oy, qorongʻilik, yer osti.

Sinchkov kitobxon chillaxonada toʻshini zaxga bosib yotgan Goʻroʻgʻli hol soʻrab kirgan Avazxonga, hech nimadan hech nima yoʻq, “Arbotindan Maqotil keldimi?” deb savol berishidan taajjublanadi. Qayerdan? Kim u? Dostonda masala oʻzgacha qoʻyilgan-ku! Ishq dardi. Nima uchun allaqanday bahaybat maxluq syujetga suqilib kirgan? Malika yubormagan boʻlsa. Malikaga oshiqlikda Goʻroʻgliga raqib boʻlmasa. Ismidan maʼlum, u qotil – jon olguvchi.

Shu yerda muhtaram oʻquvchiga kitobda yoʻq bir maʼlumotni shipshib qoʻyishim kerak. Dostonning boshqa variantida Goʻroʻgʻli oʻzini oʻlganga solib, soxta motam marosimi oʻtkazadi, ikki xotiniga marsiya ayttiradi. Tagʻin bir baxshi talqinida esa Avazxon yasama tilla sher ichiga kirgach, unga atab ikki qalandar aza ochadi. Zanjirimiz uzayib boryapti: oy, qorongʻilik, yer osti, qotil, motam.

Xalq dostonlarini tizimli ravishda oʻqigan boʻlsangiz, bir savol tugʻilgani aniq: nega qahramonlar har gal oʻzga yurt malikalarini olib qochaveradi, bundan boʻlak tashvishi yoʻqmi ularning?! Yana deng, Goʻroʻgʻli yoki Avazxon necha-necha hurliqoga uylansa-da, keyingi dostonda ular eslab ham qoʻyilmaydi, doimgi xotinlari bilan yashayveradilar. Men sizga aytsam, ilk syujetlarda muammo rang-barang boʻlgan. Badiiy tafakkur ishqiy-romantik bosqichga oʻtish asnosida tinglovchilar talabidan kelib chiqib ichkin kechinmalar, his-tuygʻular, sevgi sarguzashtlari voqealar markaziga koʻtarilgan.

Muhabbat mojarolari goʻzal tarannum etilgan “Malika Ayyor”day doston haqidagi shirin taassurotlaringiz pachavasini chiqargan boʻlsam, maʼzur tutasiz. Men qiziqarli voqealar ortidan quvadigan, hayotni faqat yorqin ranglarda koʻradigan kitobxonlarni nazardan qochiribman. Toʻgʻri, badiiy asardan badiiy zavq olish birlamchi. Ammo har narsaning tagiga yetish, qavat-qavat sandiqni birin-sirin ochib, ichidagi, ichidagi va yana ichidagini bilish undan ham zavqli deb oʻylayman.

Siz dostonni shunday mutolaa qila boshlasangiz, oldingizdagi kitob yoʻqolib qoladi. Tungi gulxan atrofidagi qurda paydo boʻlasiz. Baxshi koʻz oʻngingizdagi asrlar pardasini sidirib tashlaydi, keyin Sizni ming yillar avvalgi davrlarga olib oʻtadi. Shunda ijrodagi saktaliklar, masalan, misralarning yozma adabiyotdagidek ravon emasligi, sheʼriy bandlarning toʻrt yoki sakkiz satrlik tugal takrorlanmasligi, qofiyalarning hamisha ham izchil kelmasligi, baʼzida och, baʼzida toʻqligi, qahramonlar gohi sizlashib, gohi sensirashib ketishi… mutolaaga xalaqit bermay qoʻyadi. Ha, doston ogʻzaki janr. Baxshilar hofizlarga oʻxshab yodaki emas, badihagoʻylik bilan jonli ijro qiladi. Shundan, juzʼiy kamchiliklari uzrli.

Sirga qaytamiz. Oy, qorongʻilik, yer osti, qotil, motam. Ana endi ayting: tirik Avazxon kirib olgan tilla sher haykali nimani yodga soladi? Tobutni, degan javob kutyapman. Aytgancha, bu dunyo va Torkiston orasida Koʻklamtogʻ turadi, uning 360 darasi bor. Maktabdagi darslardan bilamizki, doira 360 darajaga boʻlinadi. Demak, afsonaviy togʻ yer yuzini gir aylana oʻragan, undan oshib oʻtgach, narigi dunyoga tushiladi.

Baxshi doston oxirigacha yashirib kelgan sir – Shoqalandar aslida Goʻroʻgʻli boʻlib chiqadi. Kuloh-u janda kiymoqqa na hojat edi? Bu bilan kimning koʻzini shamgʻalat qilmoqchi? Yoʻldagi asosiy gʻovlar – devlar sultondan qoʻrqadi, ularni tiz choʻktirish uchun faqatgina Goʻroʻgʻli nomini tilga olish ham yetarli. Baymoqdev esa uning Shoqalandar qiyofasida kelishidan ham xabardor. Maqotilni aldash zarurati qoldi, xolos. Unga Avazxon balogardon boʻladi. Sir ham ochildi, hisob.

“Malika Ayyor” dostoni syujeti yerosti olamiga safar motiviga qurilganini koʻpgina olimlar taʼkidlagan. Dostonning oʻzida ham ochiq aytilgan, zotan. Ammo ushbu safarning qanday marosimlar bilan amalga oshirilganini, mana, hozir Siz kashf etdingiz! Endi xulosalarni umumlashtiramiz: qorongʻilik oʻlkasining malikasi Oy yor (maʼbuda) kaptar koʻrinishida uchib kelib, Goʻroʻgʻlini goʻristonga olib ketgani Maqotil (ajal) yoʻlga chiqqani xabarini beradi. Sulton uni chalgʻitish uchun soxta motam marosimi tashkil etib, oʻzining oʻrniga oʻgʻli Avazxonni roʻpara qiladi. Chunki oʻlim farishtasi faqatgina buyurilgan odamning jonini olishi mumkin, shu bois savashda yengiladi. (Ikki inoq doʻst toʻnini almashtirib, Azroilni aldamoqchi boʻlgani haqidagi naql ham bor.)

Narigi dunyoda ham Avazxon otasining oʻrniga tobutga kiradi. Xullas, qadim-qadimgi odamlar oʻlimni anglashga, uning changalidan omon qolishga urinib, turli urf-odatlar oʻylab topishgan. Har mavsum boshida, yaʼni bahorda qabilaga kuchli sardor tanlash marosimi oʻtkazilgan. Kimning qoʻli baland kelsa, kelgusi mavsumgacha toʻdaboshilik qilgan. Avvaliga biologik kuch ustunlik bersa, keyinchalik tajriba oʻz soʻzini ayta boshlagan. Keksa sardor maqomini saqlab qolishi uchun yoshlar kuchini goʻyoki unga koʻchiradigan marosimlar oʻylab topilgan. Mana, doston tubida yotgan mifni tikladingiz.

Agar kimdir gaplaringizga ishonqiramasa, taxminan bir yarim ming yil avval Samarqandga kelgan xitoylik elchi Yilboshi bayramida marhum shahzodaning suyagini qidirish marosimi oʻtkazilgani haqida guvohlik berganini ayting. Bu ham qanoatlantirmasa, ikki yarim ming yil ilgari Heradot firʼavnlardan biri qizini oʻldirib, tilla sigir koʻrinishidagi tobutda saqlagani, mayitga yilda bir marta quyoshni koʻrsatishi haqidagi gʻaroyib marosimni yozib qoldirganini eslating.

XX asr boshida Samarqand yaqinidan yozib olingan dostonning besh ming chaqirim naridagi Misrga nima aloqasi bor, deysizmi? Orada faqat masofa emas, necha ming yillik vaqt ham borligini unutmang. Dunyo yaxlit. Olam bus-butun. Sizning genlaringiz ming yil avval Bolqonda, ikki ming yil avval Oltoyda… boʻlgan chiqar. Yer yuzidagi ummonlarda suv qanday toʻlqin urib tursa, quruqlikda qavmlar ana shunday borib-kelib koʻchib yurgan. Hozir ham shunday!

Xuddi odamlar singari Sir ham Yer yuziga sochilib ketgan. Hech kim tugal ega chiqolmaydi. Kosamizga siqqunicha bahramand boʻlamiz. Fozil Yoʻldosh oʻgʻli Ayyor malika sirini bizga imkon qadar yetkazib bergan, ammo tugalroq tasavvur hosil qilish uchun boshqa baxshilarga ham murojaat etishga majbur boʻlmoqdamiz. Hozir Siz bilan birgalikda “Malika Ayyor” dostoni qatidagi bir tutam sirni ochdik. Hali tilga koʻchmagan qancha gaplar qoldi dilda. Aminmanki, dostonda xuddi foydali qazilmalar kabi qavat-qavat xazinalar yashirin. Agar Siz yangi sirlarni kashf etsangiz, meni ham xabardor qilishni unutmang!

Farrux JABBOROV

TAFTISH QILINMAYDIGAN QATʼIY QONUNLAR

Turkiy xalqlar orasidagi maqollarni bir joyda jamlash va ularning mazmunni izohlash yumushini qomusiy olim Mahmud Qoshgʻariy boshlab berdi. Alloma “Devon-u lugʻati-t-turk” asari muqaddimasida: “Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida hikmatli soʻzlar, sajʼlar, maqollar, qoʻshiqlar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim. Qattiq joylarini yumshatdim, qiyin va qorongʻi joylarini yoritdim”[1], deb yozar ekan, turkiy xalq maqollarining ilk toʻplovchisi va talqinchisi oʻzi ekanini dalillaydi. Uning saʼy-harakatlari bilan XI asrda qoʻllangan 295 maqol bizga qadar yetib keldi[2].

Oʻzbek maqollarini quyidagi koʻrinishda tasnif etish mumkin:

a) olam va odam haqidagi “Dunyoning ishi – miri kam ikki”;

b) tabiiy hodisa va evrilishlarga doir “Kun qizarib botsa, qizingni uzat, tong qizarib otsa, tomingni tuzat”;

d) milliy oʻziga xoslikni ifodalovchi “Aytgan joyga erinma, aytmagan joyda koʻrinma”;

e) oila, qarindosh-urugʻ, qoʻshnichilikka oid “Hovli olma, qoʻshni ol”;

f) millat tabiatiga munosabat “Oʻzbek boyisa, uy solar, qirgʻiz boyisa, mol olar”;

g) milliy qadriyat va urf-odatlarni ifodalovchi “Mehmon – atoyi xudo”;

h) zamon va makon bilan bogʻliq “Oyning oʻn beshi qorongʻi boʻlsa, oʻn beshi – yorugʻ” kabi maqollar xalqning yashash jarayonidagi kuzatuvlari asosida shakllangan.

Maqollar xalqning dunyo, hayot, turmush haqidagi eng ixcham, taftish qilinmaydigan qatʼiy qonunlari sanalib, ular zamiriga singdirilgan mazmun hamda gʻoyani har bir oʻquvchi oʻzi qalbida muhrlasa va oʻzlashtirsa, tom maʼnodagi “Ota bolasi emas, odam bolasi boʻlishi”dan umidimiz katta.

Shomirza Turdimov,

Yoʻldosh RAHMATOV

SOʻNGSIZ KURASHLAR INʼIKOSI

Shimoliy Amerika hindularining qarashlariga koʻra, bir inson tanasidagi ikki ayiq uning qalbini egallash uchun oʻzaro abadiy kurashga mahkum etilgan. Ayiqlarning biri oʻzida muruvvat, muhabbat va ishonch kabi barcha ezgu hislarni mujassamlashtirgan boʻlsa, ikkinchisi qoʻrquv, sharmandalik va umidsizlik kabi badbin tuygʻularni ifodalaydi. Bu kurashda kimning gʻolib chiqishi tana egasining qaysi tomonga xayrixohlik bildirishiga, aniqrogʻi, qaysi ayiqni oziqlantirishiga bogʻliq ekan. Sharqiy Osiyo xalqlarining “In-Yan” deb ataluvchi ramziy belgisida ham inson botinida kechadigan adabiy ziddiyat oʻz aksini topgan. Binobarin, his-tuygʻular uchun oʻlim va zavol tushunchalari begona. Ular vaqtinchalik chekinishi, taslim boʻlishi, zaiflashishi mumkin. Illo, butunlay yoʻqolib ketishi imkonsiz.

Demak, ertag-u dostonlardagi oʻtda yonmas, suvda choʻkmas, qilich botmas qahramonlar xayoliy farazlar hosilasi emas. Ularning har biri muayyan fazilat yoki qusurning poetik ifodasi oʻlaroq namoyon boʻladi.

Xalq ertaklaridagi bosh qahramon va antagonist oʻrtasidagi jang tasvirida ham oʻz xislatlarini tarbiyalayotgan va oʻz nuqsonlarini boʻysundirayotgan, boshqacha aytganda, komillik sari intilayotgan solikning hayot yoʻlini koʻramiz. Yoki boy va kambagʻal oʻrtasidagi nizo, bir vaqtlar bizga uqtirishganidek, sinfiy kurashni emas, balki hirs va qanoat oʻrtasidagi ziddiyatni ifodalaydi. Kishilarni oʻlimga mahkum etgan podshoni bu fikridan qaytargan, unga joʻyali maslahat berib, odamlar hayotini saqlab qolgan vazir yovuzlik bandida jon saqlab qolgan rahmdillikning inʼikosi, desak, adashmagan boʻlamiz.

Kundalik turmushimizda faqatgina yomon xislatlarni namoyon etadigan va bu ishi bilan maqtanadigan yoki boshdan oyoq fazilatga burkangan odamni topish mushkul. Ammo xalq ertaklarida bunday qahramonning boʻlishi mutlaqo tabiiy hodisa sifatida qabul qilinadi. Misol uchun, “Zumrad va Qimmat” ertagidagi oʻgay ona va uning qizini gavdalantirgan obrazlarda biror ezgu xislatni koʻrmaymiz. Zumrad esa goʻyoki bekam-u koʻst insondek taassurot qoldiradi. U oʻzini kimsasiz oʻrmonga tashlab kelgan otasidan ham ranjimaydi. Demak, dono xalqimiz bir qiz timsolida barchaga birdek ezgulik sogʻinadigan, quyoshdek bepoyon mehr tuygʻusini badiiy aks ettirgan. Otaning oʻz qizini adashtirib kelishi esa tahdid va vahima iskanjasida qolgan insonlarning eng aziz tuygʻulardan osongina voz kechishiga ishora boʻlsa, ne ajab.

Ammo bir muddat yetarlicha qadr topmagan mehr izsiz yoʻqolib ketmaydi, u zulmat qoʻynida kuch yigʻib, yana asl vataniga – inson qalbiga qaytadi. Qalbda mehr va ezgulik dominantlik qilayotgan bir paytda esa qahr va yovuzlikka oʻrin qolmaydi. Ona va qiz ajdarho domiga tushadi. Shu tarzda yangi bir kurash davrining ibtidosiga zamin yaratiladi. “Besh jonlini bejon qilgan Bahodir” nomli ertakni bemalol oʻz qoʻrquvini yengish borasidagi oʻziga xos konsepsiya deyish mumkin. “Kenja botir” ertagida ham eʼtiborga molik majoziy ifodalar keltirilgan. Mazkur ertakda uch aka-ukaning sarguzashtlari hikoya qilinadi. Folklorshunoslar fikricha, ertaklardagi aka-ukalar inson umrining, ruhiyatidagi evrilishlarning turli bosqichlarini ifodalaydi. Yaʼni katta aka shaxsning faqat moddiy ehtiyojlar uchun qilgan harakatlarini, oʻrtancha oʻgʻil esa tanani poklab, zohiran tozalanish jarayonlarini ifodalaydi. Maʼnaviy yuksalish borasidagi ogʻriqlar, bu yoʻlda chekilgan iztiroblar kenja botir timsolida oʻz aksini topadi. Akalarning gʻaflat bosib, uxlab qolishi, qiyinchiliklarga chidamsizligi shundan. Hasad va xiyonat ularning qoʻlidan keladigan yagona amal, oxir-oqibat bu qusurlari oʻzlarini halokat sari eltadi. Mazkur ertakda kenja uka kesilgan bosh ortidan borib, oʻlim saltanatiga safar qiladi. U yerda devlar qoʻlidagi malikani ozod etadi.

Shu oʻrinda devlar va malika obrazlariga yashiringan timsollarga eʼtibor qaratmoq joiz. Goʻzal malika inson doimo intiladigan orzu-niyatlarning, oliy maqsadlarning inʼikosi oʻlaroq namoyon boʻladi. Aynan oʻsha martabaga erishmoq, manzilga yetmoq uchun esa yoʻldagi barcha toʻsiqlarni bartaraf etmoq – devlarni oʻldirmoq kerak.

Bir soʻz bilan aytganda, xalq ertaklaridagi hech bir obraz, hech bir epizod shunchaki ermak yoki voqealarni qiziqarliroq qilish uchungina oʻylab topilmagan. Ularning har biri oʻsha ertakni yaratgan xalqning koʻp asrlik hayotiy xulosalari, epik tafakkuri, orzu-armonlarini ifodalaydi. Ertaklarni oʻqib, ularning zamiridagi haqiqatni anglagan inson bashariyat tarixi, uning istiqbolini koʻra oladi. Buning uchun timsollar tilini tushuna olsak, kifoya.

Elbek JUMANOV,

filologiya fanlari boʻyicha falsafa doktori

________________________________________

[1] Koshgʻariy M. Devon-u lugʻati-t-turk. 1-tom. – Toshkent: Fan, 1963. – B. 34.

[2] Asardagi maqollar indeks-lugʻatda 21-mavzu asosida berilgan. Devon-u lugʻati-t-turk. Indeks-lugʻat. – Toshkent: Fan, 1967. – B. 529-541.