17:23 / 15.04.2025
644
0
Oʻtgan asrning boshlarida Turkiston boʻlgasida taraqqiyparvarlik gʻoyalari va jadidchilik harakatining keng quloch yoyishida turk hamda ozarbayjon qardoshlarimiz qatorida tatar maʼrifatparvarlarining ham alohida oʻrni bor. Ushbu maqolada oʻz davrida Turkiston matbuotida koʻp uchraydigan Sayfulmulklar va ularning Turkistonning ilmiy-siyosiy taraqqiyotiga qoʻshgan hissalari hamda ayanchli qismatlari haqida hikoya qilamiz.
Xonadonning asoschisi – hozirgi Qozogʻistonning Qazali (Kazalinsk) shahrida yashagan asli orenburglik savdogar, millioner Kamoliddin Sayfulmulk edi. Kamoliddin Sayfulmulk mashhur Husayinov firmasi taʼsischilaridan boʻlib, oʻz vaqtida Turkistonning koʻplab sanoatchi boylari va savdogarlari bilan ish hamkorligi qilardi. Ammo, Husayinov firmasi Turkistonda savdo-sanoat doiralaridan ham koʻra oʻzining noshirlik ishlari, kitob va maktab jihozlarining imtiyozli savdosi orqali jadid taraqqiyparvarlari orasida yana ham koʻproq tanilgan edi.
Kamoliddin Sayfulmulkning 1885-yil tugʻilgan toʻngʻich farzandi Murtazo Sayfulmulk asosan otasining savdo ishlariga koʻmaklashgan. Hokimiyatga bolsheviklar kelishi bilan uning kapital va koʻchmas mulklari davlat hisobiga musodara etilib, oʻzi taʼqibga uchraydi. Shundan soʻng Murtazo Sayfulmulk 1925-yilda Toshkent shahriga koʻchib keladi.
Uning 1887-yil tugʻilgan ikkinchi oʻgʻli Mustafo Sayfulmulk 1912-13-yillar Moskva kommersiya institutini tugatgach, jadidchilik gʻoyasi taʼsiri ostida turkiy musulmon xalqlarning milliy muxtoriyat olishi uchun kurashga kirishadi. Mustafo Sayfulmulk 1917-20-yillar eserlar partiyasi safida Tataristonda muvaqqat hukumat tuzishga kirishadi. Ufada mustaqillikni saqlab qolish maqsadida Dutov bilan qizil armiyaga qarshi kurash olib boradi. Bolsheviklar taʼqibi ortidan Toshkentga koʻchib kelgan Mustafo Sayfulmulk 1922-yil mashhur millioner Yaushevlar xonadonidan boʻlgan Roziya Yausheva bilan oila quradi. Keyinroq, Buxoro Shoʻro Jumhuriyati hukumatining taklifiga koʻra Buxoro shahriga koʻchib keladi va 1922-1923-yillarda BXR Moliya noziri vazifasida ish olib boradi. Uning Buxorodagi moliya va pul-tovar munosabatlari yuzasidan yozilgan qator maqolalari bugunga qadar muhim tarixiy ahamiyatga molik[1]. Mustafo Sayfulmulk 1925-28-yillar Samarqand shahrida Oʻzbekiston SSR moliya xalq komissarligida masʼul lavozimlarda ham ish olib borgan. Keyin Toshkent shahriga koʻchib ketib, OʻzSSR moliya xalq komissarligida konsultant vazifasida ishlaydi. 1938-yil 4-fevralda esa qamoqqa olinib, Olimjon Idrisiy va nemis razvedkasiga aloqador shaxs sifatida 10-yilga mehnat tuzatish lageriga hukm etiladi... Mustafo va Roziyalarning farzandi Farid Sayful-Mulyukov kun kelib SSSRning eng mashhur insonlaridan biri – xalqaro jurnalist, teleboshlovchi, yozuvchi, arabshunos-sharqshunos boʻlib yetishadi.
Kamoliddin Sayfulmulk oilasining uchinchi vakili Badriddin Sayfulmulk 1890-yil may oyida Qazali (Kazalinsk) shahrida dunyoga kelgan. Badriddin dastlabki taʼlimni Qazali va Orenburg shaharlarida oldi. Soʻng Turkiyaning Istanbul shahriga borib, 1908-1914-yillarda “Galata saroy” litseyida oʻqidi. 1914-yili Belgiyaning Lyej shahridagi universitetning matematika fakultetiga muvaffaqiyatli imtihon topshiradi. Biroq, jahon urushi boshlanib ketgani tufayli Istanbulga qaytishga majbur boʻladi. 1915-yili Germaniyaga kelib, Berlin universitetining meditsina fakultetiga oʻqishga kiradi. Badriddin Sayfulmulk universitetda oʻqish bilan bir paytda Vyunsdorfdagi konslagerda imom boʻlib ish olib borayotgan doʻsti Olimjon Idrisiyga koʻmakdosh boʻladi. Ular frontda Germaniya tomonidan asir olingan musulmon harbiy asirlari uchun tarjimonlik qiladi. Harbiy asirlarning huquqlarini himoya qilish, ularning yashash sharoitlarini yaxshilash uchun yelib yuguradilar.
Brest-Litva sulhidan soʻng Germaniya harbiy asirlarni qaytara boshladi. 1919-yilda harbiy asirlar joylashgan ilk vagon SSSRga keldi. Asirlar orasida boʻlgan Gadi Ignatullin Moskva, Qozon, Boshqirdistonda boʻlib, bolsheviklarning mahalliy xalqlarga nisbatan gʻayriqonuniy va gʻayriinsoniy harakatlariga guvoh boʻladi. 1919-yilning oʻzidayoq Berlinga qaytib, harbiy asirlarning sovetlar davlatiga qaytishi xavfli degan xulosani beradi. Shundan soʻng Olimjon Idrisiy, Badriddin Sayfulmulk, Ibragim Ramiyev kabi koʻplab tatar ziyolilari tezkor oʻquv kurslari ochib, harbiy asirlarga olmon tili va boshqa fanlarni oʻrgatishga kirishadilar. Ular bir qancha harbiy asirlarni Germaniyadagi zavod-fabrikalarga ishga joylashtiradi. Yoshlarni Yevropa ilmi, fan-texnikasi va kasb-hunarlarini oʻrganishga chaqirib, bir nechasini oʻrta maxsus taʼlim muassasalari hamda universitetlarga oʻqishga kiritishga muvaffaq boʻladi.
Badriddin Sayfulmulk 1921-yilda Berlin universitetining dentologiya (tish shifokori) boʻlimini bitirib oliy maʼlumot oladi. Shu yili Buxoroga kelgan Olimjon Idrisiy Buxoro Xalq Respublikasi rahbari Fayzulla Xoʻjayev taklifi bilan Buxoro pasportini oladi va Buxoro hukumati tomonidan Germaniyaga tahsil olishga yoʻllangan talabalarga rahbar etib tayinlanadi. Unga yelkadosh boʻlgan Badriddin Sayfulmulk turkistonlik talabalarni Yevropa turmush madaniyati, ilm-fani, texnika sohasidagi yutuqlari bilan tanishtiradi. Ularni yotoqxona bilan taʼminlash, tezkor til kurslariga joylash, til oʻzlashtirganlariga, oʻqish va ish joylari topishga bosh-qosh boʻladi. Oʻzi ham yoshlarga nemis, fransuz, rus tillaridan dars beradi.
Badriddin Sayfulmulk 1925-yili Oʻrta Osiyo davlat universiteti direktori Meyerson taklifi asosida Yevropada oliy maʼlumot olgan dastlabki insonlardan biri sifatida SSSRga qaytadi. U Toshkentdagi Oʻrta Osiyo davlat universitetida gigiyena fanidan dars berdi. 1926-1927-yillarda Toshkentning Eski shahar qismida kichik tish kasalliklari shifoxonasi ochib, aholiga xizmat koʻrsatadi.
Badriddin Sayfulmulk Oʻzbekistonga kelishi bilan xalqimizning tibbiy madaniyatini oshirish yoʻlida oʻzi Yevropada oʻzlashtirgan barcha ilm-fan sirlarini joriy etishga kirishadi. Bu yoʻlda bir zum tinim bilmadi. Har kuni matbuot uchun bir maqola bitdi[2], kitob va oʻquv qoʻllanmalari yozdi. Germaniyadan olib kelgan nemis, fransuz tillaridagi ilmiy kitoblarni tarjima qilishga kirishdi. Yetti tilni mukammal bilgan yosh olim Badriddin Sayfulmulk oʻzining ilmi, mahorat va tajribasi bilan ham xalq orasida, ham sovet maʼmurlari orasida juda qisqa muddatda ulkan obroʻ qozonadi. Turmush oʻrtogʻi Sultongali Yaushevning kenja qizi Robiya Yausheva bilan oʻgʻli Rustamni ulgʻaytira boshladilar.
