Afsonaning tug‘ilishi

Dunyo daholarning atrofida aylanadi, daholar esa tarixning. Biz bilgan (balki bilmagan) Motsartning buyuklik siri nimada edi? U bor yo‘g‘i 35 yillik umrida 600 dan ortiq asarlari, samoviy iste’dodi, shiddatli hayot yo‘li va sirli o‘limi bilan Shekspir kabi o‘zi haqida afsonalar qoldirishga ulgurgan. Vena klassik maktabining yirik namoyandasi bo‘lgan Motsartning ijodida klassitsizim o‘z cho‘qqisini zabt etgandi.

Volfgang Amadey Motsart musiqa dunyosiga juda erta qadam qo‘ygan edi. O‘sha davrda Zalsburgning saroy musiqachisi bo‘lgan Leopold kambag‘al bo‘lishiga qaramay, eng bebaho boylik – iste’dodini o‘g‘liga meros qoldirgan bo‘lsa ne ajab. Yagona ustozi va homiysi bo‘lgan otasi sabab Motsart uch yoshidan klavesin (pianinoning ajdodi) chala boshlagan. Keyinchalik uning jajji barmoqlarida erkalana boshlagan skripkaning sochlari Alp tog‘laridan tushayotgan jilg‘alarga hamohang xonishlar etdi. Bir kuni Motsart hoshiyalariga siyoh sachragan, chumoliday notalar g‘imirlab yotgan qog‘ozni Leopoldga ko‘rsatib, “O‘zim yozdim, ko‘ringchi”, deganda atigi besh yoshda edi.

Uning opasi Anna ham musiqa chalardi. Otasi ikki “vunderkind”larini qanot qilib, Yevropadagi saroy sahnalari bo‘ylab sayohat qildi. Bir necha yillab davom etgan gastrollar oilaning moliyaviy ahvolini oz bo‘lsa-da o‘nglashga ko‘mak berardi. Ayniqsa, olti yoshli Motsartning ko‘zi bog‘langan holdagi ijrolari tomoshabinlarni rom etib, hamyonni semirtirardi. 

Yetuklik yillari

Noyob eshitish qobiliyatiga ega, improvizatsiyada mohir kompozitorning bolalik va o‘smirlik yillari shu zaylda o‘tarkan, u baridan zerikadi. Arzimagan oylikka jo‘rnavoz bo‘lib ishlashni o‘ziga ravo ko‘rmaydi va 25 yoshida otasining nazoratidan chiqib mustaqil parvoz etishi kerakligini anglab yetadi. Nihoyat 1781-yil nafaqat Avstriya imperiyasi, balki o‘sha davrda san’atning poytaxti bo‘lgan Venaga ko‘chib o‘tadi. Bu yerda ko‘plab konsert zallari, musiqiy akademiya va iqtidorli jamiyat hukmron edi. Shuning uchun ham Vena kompozitorning haqiqiy uyiga aylanadi.

Motsart akademiyalar, obuna konsertlari va metsenatlar uylarida chiqishlar qilib pul topgan. U fortepianoda dars bergan – hozirgi kunda shaxsan Motsartdan dars olgan o‘quvchilar bo‘lganini tasavvur qilish qiyin, albatta. Shunga qaramay, tinim bilmay mehnat qilgan kompozitor o‘zi kabi iqtidori bo‘lmasa-da, mo‘maygina daromad ko‘rayotgan musiqachilardan ancha kam pul topardi.

Daho shu darajada kambag‘al ediki, o‘zining faqirona, g‘arib uyini isitish uchun bir bog‘lam o‘tin xarid qila olmasdi. Shu bois nomini abadiylashtirgan ilohiy musiqalarni yaratayotib, qo‘liga jun paypoq kiyib o‘tirar, shu orqali isimoqchi bo‘lardi.

18-asr oxiri, saroy muhiti bu – eng iqtidorli kompozitorlar lavozimlar uchun jon-jahdi bilan kurashgan, tilla to‘g‘nog‘ich va olmos tugmalar, tizzagacha bo‘lgan fraklar va ipak paltolar davri edi. Ularning ortida esa xiyonat, nayranglar va fitnalar yashirin... Saleri haqida eshitgan chiqarsiz. Motsartning Venadagi asosiy raqibi o‘sha – Antonio Saleri edi (muvaffaqiyatli italyan kompozitori, uch tilda operalar yozgani bilan mashhurlikka erishgan). U Vena operasini egallagan va Motsart endigina katta karerasini qurishni boshlaganda ko‘pincha yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lardi.

Shunday bo‘lsa-da, Motsart va Saleri bir-birining musiqiy iqtidorini hurmat qiladigandek tuyulardi. 1785-yilda ular birgalikda kantata (xor uchun belgilanadigan tantanavor yirik musiqiy asar) yozadi, 1788-yilda Saleri o‘z operalaridan birining o‘rniga Motsartning “Figaro”sini namoyish etadi. Birinchi marta 1791-yilda Motsartning “Sehrli fleyta” tomoshasiga tashrif buyurgan Saleri uning sehriga duchor bo‘ldi. Asardagi har bir element – muqaddimadan tortib, oxirgi xorga qadar uni hayratga g‘arq etgandi. “Dushman”ini shu tariqa iste’dodi bilan zabt etgan Motsart “yengilmas” asarlar qo‘shinini yaratishda davom etadi.

O‘quvchilaridan biri Motsart haqida shunday yozgandi: “Motsart Saleridan farqli o‘laroq, salomat shaxs emasdi. ...o‘rta bo‘yli va rangpar, yoqimtoy va do‘stona ko‘rinishga ega, ko‘k ko‘zlari yorqin porlaydi”.

Avstriya operasi shakllanishi aynan uning ismi bilan bog‘liq. Motsartgacha Avstriya sahnasida asosan italyan kompozitorlar yoki ularga taqlid qiluvchilarning operalari qo‘yilardi. 1782-yilda Motsart “Haramdan olib qochish” komik operasini yozadi. Bu asar Avstriya milliy operasining ilk namunasi bo‘lib qoladi. To‘rt yildan keyin fransuz dramaturgi – Per Bomarshening mashhur komediya syujeti asosida yanada takomillashgan “Figaroning uylanishi” operasi yaratiladi. Opera favqulodda mashhurlikka erishdi. Odamlar bu operadagi ariya-qo‘shiqlarni yod olib, ko‘chalarda raqs tushardilar. Natijada Motsartni Pragadagi ushbu opera taqdimotida dirijyorlik qilishga chaqirishadi. Uning asarlaridagi o‘ziga xoslik yorqin, hayotga tashna, o‘ynoqi ohanglarning mukammal garmoniyalarida edi.

1787-yil fevral oyida Venaga qaytib kelgach, Motsart opera ustida ishlay boshladi. Ammo “Don Juan” Vena sahnasida muvaffaqiyatsizlikka uchradi va dasturxonga deyarli hech narsa keltirmadi. Shu sababli Motsartning moliyaviy ahvoli keskin yomonlashdi. Shubhasiz, bu vaqtda u tez-tez tug‘ish ortidan kasal bo‘lgan xotinini davolash xarajatlari tufayli qarzga kira boshladi.

Ayanchli vaziyatiga qaramay, 1788-yil yozining bir yarim oyi davomida Motsart uchta, hozirda eng mashhur simfoniyalarni yozdi: 39-40- va 41-sonli (“Yupiter”). Aslida bir simfoniya yoki opera yozish, adabiyotga qiyoslasak, bir roman yozishdek mashaqqat. Motsart esa shamolday tez, tinim bilmas, mehnatkash inson edi.

Bir uyning ikki eshigi

Motsart haqida yozilgan ko‘plab tarjimai hollarda uning uylanishi hayotini yakunlagan, deb hisoblaydilar. Masalan, Karl Kobald qayd etishicha, “Motsartning oila qurishi og‘ir hayot yo‘lining muqaddimasi bo‘lgandi. Qashshoqlik bilan tinka-madorni quritadigan kurash boshlandi. Bu yashab qolish uchun boy berilgan kundalik kurash edi”.

Daho shu darajada kambag‘al ediki, o‘zining faqirona, g‘arib uyini isitish uchun bir bog‘lam o‘tin xarid qila olmasdi. Shu bois nomini abadiylashtirgan ilohiy musiqalarni yaratayotib, qo‘llariga jun paypoq kiyib o‘tirardi...

Oxirgi yillarda to‘rtta muvaffaqiyatli opera yozgani sabab Motsartning daromadlari sezilarli darajada oshgan. Biroq u kiyim-kechak, hashamatli tushliklar, Konstansa uchun sovg‘alar va qimor o‘yinlariga mukkasidan ketgani tufayli doim qarzdor bo‘lib yurgan degan ma’lumotlar mavjud.

Ammo boshqa tahlillarga ko‘ra, Kostansa turmush o‘rtog‘ini hamisha sevib ardoqlagan. Ular jami oltita farzand ko‘rsa-da, ulardan ikki o‘g‘il Tomas va Frans Ksaver omonlik obiga yetishgandi. Tomas tug‘ilganda oila bir haftalik chaqaloq bilan Shulershtrassga, shinam uyga joylashadi. “Figaroning uylanishi” operasi o‘sha go‘shada yozilgan. Motsart va Konstansa uchun Venada o‘tkazilgan to‘rt yil garchi muhtojlikda o‘tsa-da, eng baxtiyor lahzalar edi. Konstansa xasta va og‘ir mehnat tufayli butunlay holdan toygan erini ishdan chalg‘itishga uringan, hatto “Rekviyem” (cherkov uchun motam kuyi)ni yashirgan. U havo ochiq kunlarda, Motsartni Prater parkiga olib borib, sayr qildirardi. 20-noyabr kuni Volfgang omma oldida oxirgi marta chiqish qilib, so‘ng yotib qoldi. Umri nihoyasiga yetayotgan bir vaqtda yana ko‘chishga to‘g‘ri keldi. Ular “Figaroning to‘yi” operasi yozilgan shinam uyni tark etishadi. Sababi oddiy: mablag‘ yetishmasdi. Endi ular Venaning bir chekkasiga joylashadilar. Eng qayg‘uli voqealardan birida ularning familiyasi yozilgan kumush anjom garovxonadan joy oldi. Bir kuni esa o‘tin xarid qilishga pul topilmadi. Shunda isinib olish uchun raqsga tushdilar. E’tibor bering, er-xotin bir-birlarini tanqid qilishmadi, balki raqsga tushishdi. Vaholanki, ular bir-birlarini ayblashlari, bu haqorat yo malomat darajasiga yetishi ham mumkin edi.

5-dekabrda umri tugayozgan musiqachi uchun shifokor chaqirishdi, ammo u haddan ziyod kechikib keldi. Jon berayotgan Motsartning yonida chuqur qayg‘uga botgan umidsiz ikki ayol – Konstansa hamda uning singlisi turardi. Konstansaning o‘sha oqshomdagi ahvoli to‘g‘risida hikoya qilishlaricha, u cho‘kkalab, yordam so‘rab Xudoga iltijo qilgan. So‘ngra jonsiz erining yoniga cho‘zilib, uning izidan ketmoqchi bo‘lgan. Aka-uka Tomas va Ksaver (ular o‘rtasidagi farq yetti yil bo‘lgan) naslni davom ettirishlari kerak edi. Ammo Milanda yashagan to‘ng‘ichi ham, hamma vaqt Polshada istiqomat qilgan musiqachi bo‘lmish kichigi ham zurriyot qoldirmadi. Biroq Motsartning hamma musiqiy janrlarda yozilgan bebaho asarlari izsiz ketmagan davomchilari desak mubolag‘a bo‘lmas.

Sirli o‘lim

O‘sha mash’um kuni – buyuk kompozitor vafotidan so‘ng shishib, yuzi tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketadi. Uni Avstriya imperiyasi saroyi musiqachisi Antonio Saleri zaharlagan bo‘lishi mumkinligi haqida mish-mishlar tarqaladi.

Beva Konstansa do‘stlariga turmush o‘rtog‘i bezgakdan vafot etganini aytgan. Ammo ikki farzandi, ulkan qarzlar hamda daromadsiz qolgan ayol jamoatchilik e’tiborini tortish maqsadida zaharlanish to‘g‘risidagi taxminni qo‘llab-quvvatlagan. U niqob taqqan noma’lum shaxs marhumlar uchun rekviyem (katoliklarda maxsus kuy) buyurtma qilgani haqida gapirgan. Mazkur afsonaga ko‘ra, Motsart aynan shu ish ustida ishlash vaqtida jiddiy og‘rib qolgan.

“Tez orada vafot etishimni bilaman. Aftidan, kimdir menga zaharli suv bergan va o‘limim vaqtini aniq hisob-kitob qilgan, natijada men o‘zimga o‘zim rekviyem yozmoqdaman”, degan Motsart rafiqasining so‘zlariga ko‘ra.

Haqiqat esa kutilganidan ancha oddiy edi. Motsartga o‘limidan bir necha oy oldin graf Frans fon Valzegg yaqindagina vafot etgan rafiqasi uchun kuy bastalashini buyurtma qiladi. Buyurtmaning maxfiyligi shundaki, musiqa ishqibozi bo‘lgan graf rekviyemni o‘zi yozgandek ommaga taqdim etmoqchi bo‘lgan.

Shuncha faktlarga qaramay, Konstans imperatordan pensiya va marhumning musiqalari ijro etilgan konsertlardan ulush ola boshlagan.

Motsart tomonidan 1791-yil 14-oktyabrda yozilgan va saqlanib qolgan oxirgi maktubda keltirilishicha, u Saleri va soprano Katarina Kavaleri bilan operaga borgan. Saleri masalan, Motsartga alkogol ichishini taklif qilgan, karetada ketishayotganida vinoga biror nima aralashtirib qo‘ygan bo‘lishi mumkin edi.

Saleri hech qachon zaharlash borasidagi mish-mishlarni rad etmagan, biroq Motsartning besh oylik yetim qolgan kenja o‘g‘liga musiqiy ta’lim berishni zimmasiga olgan. Uning qo‘l ostida Frans Ksaver Volfgang Motsart mashhur kompozitor va dirijyorga aylangan. Umrining oxirlarida vaqti-vaqti bilan yuz beradigan aqliy zaiflik sindromidan aziyat chekkan Saleri Motsartni o‘ldirganini tan olgan, ammo es-hushi joyiga kelgan vaqtda buni rad etgan. Bu hikoya Aleksandr Sergeyevich Pushkinning “Motsart va Saleri” tragediyasiga asos bo‘lgan.

Venaliklar uchun Motsartning o‘limi deyarli sezilmay o‘tdi, ammo Pragada uning o‘limidan 9 kun o‘tgach, katta olomon (taxminan 4000 kishi) bilan 120 musiqachi Motsart xotirasiga “Rekviyem”ni ijro etdi.

Buyuk dahoning o‘limini o‘rganayotgan olimlar ikki guruhga bo‘lingan: suiqasd va tabiiy o‘lim tarafdorlari. Biroq olimlarning aksariyati Motsartning tabiiy ravishda vafot etganiga ishonishadi va zaharlanishning har qanday versiyalari, ayniqsa Saleri zaharlashi versiyasi isbotlanmagan. Hozirgi kunda o‘rganish mumkin bo‘lgan qoldiqlar ham saqlanib qolmagan. Fransuz inqilobi tomonidan joriy etilgan tenglik tamoyillariga amal qilgan holda Iosif II dabdabali dafn marosimlarini taqiqlash bo‘yicha qonunlar qabul qilgan. Shu boisdan Motsartning jonsiz tanasi tunda Avliyo Mark qabristoniga olib kelingan, hech qanaqa dafn marosimi o‘tkazilmagan va oila a’zolari bexabar qoldirilgan – oilasidagilarning hech biri uning qayerga ko‘milganini bilmagan. Bundan tashqari, Iosifning buyrug‘i bilan “o‘rta sinf”ga oid tobutlar bitta qabrga beshtadan joylashtirilgan. Bu o‘n yildan keyin ularni qazib olib, yangi qabrlar uchun joy ajratishga qulay bo‘lishi uchun qilingan.

Motsartning vafotiga aynan nima sabab bo‘lganini bila olmaymiz, biroq buning ahamiyati ham u qadar katta emas. Eng muhimi, u hayotda qachonlardir mavjud bo‘lgan va aql bovar qilmas musiqalari bilan haligacha dunyoni “Sehrli fleyta”siga jo etib kelmoqda.

Nozima HABIBULLAYEVA