Yoʻldosh Eshbek bilan turli yillarda turli nashrlarda chiqqan suhbatlarni oʻqib, ishonchim mustahkamlandi: insonni dard ulgʻaytiradi. Shoir faqat sheʼrlarida emas, kundalik suhbatlarda ham Til, Adabiyot, Vatan, Millat, Inson deb qaygʻuradi. Uni oʻzining roʻzgʻori butligidan koʻra xalqining qalbi toʻqligi koʻproq oʻylantiradi. Iqtiboslarga koʻz tashlab, xulosani oʻzingiz chiqaring.

Jon Vatan deymiz, jon va tan. Qiyoslarimizda Vatanni – ibtidosi va intihosi koʻrinmas bepoyonlikni jon bilan chegaralaganday, toraytganday sezamiz. Kengayib boramiz: jonga jon Vatan – Jonajon Vatan. Va nihoyat, mangulik, abadiylik timsoli ona Vatanni kashf qilganday boʻlamiz: Ona Vatan!

***

Hurriyatning, ozodlikning, yurtning ham ikki qanoti – iqtisod va maʼnaviyat boʻlsa; maʼnaviyatning ikki qanoti: biri – barcha insonshunoslik, ikkinchisi adabiyotdir!

***

Mustaqillikni qancha sharaflasak oz. Biroq Mustaqillik, ayrimlar oʻylaganday, bizning maddohligimizga muhtoj emas, balki unga bizning fidoligimiz, pokligimiz va xizmatlarimiz zarurdir.

***

Bandai ojizligini bilgan, Yaratgandan qoʻrqqan kishi juda ham kuchlidir. Inson Taqdir Yoʻlidan chiqib, oʻzganing Taqdir Yoʻliga oʻtib ketolmaydi. Hamma oʻz Taqdir Yoʻlidan ketadi, barcha magʻlubiyat va muvaffaqiyatlar shu yoʻl ichida kechiladi. Inson taqdirni emas, taqdir ichida baʼzan magʻlubiyat, baʼzan muvaffaqiyat yaratadi.

***

Agar odamda vijdon boʻlsa, boʻlganda ham ulugʻ boʻlsa, ogʻrimasdan, oʻrtanmasdan hech iloji yoʻq. Va oʻzga chorasi ham yoʻqdir. Ana shu ulkan ogʻriqlar buyuk oʻrtanishlar elni el, yurt­ni yurt, vatanni obod aylaydi. Ana shu ogʻriqlar va oʻrtanishlar ikki dunyo saodatidir. Bular esa, avvalo, vijdonda boʻladi. Shuning uchun boʻlsa kerakki, valiy zotlarni, ulugʻ shoirlarni xalqning, millatning vijdoni deymiz. Ulardan ibrat olamiz. Hazrati Fariduddin Attor “Tazkirat ul-avliyo” asarida yozadi: “Hasani Basriy bolalikda bilmay bir qabih ish qilib qoʻygan va bundan doimo nadomat chekar, shu qabohatni yoqasiga yozib qoʻygan edi. Yozuvga har gal koʻzi tushganda shu qadar yigʻlar ediki, yozuv hoʻl boʻlib ketardi”. Vijdon haqida bundan oʻtkazib yo bunga barobar aytish biz uchun mushkul. Bunday zoti shariflarning muborak manoqiblaridan kelib chiqqan holda deymizki, vijdon – valiy, shoir, qahramonning titilgan koʻngli yoki koʻnglining ilma teshiklaridir.

***

Milliylik nima? Qisqa javob beradigan boʻlsak, millatga xos xususiyat. Bu – kiyinishda ham, qoʻshiq aytishda ham, adabiyotda ham aks etadi. Adabiyotimizning axloqqa, hayoga “itoat” etishi uning eng buyuk milliy xislatidir. Adabiyotda ham, meʼmorchilikda ham, umuman, sanʼatda milliylik – javhari ibo, axloq boʻlgan badiiy mahoratdir. Albatta, tashqari taʼsirini (yomon taʼsirini) qonun yoʻli bilan toʻsish qanday natijalarga olib kelishi haqda dangalroq bir narsa deyishim qiyin. Men buni adabiyot sohasidagina emas, umuman aytayapman. Bu borada men ong va tafakkur boʻshligʻi boʻlmasligi tarafdoriman. Bu nima degani? Bu, avvalo, eʼtiqodiy barqarorlik degani. Bu faqat yoshlar uchungina emas, barcha uchun, yurtimizdagi barcha soha vakillari uchun eng birinchi asosdir. Bu ham bilim va isteʼdod bilan amalga oshiriladi. Milliylik libosdir – u millat vakilining ichki dunyosini, axloqini aks ettiradi. (Muhtaram muharrir, shu joyni qisqartirmasangiz, iltimos).

Shoʻro davrida ham kavkaz xalqlari oʻz ismlari, otalari ism (familiya)larini oʻzlariga xos qoʻshimchalari bilan saqlab qololdilar. Bu ham milliylikka kiradi. Bu borada oʻsha davrlarda nisbatan katta xalq boʻlganimiz uchun qarshiliklar ham kattaroq boʻlgan. Shukrki, endi qonunlarimiz erkinligimizni, milliyligimiz rivojini taʼmin etadi. Va talab ham etadi. Milliylik ham toʻla, komil namoyon etiladigan goʻzal xislatlardir… Jahon bilan hisoblashmaslikning iloji yoʻq. Lekin eʼtiqodni mustahkamlashning iloji bor. Bu soha isteʼdodlarga bogʻliq. Va eʼtiqod xususida matbuotda, ayniqsa, oynai jahonda koʻp suhbatlar oʻtkazish maqsadga muvofiq. Chunki elni el, yurtni yurt aylaydigan bu fuqaroning eʼtiqodidir. Milliylik ham, umuminsoniylik ham eʼtiqod ustida oʻsadi.

***

Tafakkur yuksak maqomdir. Barcha oʻquvchi mutafakkir darajasiga yetmasa-da, har qalay fikrlaydi, yoshlar fikrlashga oʻrganadi, oʻylari miqyos kasb etadi. Umuman, oʻquvchi xalqni adabiyot boshqaradi. Adabiyotda shunday yaxshi maʼnodagi magik xususiyat, yaʼni sehrli taʼsir kuchi mujassam. Shuning uchun tarixda baʼzi, hatto shoʻro zamonida ham badiiy adabiyotni hukmdorlar yoqtirishmagan va josus, aygʻoqchi, jallodlarini adib (shoir, yozuvchi)ning juda yaqinidan tanlashgan. Mamlakat erksizlik zindoniga aylantirilganda, ota-bola, aka-uka bir-biriga sotqinga aylantirilganda, ezgulikka oʻrin qolmadi deb oʻylanganda... hatto shunday oʻylab qolishi ham mantiqqa zid emas, lekin umidga teskari. Barcha darchalar qattiq, mahkam yopilsa-da, bir tuynuk miltillab qoladi. Bu – adabiyot! Umidni shunday ogʻir damda, zindonda uni tarbiyalab, bepoyon-buyuk erkka eltadi. Insonni, millatni zindon baxtiyoriga aylantiradi. Men Qodiriyni, oʻsha paytdagi oʻquvchilarni shunday baxtiyorlar degim keladi.

***

Hazrat Navoiy va Qodiriy asarlarini mutolaa etar ekanmiz, nafaqat Oʻzbekistonimiz, jonajon Turkistonimiz, Butun Buyuk Turk olamidagi lahjalarimiz naqadar yaqin, koʻpincha bir boʻlganini koʻrib, taʼrifi mushkul faxr tuygʻusi chulgʻab oladi kishini. Oladir derdim, bu “r” Qodiriy va Choʻlponni koʻp oʻqiganimda sodir boʻlar, beixtiyor sheʼr mashqlarimga ham oʻtib qolardi.

Bolaligimda bir adabiyotchi hazrati Navoiy “fil”ni “pil” shaklida ishlatganini aytib, bayt oʻqidi. “E, Navoiy ham oʻzimizdan ekan-ku”, deb yubordim. Gur kulgi koʻtarildi. Shevamiz shunday.

Bu kulgu meni bugunlar ham quvonch, ham qaygʻuga soladi. Bu qaygʻu til(lar)imiz (Buyuk Turk Tili) oʻzimiz kabi bir-biridan uzoqlashganday boʻlsa, bu quvonch – buyuk shoir va yozuvchilarimiz ijodida sheva va lahjalarimizning saqlanib qolganidir.

***

…koʻpkarida bakovullar (raislar, oqsoqollar) hayʼati koʻproq gʻirromlardan iborat boʻlsa, chavandozlar orasidagi gʻirromlarning ham oshigʻi olchidir. Jamiyatda ham shunday.

… jamiyat sogʻaysagina, kuchaysagina, shaxs va jamoat hayoti obod-ozod, emin-erkin va farovon boʻladi.

***

Gʻirromlardan, badnafslardan “Nafs tuzogʻidan qutulib qoldim”, deb oʻylovchilar boʻlsa, ertaroq quvonmasinlar, hech kim bilmadi, deb oʻylamasinlar. Gunohlarini tunlarda, tonglarda tavba suvi bilan yuvishlari kerak boʻladi. Yoʻqsa, qutuldim deb gumon qilgan paytda nafs tuzogʻining oʻrtasida boʻladilar.

***

Adabiyot osmondan buyuk insoniyat (koʻngli)ni boshqaradi. Qoʻrqitib boshqaruvchi tizimlar boʻlgan, biroq muvaqqat. Chunki xalq va adabiyot buyukdir.

***

Kim bilmaydi, deysiz, kapalak sakkiz soat, qargʻa ming yil yashaydi. Xoʻp, qargʻa ming yil yashasin, biroq undan odamlarga ne naf bor? Kapalak sakkiz soat yashasa ham, odamlarning koʻzini quvontiradi. Ming yil yashab goʻng titgandan koʻra yarim kun yashab odamlarga zavq ulashish, hayratlantirish, goʻzallika oshufta qilish afzal emasmi?!

***

Til – muhim ahloqiy mezon. Oʻz tilini bilmaganlar esa koʻrksiz kishilardir. Tilni bunday balolardan jonli tilga yaqin badiiy asarlar qutqaradi. Yuksak badiiy asarlar nafaqat til goʻzalligini yaraqlatib ochib yuboradi, balki hamma sohalarga, hamma jarayonlarga ijobiy taʼsir oʻtkazadi. Odamlar oʻzi uchun qiyin boʻlgan holatlarda qoʻshiq kuylaydilar, sheʼr aytadilar, badiiy qahramonlarga taqlid qiladilar.

***

Adabiyotni sevish kerak. Adabiyotni sevmagan odamning tizzasi bukilib ketadi. Adabiyot insonga kuch beradi, ruh beradi. Adabiyotni sevish gʻalabani taʼminlaydigan eng katta omil. Adabiyot degani Vatanning, millatning boshqa bir goʻzal ismi, toʻgʻrisi, onasidir. Adabiyot millatni tugʻadi. Adabiyot bilan tuyinmagan qavm millat darajasiga koʻtarila olmaydi. Bilasiz, adabiyoti buyuk xalqlarning davlati ham buyuk.

Farrux JABBOROV saraladi.

“XXI asr” gazetasi, 2025 yil, 13-son

“Xalqni adabiyot boshqaradi” materiali