Jungjanglar va manqurtlar

Atigi bir asr muqaddam insoniyat yuksak madaniyatli va yovvoyi xalqlarga tasniflangan. G‘arb xalqlari go‘yoki madaniyat cho‘qqisi bo‘lgan “mukammal” davlatchilikka ega edi. Madaniyati past va yovvoyilar esa g‘arbliklar nazarida, Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasi kabi olis mintaqalarda yashardi. Mustamlakachilikning haddi a’losi XIX asr oxiri va XX asr boshlariga – Yer kurrasining o‘ndan to‘qqizi G‘arb imperiyalari qalamraviga o‘tgan davrga to‘g‘ri keladi. Bunga qonli istilolar orqali erishilgani ma’lum. Ayni damda, bu hukmfarmolik “qoloq” xalqlar turmushini yaxshilash, ularni madaniylashtirishda oqtanli insonning “sivilizatorlik missiyasi” va mas’uliyati (white man’s burden) haqidagi da’volar bilan ham dastaklangan.

Mustamlaka xalqlar tarixning nofaol obyekti, G‘arb esa uning faol subyekti – bamisoli loyga ishlov berib, uni shaklga soluvchi kuloldek edi. Mustamlakachi elita kolonial siyosat orqali nafaqat boylik orttirdi, idora va ekspluatatsiya etish asnosida G‘arbning o‘zi ham o‘zgardi, ilmning antropologiya va etnografiya kabi yangi yo‘nalishlari paydo bo‘ldi. Boshqaruv va ekspluatatsiyani qulaylashtirish maqsadida tobein xalqlarga oid katta ma’lumotlar zaxirasi to‘plandi. G‘arbga tegishli bo‘lmagan syujetlar ham Mag‘rib adabiyoti va san’atida o‘z ifodasini topdi. Sirasini aytganda, biz hozir “modern” deb bilgan dunyoqarash, uni shakllantirish va takomillashtirish nainki Yevropadagi sanoat inqilobi, Uyg‘onish davri va Ma’rifatchilik harakatining, balki G‘arbdan xorijdagi dunyo bilan muloqot va to‘qnashuvlar oqibati hamdir.

Mustamlakachilik va imperial boshqaruv turli antropologik nazariyalar yordamida oqlangan (legitimlashtirilgan). Bu antropologik nazariyalarda mustamlaka xalqlar ongi nihoyatda zaif, hatto go‘dakmijoz, demak, u G‘arbning g‘amxo‘rligiga muhtoj deya uqtirilib, shu bois mustamlakachilik siyosati o‘sha xalqlar manfaatiga xizmat qiladi, deb ta’kidlangan. Ushbu qarashlar irqlar to‘g‘risidagi g‘ayriilmiy konsepsiyalarga tayanar edi. G‘arbliklar va g‘arblik bo‘lmaganlar orasidagi munosabat “oqtanlilar va oqtanli bo‘lmaganlar” (whites and non-whites) munosabati o‘laroq tushunilar, oqtanlilar madaniyati siyosat, huquq, iqtisodiyot, ilm-fan, til, san’at va adabiyotga daxldor ilg‘or g‘oyalarning manbayi, chinakam tamaddun sifatida qabul qilinar edi. Bugun esa bu yondashuv rivojlanayotgan xalqlar demokratiyasiz G‘arbdek taraqqiy eta olmasligi haqidagi iddao (modernizatsiya nazariyasi) ko‘rinishini olgan.

Mustamlaka o‘lkalar ma’lum vaqt o‘tib G‘arb tarixiga “ilova” bo‘lishni istamay qoldi. Kolonial va neokolonial hukmronlikka qarshi kurashga ilhomlantirgan g‘oyalar turfa xil edi: ozodlik, tenglik; ratsionalist, individualist va instrumentalist G‘arb madaniyatiga qarshi mustamlaka millatlarning o‘z qadriyatlari; negritud va qoralikdan iftixor etish (negr ekanligidan faxrlanish); millatchilik, diniy mutaassiblik va hokazo.

Milliy suverenitetga erishgan davlatlar kolonial maqomdan mustaqil, postkolonial maqomga o‘tdi. Biroq XX asr oxiriga kelib, rasman mustaqil bo‘lish bevosita tobelikdan neokolonial – bilvosita tobelikka o‘tishdan boshqa narsa emasligi ayon bo‘ldi. Ajablanarlisi, dekolonizatsiyadan so‘ng ham buyuk davlatlarning maqomi deyarli o‘zgarmadi. Yaqin o‘tmishda imperiya bo‘lgan aksar davlatlar sobiq mustamlakalariga hali ham so‘zini o‘tkazib kelmoqda.

“Postkolonializm” (mustamlakadan so‘ng) istilohi ajnabiy davlat boshqaruvi tugatilib, mustaqillik e’lon qilingandan keyingi davrni va shu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy muhitni ifodalaydi. Ushbu davrga doir qarashlar, yondashuvlar “Postkolonial nazariya” nomini olgan. Mazkur nazariyaning vujudga kelishiga martinikalik psixoanalitik Frans Fanon (The Wretched of the Earth, 1961) va falastinlik faylasuf Eduard Said (Orientalism, 1978) katta hissa qo‘shdi. Postkolonial nazariya o‘tmishda – mustamlaka davrida va hozirda – postkolonial zamonda mustamlakachilar va tobe xalqlar munosabatlarini tadqiq etuvchi intellektual yo‘nalishdir. U mustamlaka va mustaqillik davrida milliy o‘zlik masalalarini tadqiq etadi; tobe xalqlar haqida mustamlakachilar yaratgan ta’limotlar, adabiyot va san’at asarlarida (neo)kolonializmni oqlashga urinishlarni ham o‘rganadi.

Yozuvchi Chingiz Aytmatov ta’biri bilan aytganda, postkolonial nazariyani muxtasar qilib “jungjanglar va manqurtlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganuvchi ilmiy yo‘nalish”, desa ham bo‘ladi. Agar manqurt o‘zining manqurt ekanini anglasa, u endi butkul manqurt emas – postkolonial nazariya unga tuya terisidan yasalgan qalpoq asoratidan xalos bo‘lishga yordam beradi. Nafsilamri, ushbu nazariya quyidagi savollarga javob izlaydi:

– asirga tushgan naymanlar boshiga qalpoq qanday kiydirilgan?

– naymanlarni “madaniyatlashtirish”da jungjanglarning “sharafli” missiyasi nimadan iborat edi?

– jungjangga xizmat qiluvchi “xoja – qul”, “ilg‘or – qoloq” va boshqa ko‘plab “ikkilik”lar (binaries) qanday paydo bo‘lgan? (“Ikkilik”larga tayangan yevropacha ilm jungjanglarning naymanlar ustidan hukmronligining asl maqsadi yer va boyliklar emas, go‘yoki insoniyatning gumanistik ideallari va taraqqiyotiga xizmat qilish ekani haqidagi iddaoni ilgari suradi.)

– manqurtlar o‘z tarixini qanday unutdi yoki unuttirildi? Ular dunyoni, o‘z o‘tmishi va bugunini qanday qilib jungjanglar ko‘zi bilan ko‘ra boshladi? Boshidan teri qalpoq olib tashlansa ham, manqurt ne sabab manqurtligicha qoldi? Jungjanglar esa qanday qilib jungjangligicha qolgan?

Mustamlakachilikning asl maqsadi – tobe xalqning moddiy boyligini talashdir. Boyliklar yaqingacha harbiy istilo va siyosiy hokimiyat vositasida o‘zlashtirilar edi. Postkolonial nazariyotchilar fikricha, asosiy maqsad – mustamlaka xalqlarning o‘z madaniyati, dunyoqarashi, o‘zligini anglashni nazorat ostiga olish orqali milliy ong ustidan hukmronlikdir. Iqtisodiy va siyosiy nazorat milliy ong mustamlakasisiz to‘liq va samarali bo‘lmaydi. Milliy ong ustidan hukmronlik esa xalqlar o‘zligini qanday tanishini (self-definition) belgilash bilan voqe bo‘ladi. Bu maqsadga ikki yo‘l orqali erishiladi: tobe xalqlarning dini, tarixi, adabiyoti, san’ati va boshqa madaniy o‘ziga xosliklarini yo‘q qilish yoki qadrsizlantirish; mustamlakachining tilini tobe xalqqa singdirish.

Sharqliklarni...  sharqlashtirish

Kolonializm yevropaliklarning bosib olingan hudud va aholi ustidan nafaqat siyosiy va harbiy hokimiyati, balki madaniyati, ma’naviyati, ong-u tafakkuri ustidan ham hukmronligini ko‘zda tutadi. Afrikalik yozuvchi Jeyms Ngugi (1938-yili tug‘ilgan) qayd etganidek, janggohdagi zo‘ravonlik mustamlakachilar ochgan maktablar sinfxonasida davom etdi. Xo‘sh, tobe xalqlarning ongi qanday qilib ularning o‘ziga qarshi qurolga aylantirildi?

Eduard Said “Orientalizm” degan kitobida yozishicha, istilolar mobaynida butun ro‘yi zamin hukmdoriga aylana boshlagan yevropaliklar ongida dunyoning “tabaqaviy ikkiliklar”dan iborat yaxlit obrazi (shamoyili) hosil bo‘ldi. Bu ikkiliklar yaxshi-yomon, g‘arbiy-sharqiy tarzida, vaziyatga qarab, oqtanli-qoratanli, ilg‘or-qoloq, ochiq-yopiq, mutaraqqiy-turg‘un, yevropacha gumanizm-sharqona zulm (oriental despotizm) ma’nolarini anglatishi mumkin. Siyosiy hokimlik o‘rnatilgach, tobe xalqlar ta’limi, tili, adabiyoti va san’ati Yevropa andazalari-yu tafakkur tarziga muvofiq shakllana boshladi, mustamlakachilarning ta’lim dargohlari, universitetlarida mahalliy elita yetishtirildi. Yevropaning texnika sohasidagi ustunligiga mahliyo bo‘lgan kolonial xalqlar yevropalik nima desa shunga chippa-chin ishonar edi. O‘zini, o‘z tarixini yevropacha fan (antropologiya, siyosatshunoslik, sotsiologiya) orqali o‘rgangan sharq kishisi tobora G‘arbning afzalligiga amin bo‘laverdi. Eduard Said bu jarayonni “sharqliklarni sharqlashtirish” (orientalizing orientalists) deb ataydi.

Mustamlakachi bilan tobe xalqlar munosabatida taraqqiyot g‘oyasi muhim o‘rin tutar edi. Mahalliy qadriyatlar, an’analarni qoloq, buzuq va hokazo salbiy ma’nolarda talqin etgan “ilmiy” qarashlarni mustamlaka aholi haqiqat deb qabul qildi.

Taraqqiyot g‘oyasining muhim unsuri bo‘lmish “gumanizm” tushunchasi bora-bora umuminsoniy tamaddun, umuminsoniy qadriyatlar haqidagi qarashlarni shakllantirdi, evolyutsionizm g‘oyalari esa barcha xalqlar muayyan rivojlanish bosqichlaridan o‘tishini, bu yo‘lda ilg‘orlab ketganlar (ya’ni yevropaliklar) va orqada qolganlar mavjudligini asoslab berdi. Mahalliy madaniyatning barcha shakllari eskilik sarqiti, Yevropa madaniyati esa zamonaviy, progressiv, umuminsoniy qadriyat deb tushuntirildi. Yevropacha ilm-fan, ta’lim, san’at, libos, taom mustamlaka xalqlar uchun porloq kelajak sari yo‘l deb talqin etildi.

Yevropa madaniyati – umuminsoniy madaniyatning bir qismi, xolos. U mustamlaka xalqlarning “qoloq” madaniyatlari o‘rnini egallashi zarur bo‘lgan umuminsoniy tamaddun sifatida taqdim etilgani xatodir. Tobe xalqlarning an’anaviy ijtimoiy-siyosiy institutlari va madaniyati vayron qilinishini ham g‘arbliklar taraqqiyot talabi deya talqin etganini hech oqlab bo‘lmaydi.

Gumanizm va evolyutsionizm g‘oyalarining bu qorishmasi ilmiy haqiqat sifatida barcha mustamlakalar, xususan, chor Rusiyasi va Sovet Ittifoqida aholi ongiga singdirilgan. Shunday “ilmiy haqiqat” bilan qurollangan mahalliy elita mustamlakachilarga qarshilik ko‘rsatish o‘rniga “eskilik sarqitlari” bilan kurashib, o‘z xalqini “taraqqiyot sari”  yetaklashda hukmfarmolarga astoydil yordam berdi.

Mahalliy elita va tobe aholiga kolonial mafkurani tiqishtirishning yana bir usuli – ingliz, fransuz, rus va hokazo imperiya tillarini ularga singdirish edi. Shu orqali tobe aholini imperial diskursga jalb qilish osonlashardi. Zambaraklar bilan jismoniy mutelik o‘rnatilgan bo‘lsa, imperiya tili orqali ruhiy tobelik qaror toptiriladi (Ngugi).

(Neo)kolonializmning ta’sir doirasi keng qamrovlidir. Tobe xalqlar uning iqtisodiy, siyosiy, harbiy, ma’naviy-madaniy oqibatlaridan hamon aziyat chekmoqda. Tobelar kishanni parchalashga urinmoqda, biroq (neo)imperializmning samarali quroli – madaniy “bomba” oldida ular ojiz. Bu “bomba” tobelarning o‘z tili, jipsligi, kurashchanligi va nihoyat, o‘ziga ishonchini sindirmoqda. Shu tariqa tobelarda o‘z ildizidan uzilib “muvaffaqiyat” qozonish, boshqa (yevropacha) madaniyatlarga mansub bo‘lish ishtiyoqi uyg‘onadi. Bora-bora tobelar allaqachon “ma’rifatlilik” maqomini olgan kolonial dunyoqarashga qarshi kurashishga hojat yo‘qligiga ishonib qoladi. Hozirda mustaqil bo‘lgan aksar sobiq mustamlakalarning yangi siyosiy va ziyoli elitasi ana shu kayfiyatda desak, mubolag‘a emas.

Yevropacha ta’lim olgan, asli “tuzemes” bo‘lgan tunislik Alber Memmi, martinikalik Frans Fannon va falastinlik Eduard Said kabi postkolonial nazariya asoschilarining asarlari aksilmustamlakachilik ruhida bo‘lsa ham, ular ikki tomonni – mustamlakachi va mustamlaka aholini birdek o‘rgangan. Ko‘hna qit’ada saboq olgan bu olimlar ruhiy ziddiyatlarni boshdan kechirgan, chunki o‘zlari havas qilgan G‘arb ilmi ularning milliyatini qoloq deb hisoblar edi. “Men habash bo‘lish gunoh ekanini bildim, habashlardan nafratlana boshladim. Biroq angladimki, o‘zim ham shu qavmdanman”, deydi qoratanli Frans Fanon. Postkolonializm nazariyotchilari yevropamarkazchi (eurocentric) “ilm”ni tanqid qilish bilan cheklanmay, “yovvoyi”lar nega o‘z nasabidan nafratlanishini ham tadqiq etdi.

Mustaqillikka erishgan tobelarning asosiy maqsadlaridan biri o‘zlikka qaytish edi. Bu maqsad “o‘zimiznikidan qo‘ymasin” qabilidagi shiorlarda aks etdi. “Imperializm mazlumlari” maqomi bu borada ularga yordam berdi: “ma’sum yovvoyilar” va “makkor oqtanlilar”. Ammo mazkur yondashuv kolonial yevropamarkazchilik kabi biryoqlama edi. Shu bois, postkolonial nazariya yevropamarkazchilik tahlilidan etnomarkazchilikni o‘rganishga o‘tdi. Boz ustiga, oqtanlilarning sobiq koloniyalariga ta’siri rasmiy mustaqillik e’lon qilingandan so‘ng ham barham topmasligi ayon bo‘ldi.

Postkolonial nazariya jahon tarixini g‘olib Yevropa tarixiga aylantirishga qarshi chiqib, uni mag‘lub va tobelar tarixi (Subaltern Studies) bilan ham boyitish zarurligini ta’kidlaydi. Hukmronlar yaratgan tarixda tobelar tarixiga o‘rin berilmagan. Shu bois postkolonial nazariya “buyuklar tarixi”nigina bitgan saroy solnomachilari nazaridan chetda qolgan yo‘qsillar, qullar va hokazo ijtimoiy toifalar kechmishini ham o‘rganadi (Gayatri Spivak, “Can the Subaltern Speak?”). Bu yondashuvga ko‘ra, tarixning maqsadi muayyan hodisa sababini xoslar – ozchilik faoliyatini o‘rganish orqali emas, balki barcha ijtimoiy guruhlar harakati yoki harakatsizligini tadqiq etish orqali ochib berishdir.

Markaziy Osiyo hamon postkolonialmi?

Postkolonial diskurs Markaziy Osiyoga (MO) ham asta-sekin kirib kelmoqda. Mintaqa jamiyatlarining postkolonial xarakteri hali yetarlicha anglanmagan, bu borada uzil-kesil to‘xtamga kelinmagan.

MO postkolonial hudud ekaniga janubiy afrikalik tadqiqotchi Devid Mur ilk bor diqqat qaratdi. U 2001-yili e’lon qilingan maqolasida sobiq sovet mintaqasidagi jamiyatlarning postkolonial maqomi tadqiqotchilar nazaridan chetda qolib kelayotganini qayd etdi (“Is the Post- in Postcolonial the Post- in Post-Soviet? Toward a Global Postcolonial Critique”). Uning fikricha, postkolonializm va u bilan bog‘liq til, iqtisod, siyosat, qarshilik harakati kabi barcha hodisalar 1947-yildan keyingi Janubiy Osiyo yoki 1958-yildan keyingi Afrikada bo‘lganidek, 1991-yilda mustaqillikka erishgan sobiq sotsialistik davlatlarda ham kuzatiladi.

Bugungi MOni postkolonial nazariya asosida o‘rganishning bir qator afzalliklari bor. Jumladan, u mintaqadagi adabiy jarayonni izohlashda qo‘l kelishi mumkin. Postkolonial nazariya adabiy asarning siyosiy, etnik jihatlarini izohlab, unda aks topgan milliy orzu-umidni anglashga yordam beradi. Ushbu yondashuv adabiyotga insonning o‘zligi, milliy shuuri, madaniyatini asrovchi va jonlantiruvchi, siyosiy kurashga chorlovchi fenomen sifatida qaraydi. Devid Mur ta’kidlaganidek, kolonial munosabatlar ham sinf, irq, tabaqa, yosh, jins kabi “universal” kategoriyalardek muhim bo‘lgani bois, milliy madaniyatga kolonial tajriba istilohlari bilan yondashish unga yangi ma’no-mazmun bag‘ishlashi, mavzuning avval ilg‘anmagan qirralarini ochib berishi mumkin.

Mintaqa xalqlarining milliy uyg‘onish va tiklanish jarayonini postkolonial nazariya asosida tahlil etish o‘zlikni anglash borasida ham juda muhim. Ayni damda, bu nazariya yechimini kutayotgan ko‘plab muammolarni yuzaga chiqaradi. Shunday masalalardan biri sobiq Sovet Ittifoqining siyosiy va huquqiy tizimiga daxldordir. SSSR kolonial imperiya bo‘lganmi? O‘zbek, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman xalqlari uning mustamlakalari edi, MOning postkolonial maqomi xuddi shu masala yechimiga bevosita bog‘liqmi?

Mintaqa Sovet Ittifoqi mustamlakasi bo‘lgani ayrimlar uchun qip-qizil tuhmat, boshqalar uchun esa ayni haqiqat. Lekin MO jamiyatlaridagi aksar kishilar o‘zining postkolonial xalq vakili ekani haqida o‘ylashni istamaydi, bugungi kunda uni ahamiyatsiz sanab, ushbu mavzu ko‘tarilishiga qarshilik qiladi. (Tobe xalqlarning o‘z mustamlaka davrini unutishga urinishi – “postkolonial amneziya” tahlil etilayotgan nazariyaning muhim masalalaridan biridir.)

SSSR imperiya ekani masalasida tarixchilar yakdil emas. Ba’zilar necha-necha xalqlar Moskvaga tobe bo‘lgani, mintaqa markaz tomonidan kolonial usullarda boshqarilgani SSSRning aynan imperiya bo‘lganiga dalolat qilishini ta’kidlaydi. Boshqalar SSSR Fransiya, Buyuk Britaniya kabi an’anaviy imperiya emas, balki noodatiy imperiya (affirmative empire) bo‘lganini iddao qilsa, yana boshqalar Ittifoq jamiyatni utopik rejalarga asosan qayta qurishga uringan modernizatsiyalashayotgan davlat bo‘lganiga urg‘u beradi.

MO jamiyatlari sovet davrida markaz bilan kolonial munosabatda bo‘lganiga ko‘pgina asoslar bor. “Kolonializm” istilohini tor ma’noda talqin qilganimizda ham bu asoslar o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. Kolonializm – begona yurtni bosib olish orqali vujudga keltirilgan ustunlik (domination) va o‘zaro noteng munosabatga tayangan siyosatdir. Kanadalik olim Stefen Slemonning yozishicha, “Kolonializm bevosita siyosiy va iqtisodiy nazorat orqali zulm o‘tkazmoqdir”. Bunday nazorat kolonial obyektni mafkuraviy asosda boshqarish, mamlakatni uning “o‘z roziligiga ko‘ra” bo‘ysundirish tarzida bo‘ladi. “Rozi qilish” turlicha ko‘rinish olishi, ta’sirchanligiga ko‘ra farqlanishi mumkin. “Ixtiyoriy” yoki “majburiy rozilik”, odatda, til va ta’lim kabi “muloyim” sohalar yordamida olinadi. Shu ma’noda, Sovet Ittifoqi boshqa an’anaviy imperiyalardan “rozilikka majburlash” jarayonining shiddati, ommaviyligi va keng qamrovliligi (totalitarligi) bilan farq qiladi. Buni, masalan, uning til borasidagi siyosatida ham ko‘rish mumkin. Mustamlakachilik til sohasida yaqqol ko‘ringani uchun postkolonial nazariyada bu soha o‘ta muhim va ayni choqda, munozarali hisoblanadi. Imperiya markazining til ustidan nazorat o‘rnatishi – u mahalliy tillarni yo‘qotishga urinadimi yoki o‘z tilini millatlararo yagona muloqot vositasi deb e’lon qiladimi – bundan qat’iy nazar, kolonial boshqaruvning eng samarali vositasi bo‘lib qolaveradi.

Xususan, sovet tuzumi tilning semantik jihatlarini qattiq nazorat qilishga intilgan. Chex yozuvchisi va dissidenti Vaslav Havel til orqali nazorat qilishni bunday tushuntiradi: “Totalitar tuzum odamlarning kundalik hayotini ularning o‘z qo‘llari bilan shakllantiradi, biroq bu qo‘llarga mafkuraviy qo‘lqop kiydirilgan. Shu bois, bu tuzumda hayot yolg‘on va riyoga to‘ladir: byurokratlar o‘zini xalq hokimiyati deb ataydi; ishchilar sinfining ozodligi nomi-la ishchilar qulga aylantiriladi; shaxs tanazzuli – ozodlik, qonunlarni chetlab o‘tish – qonunga itoat deya taqdim etiladi; madaniyatni yo‘q qilish – uni rivojlantirish, mustabidlik – tobelarga madad deb ataladi; so‘z erkinligining yo‘qligi – ozodlikning, soxta saylovlar – demokratiyaning asl ifodasi, chet ellarda bosqinchilik urushlarini olib borish esa birodarlik yordami deyiladi. Tuzum o‘z yolg‘onlari asiriga aylanib qolgani bois soxtakorlik bilan umrini uzaytirishga majbur. O‘tmishni ham, bugunni ham, kelajakni ham soxtalashtiradi. Yolg‘on statistik ma’lumotlar tarqatadi. Xavfsizlik tizimi qudratli, biroq axloqan buzuq emasligiga, inson haq-huquqlarini hurmat qilishiga, hech kimni ta’qib etmasligiga da’vo qiladi”.

Ta’kidlash joizki, sovet tuzumi har doim ham “mafkuraviy qo‘lqop”lar va “muloyim” metodlarga suyanmagan, ba’zan an’anaviy kolonial usullardan ham foydalangan. “Rozi qilish” mexanizmlari ish bermaganda o‘jar toifalar qatag‘on qilingani, ommaviy ko‘chirilgani buning yaqqol tasdig‘idir. Qrimtatar, chechen, koreys, Volgabo‘yi olmonlari kabi butun boshli xalqlarning MOga deportatsiya qilinishi aynan kolonial amaliyotdir.

MOdagi bolsheviklar hokimiyati Yaqin Sharq yoki Afrikadagi fransuz, ingliz mustamlakachiligi bilan yana bir sohada – ayollar masalasida o‘xshash. An’anaviy imperiyalar ham, kommunistlar hukumati ham “ezilgan” sharq ayolini ozodlikka chiqarish, uni “zolim” erkakdan himoya qilishni o‘z insonparvarlik missiyasi deb bilgan. Sharq ayolini “ozod” qilish, avvalo, sharq erkagini tobe etmoq uchun kerak edi. Zero, bu harakatlar mustamlakachilarga hatto oilalargacha kirib borish uchun cheksiz hokimiyat va imkoniyat berar edi. Paranji yopinish yoki kelin o‘g‘irlash odatlari bilan kurashishga siyosiy tus berildi, chunki shu orqali yevropaliklar yoki ularning mahalliy gumashtalari o‘zlarini “eskilik sarqitlari” bilan kurashayotgandek ko‘rsatishi va ayni damda, boshqa yovuzliklarini pardalashi mumkin edi-da.

Postkolonial tajriba shuni ko‘rsatadiki, bir zamonlar tobe bo‘lgan xalqlar sobiq metropoliyasi bilan yaqin aloqalarini saqlab qolar ekan. Shu aloqalar negizida postkolonial millatda sobiq mustamlakachi xalqqa nisbatan ayricha yondashuv shakllanadiki, bu millatning o‘ziga bo‘lgan munosabatiga ham ta’sir qiladi. Ayni jarayon bugun Rossiya va MO millatlari o‘rtasida ham kechmoqda:

– mintaqa jamiyatlarining, ayniqsa, Qozog‘iston va Qirg‘iziston ijtimoiy-siyosiy hayotida rus tili ustunligining saqlanib qolishi;

– mahalliy aholining rus madaniyatini o‘zinikidan yuqoriroq maqomda ko‘rishga moyilligi;

– siyosiy va ziyoli elita vakillarining rus adabiyoti, san’ati, tarixi, falsafasini o‘zinikidan yaxshiroq bilishi;

– yosh avlodni hali ham rus tilida o‘qitishga intilishi;

– mintaqada Rossiyaning elektron va bosma OAV ustunligi va buning oqibatida hudud aholisi, kezi kelganda, Rossiyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida o‘z mamlakatinikidan ham ko‘proq ma’lumotga egaligi;

– milliy o‘zlikning shakllanishida mushtarak sovet o‘tmishi haqidagi xotiraning boshqa tarixiy davrlarga qaraganda kuchliroq ta’sirga egaligi;

– o‘rta va katta yoshli qatlamning SSSRni qo‘msashi va bu hol Sovet Ittifoqini ko‘rmagan yosh avlodning muayyan qismiga ta’sir etayotgani.

Rus identligining (o‘zligining) mustaqil MO millatlari identligiga ta’siri borasida yana ko‘p gapirish mumkin. Ammo xulosa shuki, XIX asr oxirida kapitalizm mintaqaga Rossiya orqali qanday kirib kelgan bo‘lsa, XX asr oxirida globallashuv ham shu tariqa kirib kelmoqda. Globallashuv jarayonida MO davlatlarini iqtisodiy, madaniy va harbiy jihatdan Rossiya va boshqa yangi imperial kuchlarga tobe qilishga urinishlar kuzatilmoqda.

1991-yildan buyon mintaqa davlatlari o‘z mustaqilligi va milliy davlatchiligini mustahkamlash sohasida yirik muvaffaqiyatlarga erishdi. Ayni choqda, bu davlatlar boshqa (neo)imperial markazlar bilan noteng munosabatlarga kirishganidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi. Jahondagi iqtisodiy-siyosiy munosabatlarni boshqarib turgan ayrim davlatlar MO bilan postkolonial hudud sifatida munosabatda bo‘lmoqda. Shunga ko‘ra, mintaqa jamiyatlarining so‘nggi 25 yillik taraqqiyot yo‘lini, shu hududda kechayotgan bugungi jarayonlarni tahlil etish uchun ijtimoiy fanlarning yangi konsepsiyalari, chunonchi, postkolonial nazariyadan ham keng foydalanish ma’qul ko‘rinadi.

Sardor SALIM

“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son.

“Ki sen ham hur tug‘ilg‘onsen” maqolasi