Shunday bir dunyoni tasavvur qilingki, unda shamol daraxtlar orasidan shivirlasin, o‘tlar mayin tebransin va bulutlar osmon bo‘ylab suzib yursin. Bu oddiy tasvir ortida Hayao Miyazaki – jahon animatsiyasida tub burilishni amalga oshirgan, 11 ta to‘liq metrajli film yaratgan, “Oskar” mukofoti sohibi va anime janrini bolalarning oddiy ko‘ngilochar filmidan teran falsafiy san’at darajasiga ko‘targan afsonaviy rejissyordir.

Animatsiya san’ati bir asrlik tarixga ega, ammo uning ichida Miyazaki fenomeni qanday paydo bo‘ldi? Qanday qilib u Spirited Away va the Boy and the Heron filmlari bilan “Oskar” mukofotini 2 marta qo‘lga kiritib, Disney imperiyasining monopoliyasiga soya soldi? Nega uning Studio Ghibli tomonidan yaratilgan filmlari 1,5 milliard dollardan ortiq daromad keltirib, 35 dan ortiq tillarga tarjima qilindi?

Miyazaki ijodi madaniy chegaralarni osonlikcha kesib o‘tib, butun dunyoda e’tiroflarga sazovor bo‘ldi. Ushbu maqolada biz uning ijodiy olamiga chuqurroq nazar tashlaymiz, tabiat, inson, jamiyat va texnologiya o‘rtasidagi murakkab munosabatlar haqidagi falsafasini tahlil qilamiz.

Miyazaki: Urush farzandidan orzular bunyodkoriga

Hayao Miyazaki 1941-yilda, Ikkinchi jahon urushi avj olgan paytda Yaponiyada tug‘ilgan. Bolaligida urushning dahshatlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan bu inson keyinchalik o‘z ijodida tinchlik va tabiat bilan uyg‘unlik g‘oyalarini markaziy o‘ringa qo‘ydi. Uning otasi aviatsiya qismlarini ishlab chiqaruvchi zavod rahbari bo‘lgan – bu esa keyinchalik The Wind Rises filmi yaratilishiga turtki bo‘ldi.

Miyazaki anime sanoatida an’anaviy uslublarni saqlab qolishga qat’iy intildi va aksariyat hollarda raqamli animatsiyadan voz kechdi. 1985-yilda u Isao Takahata bilan birga Studio Ghiblini tashkil etdi – bu studiya keyinchalik jahon animatsiya san’atining mayog‘iga aylandi.

U o‘z filmlarini yaratishda mukammallikka intiluvchi qat’iy yondashuvi bilan ajralib turadi. Har bir kadr uning shaxsiy nazoratidan o‘tadi, ko‘pincha asosiy animatsiyaning katta qismini o‘zi chizadi va eng mayda detallarni ham nazardan qochirmaydi. 2023-yilda chiqqan The Boy and the Heron uning “so‘nggi filmi” bo‘lishi kerak edi, ammo avvalgi “nafaqaga chiqishlar”i kabi, bu ham uzoqqa cho‘zilmasa kerak.

Miyazakining hayot yo‘li bevosita uning filmlarida aks etgan. Urush farzandi qanday qilib tinchlik va muvozanat tarafdoriga aylandi? Otasi aviatsiya zavodida ishlagan bola nima uchun texnologiya va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni o‘z asarlarining markaziy g‘oyasiga aylantirdi? Quyida Miyazaki animeni qanday qilib oddiy ko‘ngilochar vositadan falsafiy san’at darajasiga olib chiqqanini ko‘rib o‘tamiz.

Asosiy masala: Miyazaki animeni qanday yangi bosqichga ko‘tardi?

Hayao Miyazaki animatsiyani nafaqat badiiy jihatdan yuksaltirdi, balki unga falsafiy va ma’naviy unsurlarni qo‘shdi. U G‘arbning an’anaviy Disney-modelidan qochib, Sharq falsafasi va tabiiy muvozanatga asoslangan betakror olam yaratdi. Uning filmlarida ezgulik va yovuzlik mutlaq tushunchalar emas – har bir qahramon murakkab va o‘ziga xos tabiatga ega.

Miyazaki falsafasining asosiy unsurlari:

Tabiat va inson o‘rtasidagi bog‘liqlik – u ekologik mavzularni san’at darajasida ifodalaydi. Princess Mononoke filmida o‘rmon ruhlari va sanoat shahri o‘rtasidagi to‘qnashuv, My Neighbor Totoroda esa tabiat bilan uyg‘un yashash go‘zalligi aks etgan;

Mustaqil va kuchli ayol qahramonlar – Nausicaä, San, Chihiro, Sophie kabi qahramonlar orqali Miyazaki an’anaviy gender rollarini qayta ko‘rib chiqadi. Uning ayol obrazlari – o‘z yo‘lini o‘zi tanlaydigan, jasorat bilan sinovlardan o‘tadigan kuchli shaxslardir;

Inson murakkabligi va o‘zgarish imkoniyati – Miyazaki dunyosida mutlaq yovuzlik yo‘q. Howl’s Moving Castle filmida Howl dastlab mas’uliyatdan qochadi, ammo Sophie (Sofiya) bilan uchrashgach, o‘zgaradi. Princess Mononokedagi Lady Eboshi o‘rmonni yo‘q qilayotgan bo‘lsa-da, bu shunchaki shafqatsizlik emas – u o‘z xalqining farovonligi uchun kurashmoqda;

Nostalgiya va yo‘qotish tuyg‘usi – Laputa: Castle in the Skyda yo‘qolgan sivilizatsiya afsonasi, The Wind Risesda esa orzu va reallik o‘rtasidagi kurash tasvirlangan. Miyazaki filmlarida ba’zan hech qanday harakat yoki gap bo‘lmaydi, lekin aynan shu jimjitlik va bo‘shliq hissiyotlarni chuqurroq yetkazadi. Bu yapon madaniyatida “ma” deb ataladi;

Fantaziya va realizm uyg‘unligi – u fantastik dunyolarni yaratadi, biroq ular haqiqiy hayot qonuniyatlariga bo‘ysunadi.  Uning filmlarida sehr hayotning ramziy ifodasi bo‘lsa, hayotning o‘zi esa sehr kabi mo‘jizalarga to‘la.

Miyazakining falsafiy qarashlari mavhum nazariyalar emas – ular har bir filmida jonli tasvirlar, unutilmas qahramonlar va chuqur ma’no orqali gavdalanadi. Endi uning eng mashhur asarlarini tahlil qilib, bu g‘oyalarning qanday jonlanishiga nazar tashlaylik.

Filmlar tahlili: Miyazaki falsafasining jonli namunalari

1. “Spirited Away” – O‘sish va ichki o‘zgarishlar ramzi

Spirited Away - Official Trailer

Bu film 2003-yilda “Oskar” mukofotini qo‘lga kiritgan va Miyazakining eng mashhur asarlaridan biri hisoblanadi. Hikoya markazida – Chihiro ismli oddiy qiz. U tasodifan ruhlar olamiga tushib qoladi va u yerdan chiqish uchun jasorat topishi, o‘zini o‘zgartirishi kerak bo‘ladi. Film shuningdek, zamonaviy jamiyatning iste’molchilik madaniyatiga tanqidiy yondashadi. Masalan, Chihironing ota-onasi ochko‘zligi tufayli cho‘chqaga aylanadi. Film yapon xalq ertaklari va g‘arbiy qahramonlarning o‘z kuchini topish motivlarini birlashtirib, butun dunyo uchun tushunarli bo‘lgan qadriyatlarni ko‘rsatadi.

2. “Princess Mononoke” – Tabiat va taraqqiyot to‘qnashuvi

Princess Mononoke – Official Trailer

Bu filmda tabiat va texnologiya o‘rtasidagi kurash tasvirlangan. Rejissyor tomoshabinga hech kim mutlaq yovuz yoki mutlaq yaxshi emasligini ko‘rsatadi. San – o‘rmon ruhlarini himoya qiluvchi jangchi qiz. Lady Eboshi esa o‘z shahridagi zaif odamlarni (kambag‘allar, kasallar) himoya qilish uchun tabiatni yo‘q qilishga majbur. Ashitaka esa bu ikki qarama-qarshi tomon o‘rtasida muvozanat topishga harakat qiladi. Miyazaki bu film orqali biz taraqqiyot va tabiat o‘rtasida murosaga kelish yo‘lini topishimiz kerakligini uqtiradi.

3. “Howl's Moving Castle” – Erkinlik va haqiqiy go‘zallik

Howl's Moving Castle – Official Trailer

Bu film odamning o‘zligini anglash va ichki go‘zallik haqida. Sophie sehr tufayli qariyaga aylangach, u jamiyatning yosh va tashqi go‘zallikka bog‘liq baholashlaridan xalos bo‘ladi. Howl esa boshida faqat o‘z go‘zalligi haqida qayg‘uradigan va xudbin sehrgar bo‘lsa, keyinchalik oldin topmagan narsasi – sof sevgini topib, haqiqiy qahramonga aylanadi. Film urush sahnalari orqali insonlar o‘rtasidagi mojarolar befoyda ekanini ko‘rsatadi. Miyazaki go‘zal va sehrli dunyo yaratibgina qolmay, bu dunyo ichida jamiyat va inson haqidagi chuqur fikrlarni ham o‘rganadi.

4. “The Boy and the Heron” – Yo‘qotish va Yangi boshlanish

THE BOY AND THE HERON | Official English Trailer

Miyazakining ikkinchi “Oskar” olgan – so‘nggi filmida urushda onasini yo‘qotgan Mahito ismli o‘smirning hikoyasi tasvirlangan. U sirli minora va g‘alati qush orqali boshqa dunyoga sayohat qiladi. Film inson hayotidagi yo‘qotishlar, yangi hayot boshlash va ijodning ahamiyati haqida. Bu asar orqali rejissyor o‘z hayotidagi tajribalarini ifodalaydi va kelajak avlod hikoyachilariga o‘z falsafiy xulosalarini qoldiradi.

Miyazaki filmlarida faqat so‘zlar emas, balki tasvirlar ham katta ahamiyatga ega. U o‘z g‘oyalarini dialoglar yoki syujet orqali tushuntirish bilan cheklanib qolmay, balki vizual san’at orqali ham yetkazadi. Bu esa uning animatsiyalarini yanada ta’sirli va o‘ziga xos qiladi.

Miyazakining vizual tili

Miyazakining vizual uslubi uning falsafasi bilan chambarchas bog‘liq. Raqamli animatsiya davrida ham u an’anaviy qo‘lda chizilgan uslubga sodiq qoldi. Uning filmlarida har bir daraxt, har bir o‘simlik, har bir tosh go‘yo o‘z hayotiga ega. Masalan, “Totoro” filmidagi ulkan daraxt, “Spirited Away”dagi shifosiz daryo ruhi yoki “Princess Mononoke”dagi buyuk o‘rmon ruhi – tabiatning qudratini aks ettiruvchi muhim ramzlardir.

Bu mayda detallar ortida “mono no aware” – yapon estetik tushunchasi yotadi. Bu tushuncha hayotning go‘zalligi va o‘tkinchiligining farqiga borish, har bir lahzaning qadriga yetish degan ma’noni anglatadi. Miyazaki o‘z filmlarida bizni tabiatga mehr bilan qarashga, undagi nozik go‘zallikni his qilishga undaydi.

Shuningdek, uning filmlarida harakat va sukut o‘rtasidagi muvozanat muhim rol o‘ynaydi. “Nafas olish lahzalari” deb ataluvchi bu epizodlarda hech qanday voqea ro‘y bermaydi – qahramonlar shunchaki atrofni kuzatadi, fikrga toladi. “Totoro” filmida Satsuki va Mei avtobus kutayotgan sahna yoki “Spirited Away” filmida Chihiro poyezdda ketayotgan sahna shular jumlasidandir. Bunday lahzalar tomoshabinga shoshmasdan o‘ylash, his qilish va tasvirlangan olamni chuqurroq anglash imkonini beradi.

Tepadagi rasmda Miyazakining filmi “Rapunzel” filmi bilan solishtirilgan, ko‘rib turganingizdek, chap tomondagi Miyazaki tasviri bizga tabiiyroqdek tuyuladi.

Sharq va G‘arb falsafasining uyg‘unligi

Miyazaki asarlarining eng ajoyib jihatlaridan biri – Sharq va G‘arb falsafiy an’analarining noyob uyg‘unligi. U bu ikki dunyoqarashni birlashtirib, yangi, universal falsafiy tizim yaratadi.

Miyazaki filmlarida yapon Shinto an’analarining ta’siri yaqqol seziladi. Princess Mononoke Hime va Spirited Away filmlarida tabiatning har bir elementi o‘z ruhiga ega ekanligi aks etadi. Bu kami (tabiat ruhlari) tushunchasi Shinto dinining asosiy g‘oyalaridan biridir. Biroq Miyazaki bu tushunchalarni idealizatsiya qilmaydi. Masalan, Spirited Away filmida Haku daryo ruhi o‘z daryosini yo‘qotgani orqali rejissyor zamonaviy urbanizatsiyaga tanqidiy qarashini ifodalaydi.

Miyazaki mono no aware (hayotning o‘tkinchiligi), wabi-sabi (nomukammallik go‘zalligi) va ma (bo‘shliqning ahamiyati) kabi yapon tushunchalarini butun dunyo auditoriyasi tushunadigan shaklda ifodalaydi. Masalan, Howl's Moving Castle filmida Sophie’ning keksayishi orqali vaqtning o‘tkinchiligi va o‘zgarishlarni qabul qilish zarurligi ko‘rsatiladi.

Shu bilan birga, Miyazaki G‘arb qahramonlik an’analarini ham o‘ziga xos tarzda boyitadi. Uning qahramonlari tashqi dushmanni yengishga emas, ichki muvozanat va tabiat bilan uyg‘unlikka erishishga intiladi. Porco Rosso va The Wind Rises filmlarida texnologik taraqqiyotning ikki tomoni yoritiladi – u insonni erkinlikka eltishi mumkin, biroq ayni paytda urush quroliga ham aylanadi.

Miyazaki merosi

Hayao Miyazaki shunchaki animatsion rejissyor emas – u zamonamizning muhim falsafiy ovozlaridan biridir. U animatsiyani “jiddiy san’at” darajasiga olib chiqdi va uning teran falsafiy g‘oyalarni o‘rganish uchun kuchli vosita bo‘lishi mumkinligini isbotladi.

Miyazaki o‘z falsafasini quyidagicha izohlaydi:

“Men o‘g‘il va qiz bir asarda paydo bo‘lgani uchun, ular o‘rtasida sevgi munosabati bo‘lishi kerak, degan yozilmagan qoidaga shubha bilan qarayman. Aksincha, men biroz boshqacha munosabatni tasvirlashga harakat qilaman – ular shunchaki bir-birini tushunishni o‘rganadigan, hatto bir-birini sevsa ham, bir-birisiz yashay oladigan munosabatni”.

Bu fikr Miyazakining an’anaviy qoliplarni rad etish va yangi imkoniyatlarni ochish istagini yaqqol aks ettiradi. Uning dunyoqarashi qahramonlarining sayohatida namoyon bo‘ladi – ular belgilangan rollarga emas, balki o‘zaro tushunishga asoslangan mazmunli munosabatlarga intiladi.

Miyazakining merosi bizga qarama-qarshi kuchlar: fantaziya va reallik, tabiat va texnologiya, an’ana va taraqqiyot o‘rtasida uyg‘unlik topish muhimligini ko‘rsatadi. Uning filmlari dunyoni har xil toifalarga bo‘lish o‘rniga, mehr-shafqat va anglash orqali tushunishga chorlaydi – zero, dunyoni o‘zgartirish sehr yoki qudrat bilan emas, balki bir-birimizni anglashga bo‘lgan chuqur va samimiy intilish bilan boshlanadi.

Samandar ERKINJONOV