Markaziy Osiyoga islomning kirib kelishi musulmon madaniyatini va tub aholi o‘rtasida o‘ziga xos sotsial qatlamlarni shakllantirdi. O‘lkada islom mafkurasining keng tarqalishida faol ishtirok etgan shaxslar, muayyan sotsial guruhlarning a’zolari islom mafkurachilari tomonidan rag‘batlantirilib, ijtimoiy hayotda o‘zlari uchun zarur bo‘lgan maqomni egallashga muyassar bo‘lgandilar. Sababi – mavjud maqom unga jamiyatda o‘z mavqeyini mustahkamlash bilan birga ko‘plab haq-huquqlarni berardi. Muhimi, chiqarilgan turli farmon va farmoyishlarda egallangan mavqening keyinchalik norasmiy maqom sifatida avloddan-avlodga o‘ziga xos bir “tamg‘a” – etiket bo‘lib o‘tishiga ishora ham edi.

Ma’lum vaqt o‘tgach, avlod tomonidan qabul qilib olingan maqomning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda keng foydalanish uchun asqotishi ayon bo‘lib qoldi va u ijtimoiy guruhning bir ko‘rinishi sifatida “tabaqa”ga aylandi. “Tabaqa” – bu ijtimoiy kelib chiqishning mushtarakligi, shug‘ullanadigan mashg‘uloti (kasbiy faoliyat)ning umumiyligi va ma’lum bir qarindoshlik hamda nikoh me’yorlari tizimiga amal qiluvchi, diniy mansublik asosida qator an’ana, udumlar orqali bir-biriga bog‘langan qarindoshlik rishtasidir. Ko‘p olimlar tabaqalanishni “oqsuyaklik”ka intilishning samarasi deb hisolaydilar.

Aslida, tabaqalanish yoki qaysidir jamoa a’zosi bo‘lish insonga faqat g‘urur tuyg‘usini berib qolmasdan, unga bolalikdanoq o‘z mavqeyini himoya etishni ham yuklaydi. Bu mas’uliyat burch darajasigacha ko‘tarilgan bo‘lib, unga go‘dak dunyoga kelgan kundan boshlab amal qilinadi. Masalan, musulmonlarda bu – farzandga ism qo‘yish, kimlar bilan do‘st tutinish, qayerda o‘zini qanday tutish, kimga qanday munosabat va mulozamatda bo‘lish, o‘z o‘rni va mavqeyini bilish, diniy va dunyoviy ilmlarni o‘rganish, islomni tanish kabilar bilan ifodalanadi.

Qaysi avlod asrlar davomida saqlanib kelayotgan an’ana va qadriyatlarning sofligini ta’minlay olsa, uning qalbidagi g‘urur tushunchasi ham shu qadar baland bo‘ladi. Shu bois avlodda yangi tug‘ilgan go‘dakka o‘zini anglay boshlagan chog‘danoq “avlodni tan olish”, “uning muqaddas an’analariga amal qilish”, “avlodga o‘zini baxshida etish” bilan bog‘liq udumlar singdirib boriladi. Chunki bu kishiga katta ruhiy va axloqiy mas’uliyat yuklaydi. Zero, shaxsning bajarayotgan har bir amali ortida muqaddas avlodning “o‘tib ketgan” (rixlat qilgan) vakillari or-nomusi yotadi. Avlodga mansub bo‘lgan kishining “yaxshi” yoki “yomon” bo‘lishi berilgan tarbiyaning mukammalligiga bog‘liq. Shu bois farzand dunyoga kelishi bilanoq, uning qanday oziqlanishi kerakligi, jismiga monand ism qo‘yilishi, tarbiyada qaysi jihatlarga ko‘proq e’tibor berishi muhimligi kabi axloqiy masalalar avlod a’zolarining yig‘inlarida qayta-qayta ta’kidlanadi.

Bola ulg‘ayib borgani sari unga jamiyatdagi mavjud milliy, umuminsoniy, davlat tomonidan e’tirof etilgan qoida va me’yorlarga qanday amal qilish lozimligi ham o‘rgatib boriladi. Sababi – avlodning a’zosi bo‘lish sabr-bardosh, bag‘rikenglik, iroda, xotirjamlik kabi psixologik tuyg‘ular bilan birga millat va jamiyat oldidagi majburiyatlarini ham mukammal o‘zlashtirishni talab etadi.

Mintaqadagi tuzumlarning tez-tez o‘zgarib turishi “kiborlar jamiyati” vakillariga juda qimmatga tushgan vaqtlar bo‘lgan. Tarix xotiralarini “varaqlab” o‘rganadigan bo‘lsak, yaqin o‘tmishdagi ruhiy va jismoniy tazyiqqa mahkum bo‘lgan guruh yoki ijtimoiy jamoalar qatoriga hech ikkilanmay ijtimoiy-diniy qatlamga mansub avlodlarni kiritish mumkin. Shu bois, ushbu toifa kishilari har qanday jamiyatda, birinchi navbatda, qay holatda bo‘lmasin, insoniy fazilatlar yetakchi bo‘lganligi uchun turli mafkuralarga moslashib borganlar. Bu – omon qolish va avlodni saqlab qolish uchun muhim hisoblangan.

Vaqt o‘tib shaxs voyaga yetgach, u o‘z xatti-harakatlarini nazorat qilishga, ya’ni mehmonga borish, kattalar bilan suhbatlashish odobi, o‘z nutqi va ovozini tarbiyalash, notiqlik mahoratini oshirib borish, qanday kitoblarni ko‘proq mutolaa qilish, qaysi sohada ilm olish va boshqalarni o‘rganadi. U o‘qib o‘rganishi shart. Chunki vaqti kelib u boshqalarni o‘qitadi, fikr-mulohaza almashadi. Aks holda, avlod faoliyatiga qaysidir ma’noda putur yetadi. Avlod bilan birga uning a’zosi xatti-harakatlarini, ya’ni uning qanday gunoh ish yoki xato qilganini atrofdagilar ham kuzatib boradi. Demak, avlodga mansublik ikki xil kechadi: o‘z-o‘zini nazorat qilish va jamoa tomonidan umumiy nazorat o‘rnatish orqali. Markaziy Osiyoda diniy-ijtimoiy mavqega ega kishilarning yuqori toifadagilari ko‘pincha, o‘zlarini arablar, xususan, payg‘ambar Muhammad s.a.v., uning xalifa va sahobalari avlodlari deb hisoblaydilar.

Taniqli sharqshunos olim Ashirbek Mo‘minov o‘z tadqiqotlarida quyidagi fikrlarni bildiradi: “Ma’lumki, islomning ilk davrlarida “islomni qabul qilish” “arab bo‘lganlik”ni bildirib, yangi holat, ya’ni mintaqadagi ayrim guruhlarni arab qabilalari tarkibiga jalb etgan edi. Shu sababli Markaziy Osiyo mintaqasida istiqomat qilgan mahalliy aholi tarkibidan birinchi bo‘lib islomni qabul qilganlar ushbu hududga joylashtirilgan taniqli arablar yoki arab qabilalariga “mijoz” bo‘lib qoldilar”. Islomga murojaat qilgan boshqa tub millat vakillari yangi vujudga kelgan musulmonlar toifasini tashkil etib, ularga mavala yoki mavlo (ko‘plikda esa mavoli), deb murojaat qilingan. Islom futuhotlaridan so‘ng tobe etilgan viloyatlarning arab bo‘lmagan aholisi mavlo deb atala boshlandi, bu bilan aholi go‘yo arablar himoyasi ostiga olingan deb hisoblana boshladi. E’tirof etadigan tomoni shundaki, sayyid va xo‘ja mavqesidagi avlodlarning bugungi kundagi vakillari ham hali-hamon o‘z kelib chiqishlarini arablar bilan bog‘laydilar.

“Kishilik jamiyati paydo bo‘libdiki, o‘ziga to‘q, badavlat shaxslar (hukmdorlar, o‘zini yuqori yoki oliy tabaqaga mansub deb hisoblaganlar) avlod-ajdodlari to‘g‘risida ma’lumot qoldirish sulola tarixini yaratishga harakat qilganlar”. Tarixda nom qoldirgan kishilar sulola to‘g‘risidagi hujjatning muhimligini juda yaxshi tushunishgan. Chunki taniqli kishilar, ayniqsa, o‘zlarini xarizmatik (ilohiy in’om) sifatlarga ega deb biluvchi shaxslarga “ajdodlarning buyuk hayot faoliyati” to‘g‘risidagi hujjatlarning yetishmasligi jamiyat hayotidagi ijtimoiy-boshqaruv munosabatlarida pand bergan. O‘ziga xos tarzda kechgan tabaqalanish natijasida Markaziy Osiyoda ham mahalliy xalq orasidan diniy-ijtimoiy jihatdan oqsuyaklikni da’vo qiluvchi kishilar ajralib chiqqanlar. Ular sayyid, xo‘ja (aslida xoja), “eshon”, “amir”, “to‘ra”, “habib”, “maxdum”, “mirza” (amir-amirzodaning qisqartirilgan shakli ko‘p hollarda mir Buxoro amirligida ishlatilgan.

Qo‘qon xonligi muzofotida mirza deb oddiy kishilardan chiqqan savodli, yuqori lavozimdagi kishilarni atashgan), muso, sho, shoh kabi ijtimoiy maqomni qo‘lga kiritgan kishilar va urug‘lardan tashkil topadi. Oddiy tabaqaga mansub bo‘lgan aholi qatlami esa qoracha, fuqaro, xalqiya, avom, ra’iyat deb nomlangan. Davrlar o‘tishi bilan qo‘lga kiritilgan yoki ijtimoiy-biologik ta’sirlar natijasida shakllangan maqomlar avloddan-avlodga to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘tadigan bo‘ldi va bu oila a’zosining ijtimoiy holatiga nisbat berish chog‘ida yoziladigan maqom darajasiga ko‘tarildi. Masalan, u “xo‘ja”ga mansub oilada tug‘ildi. Avlodining millati o‘zbek bo‘lsa, u o‘zbek xo‘jalaridan, xo‘janing “boy to‘pi” urug‘idan bo‘lsa, demak “boy to‘pi” xo‘jalaridan, agar bu urug‘ Payg‘ambar s.a.v.ga borib taqalsa (haqiqatdan ham “shajara” mavjud bo‘lib, u o‘z tasdig‘ini topgan bo‘lsa), Payg‘ambar avlodi sanaladi, bo‘lmasa, qaysidir tariqat (masalan, yassaviya) yoki hududga taqalsa, shunga mansub xo‘jalardan (Jo‘ybori xo‘jalari (Buxoro), Salavot xo‘jalari (Termiz), Xo‘jakent xo‘jalari (Toshkent viloyati), Turkiston xo‘jalari, Shohimardon xo‘jalari va boshqalar) hisoblanadi.

Biz mavqe, martaba, maqom, diniy unvon sifatida o‘rganishni taklif etayotgan darajalar mahalliy aholi o‘rtasida urug‘, qavm, ajdod, asl zot, nasl-nasabli, tagli-tugli kabi atamalarga urg‘u berish bilan alohida ahamiyat kasb etib kelgan. Masalan, “sen qaysi urug‘dansan”, “falonchi nasl-nasabi toza kishilardan sanaladi”, “asli zoti past avlod-da”, “bu qavmdan o‘tgan odamlar avliyo sifatlarga ega bo‘lganlar”, “bizning ajdodlarimiz ulug‘ va buyuk kishilar o‘tgan”, “tagli-tugli insonlarning farzandlari...”. Yuqori tabaqaga mansub kishilar o‘zlarining darajalarini musulmon olamida shajara, nasabnoma, silsila, hatti irshod deb nomlangan hujjatlar bilan isbotlashga intilganlar.

Shajara – arabcha daraxt degan ma’noni anglatib, kishilarning kelib chiqishi, ajdodlari va qon-qarindoshlik aloqalari majmuidir. Uni tarix ilmining bir tarmog‘i – genealogiya fani o‘rganadi. Podshohlar, hukmdorlar, afsonaviy qahramonlarning nasl-nasabiga qiziqish qadim zamonlardayoq bo‘lgan, lekin o‘rta asrlarda shajara imtiyozli tabaqalarning paydo bo‘lishi va ularning ajdod-avlodlarini rasmiylashtirish uchun xizmat qilgan, qiziqishning kuchayishi bilan alohida ahamiyat kasb etgan. Oliy unvon egalariga berilgan shajaralar bir necha holatlarda avloddan-avlodga yetkazib kelingan. Shajara bitiklari hayvonlar terisiga, qog‘ozga tushirilgan. Ba’zan esa toshga, yog‘ochga o‘yib yozilgan (Qashqadaryoning Kasbi tumanidagi Hazrat Sulton ziyoratgohida ismi zikr etilgan avliyoning toshga o‘yib yozilgan nasabnomasi uchraydi.

Tadqiqotchi Alisher Bek esa Qirg‘izistonning Bozorqo‘rg‘on tumanida Xonsoyibxon poshsha Sayyid Avliyoxon to‘ra qizi qo‘lida yog‘ochga bitilgan shajara mavjudligini aytgan edi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin, shajaralar nafaqat ajdodlar nomini avloddan-avlodga yetkazish yoki yuridik jihatdan rasmiylashtirish, balki uni yaratish xalq amaliy san’ati darajasiga ham ko‘tarilgan. Shajara yoki nasabnomalarning aksar qismi teri yoki qog‘ozga bitilgan bo‘lib, ularning uzunligi 0,5 metrdan 3-4 metrgacha, eniga esa 30–45 santimetrlar atrofidagi hajmni tashkil etardi. Avlodlar tarixidan guvohlik beruvchi bu hujjatlarning ayrimlari zarhal harflar bilan hoshiyalarga olib yozilgan, ba’zilari esa oddiy siyohda qog‘ozga tushirilgan. Shajaralarning ishonchli ekanligi bir nechtagacha muhrlar bilan tasdiqlatib olingan. Shuningdek, shajara yoki nasabnomalarning barmoq bilan muhrlab tasdiqlanganlari ham uchraydi.

Oliymaqom kishilarning xususiyatlarini belgilab beruvchi maskan ham bo‘lib, ular muqaddas joy va ziyoratgohlardir. O‘zlarini Payg‘ambar avlodi deb hisoblaydigan sayyidlar avlodlarining qabrlari (dahma, xilxona, mozor) sho‘rolar davridan ilgari va uning dastlabki yillarida boshqalardan alohida bo‘lgan. Asosan, marhum (mayit) xonadon hovlisiga, ko‘pincha, tashqi hovliga dafn etilgan. Ixlosmand kishilar, murid va ziyoratchilar bu joylarni kelib tavof qilib turganlar. Ba’zi hududlarda bu udum yana qaytadan tiklanayotganining shohidi bo‘lish mumkin.

O‘rta asrlarga kelib mintaqada yuqori tabaqalar o‘rtasida avlodni rasmiylashtirishga bo‘lgan qiziqish ortib boradi. Bu o‘z navbatida XV asrdan boshlab shajara doirasidagi nikoh aloqalari haqida guvohlik beruvchilarning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Shu davrdan boshlab sulola yoki bir-biriga yaqin bir necha urug‘larning nasl-nasab daftarlarini tuzish boshlanib ketadi. Ushbu nasabnomalar bilan qadim zamonlardayoq unutilishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida qarindoshlik rishtalarini astoydil saqlashga va nasl “nomunosib” avlodlar bilan aralashib buzilmasligiga intilganlar. Shunday xatti-harakatlar evaziga “aslzoda” urug‘lar shakllangan. O‘z ajdodlarining shonli kunlarini doim esda tutish maqsadida ajdodlar har bir qavmning ismi va unvonini oila solnomasiga yozib borganlar; ayniqsa o‘zini Payg‘ambar avlodiga mansub deb hisoblaganlar bunga alohida e’tibor qaratganlar. Hozirgi Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston hududidagi shajaralar shajarai sayyid, ya’ni Payg‘ambar avlodlari sanalgan sayyidlar shajarasi, turkiy qavmlarning kelib chiqishi bilan bog‘liq urug‘ shajaralar va bugungi kunda o‘zining yetti avlodini bilib qo‘yish va tiklash maqsadida qilinayotgan oddiy shajaralarga bo‘linadi.

Avvalgi ikkita shajaralar turkumi imkon qadar har bir davrdagi boshqaruv institutlari (xonlik, qoziyat, ulamolar kengashi va urug‘lar ning yig‘ilishida to‘plangan guvohlar ishtirokida) muhri bilan tasdiqlangan. Xonlik, amirlik tomonidan yozilgan ko‘plab hujjatlarda: “Taniqli shariat pahlavonlarining orzusi bilan, ulamolarning sahih so‘zlari bilan fatvo berildiki, shajara oxirat ishlari uchun shariat hujjatidir. Chunonchi, sayyidlar shajarasi xoh eski, xoh yangi bo‘lsin dunyo ishlari uchun shar’iy vasiyqa kabi vasiyqadir, oxirat ishlarida ham hujjatdir”, degan fatvolarni ko‘p uchratish mumkin. Ehtimol, shu bois bugun odamlar kimdadir shajara borligini eshitsa, uning ajdodlari katta mavqe egasi bo‘lgan, degan xayolga boradilar. Avvalgi davrlarda kishilar o‘zlarining qaysi tabaqaga mansubligidan tashqari “yetti ota”sini bilishi farz deb hisoblangan. Shajaralarni ba’zan yetti pusht nomi bilan bog‘lab, bir tizimga solish asosida avlodlarga yetkazish hozirgi kunda meros sifatida keng tarqalmoqda. Buni ham o‘zlikni anglash jarayonidagi bir xususiyatning namunasi deb e’tirof etsa bo‘ladi. Chunki xalq orasida keng tarqalgan iboralardan yana biri – bu yetti yot begona atamasidir. Mazkur masala yuzasidan o‘ziga xos ishlar olib borayotgan surxondaryolik tadqiqotchi R.Mirzayev aholi orasida ma’lum bo‘lgan yetti pusht ko‘rinishini bir tartibga keltirib, shunday taqdim etadi:

1. Ota-ona           5. Evara

2. Farzand           6. Dubora

3. Nevara             7. Novora

4. Chevara             8. Begona

Agar qiyosiy nuqtayi nazardan sulola tarmoqlari tahlil qilinsa, nasroniylarda bu ancha oson kechganini kuzatish mumkin. Chunki ular nikoh marosimlarini rasmiy tartibda ro‘yxatdan o‘tkazganligi bois bu masalaga ko‘p ham jiddiy tus bermaydilar. Ma’lumki, nikoh tartibi xristian urf-odatiga ko‘ra, cherkovda maxsus kitobga qayd etib boriladi. Shuning uchun kishi istagan vaqtda o‘z ajdodlari to‘g‘risida ma’lumotni olishi mumkin. Musulmon dunyosida esa nikoh munosabatlari guvohlar ishtirokida og‘zaki ravishda bayon qilinib, rasmiylashtirilganligi sababli avlodlarni yodda xotirlashga katta e’tibor berilgan bo‘lsa, ajab emas. Bizningcha, bu – shajaraga ehtiyoj paydo qilgan omillardan biridir.

Komil KALONOV

“Jannatmakon” jurnali, 2007-yil, oktabr soni.

“Asling – nasling”, birinchi maqola