Oxirgi vaqtlarda kinofilm formati niqobida yaratilayotgan koʻplab media-mahsulotlar orasidan sanʼat talablariga mutlaq javob beruvchi asarlarni ajratib olish mushkul boʻlib qolmoqda. Topganimizda ham ikkilanish kuchli. Sababi, tayyor axborotlar oqimiga oʻrganib qolgan ongimizni savollarga koʻmib tashlaydigan asarlar bizga tushunarsizdek tuyulaveradi. Ichimizdan, “yoki dahshatga solsin, ehtiros uygʻotsin yoki yangi gaplardan gapirsin. Oʻzing tushunib ol, degani kerakmas”, kabi oʻylar oʻtishi ehtimoli ham yoʻq emas. Bu maʼnoda kinodramaturg Erkin Aʼzamning kinoqissasi asosida suratga olingan “Bahorni quvib” filmining “hazmi” juda yengildek tuyuladi. Ammo...

“Bahorni quvib” filmi bir qarashda yoshlik oʻtida kuygan koʻngilning armonli sevgi tarixi, peshonasi shoʻr Rohatoyning ilk va soʻnggi muhabbati haqidadek. Lekin, 60 ga yaqinlashgan ayolning Archalida oʻtgan ikki yillik yoshlik chogʻlari eslanishi ortidan, uni bu manzilga yetaklagan sir birgina bu emasligini tushungandek boʻlasiz. Aniqrogʻi, bu hikoya orqali kinoijodkorlar aytmoqchi boʻlgan choʻng tazarrularni his etish yengil emas. Nazarimizda, yosh umri hasad olovida kuydirilgan, hatto sevgani ham bir umrlik “tamgʻa”dan asray olmagan bir oʻzbek qizi qismati oʻlaroq, bir qavmning unib oʻsolmay, koʻkarolmay, bogʻichini yecholmay qolgan, qolayotgan farzandlari taqdiri toʻgʻrisidadek, bu film.

Kinoqissa muqaddimasida dramaturg Rohatoy Shukurovani shunday taʼriflaydi: “Oltmishlarga yaqinlashganiga qaramay, koʻrku latofatini yoʻqotmagan, “oʻziga qaraydigan” zamonaviy ayollar toifasidan. Birmuncha hurpaytirib shaklga solingan sochlari mallaga moyil bir tusda. Boʻynidagi harir zangori sharf uchmoqqa shaylangan qaldirgʻochsimon maqomda – bir yonga qiyshaytirib qoʻyilibdi; qansharida oynalari jiloli qora koʻzoynak. “Bu taʼrif oʻquvchi koʻz oʻngida oʻziga bir oz bino qoʻygan, butun tashqi qiyofasidan badavlatman, deb turgan bir oz shartaki, bir oz magʻrur “poʻrim opaxon”ni gavdalantiradi. Keyingi misralar, tasavvurimizni yanada yorqinlashtiradi: “Mana, Rohat opamiz doʻng boshida choʻnqayibgina oʻtiribdi. Qoʻlida uzun sigaret, chekayotir. Jonsarak koʻzlari nimanidir qidirib pastga boqadi”. Filmda ilk marta qahramonimiz chehrasini Archaliga tushish yoʻlidagi doʻng ustida koʻramiz – mashinani bir zumga toʻxtatgan ruldagi 40-45 yoshlar chamasidagi ayol yoʻlga qaraydi: “Shuncha yil boʻpti-ya, buyoqlarga kemaganingga...” Koʻzlar bir oz yoshlangan, chehrada sirli anduh hukmron. Aktrisa Raʼno Shodiyeva ijrosida kinoqissadan farqli oʻzgacha qiyofa boʻy koʻrsatadi – goʻzal, maʼyus chehra egasi nimadandir hayiqqan kabi, ichki qoʻrquvga boʻysungan kabi yoʻlga otlangan. Suhbatdoshlari bilan ham iymanibroq gaplashadi – madaniyatli tarbiya namunasimi, balki. Boshlanishda havas uygʻotgan shaharlik opaning sirlari ochila boshlagach, uni yoqtirish yoqtirmaslik yoki unga achinish-achinmaslik tomoshabin ixtiyoriga tashlanadi.

Rohatoy Shukurova 35-yil avval maktabda birga ishlagan hamkasbi Qudrat akaning qabrini ziyorat qilish bahonasida Archaliga kelganini bilganimizdan keyin, “Kaptiva”ga minib, oʻziga adash qizaloq bilan qishloq koʻchalarida ketayotgan “momo” ortidan kezgan mish-mishlar uning bu makonda oʻtgan yoshlik damlari tarixini taxma–tax ocha boradi.

“Archaliga sevgi-muhabbatni shu olib kelgan, deydilar-ku! Ilgari sevgi-pevgi degan gaplar boʻlmagan ekan. Oʻzi chiroyli boʻlgani uchun opkelgandir-da...

– Eshitishimcha, ana shu opkelgan narsasi oʻzining boshiga yetgan!

– Opkelganu tashlab ketgan-da! Ana keyin boshlandi sevgi-sevgi oʻyini!”

Oradan ancha yillar oʻtganiga qaramay, Rohatoy Shukurova va Qudrat Ramazonov oʻrtasidagi muhabbat Archalida unutilmagan. Endi shu ayol birgina qoʻngʻiroq bilan birovni ishga joylagan, boshqasini kasalxonaga, xullas qoʻlidan kelgancha ishi tushganning ogʻirini yengillatmoqda.

Rejissyor oʻz uslubiga sodiq holda atrof-muhitni oʻrab turgan detallarga ortiqcha urgʻu bermaydi, hodisani shunchaki kuzatadi, kinossenariyning oʻzigina yecha oladigan shifrlarini yozuvchi ifodalagan ritmdan oʻzi istagan ritmga koʻchiradi, oʻz navbatida bu ritmni tomoshabin oʻzicha his etadi, tinglaydi. Ayub Shahobiddinovning avvalgi kinokartinalarni eslasak, rejissyor xuddi mohir musavvir misol nafis ranglarda kompozitsiya yaratishi xotirga keladi. Uning kartinalarida keskin – qizil va qora, yashil va sariq, oq va koʻk ranglar kabi issiq va sovuq tuslar kontrasti deyarli uchramaydi. Holbuki, u suratga olishga jazm etgan kinoqissalar, ssenariylarga kiritilgan sirli kodlarning yechimini turlicha talqin etish mumkin boʻlsa-da, A.Shahobiddinovning yondashuvida antagonistni ham, protagonistni ham bir yoqlama profilda koʻrmaymiz.

“Bahorni quvib” filmining adabiy asosida ham dramaturg oʻz qahramonlari tarhini chizar ekan, obrazlar xarakterini toʻlaqonli ifodalamaydi. Voqealar rivojini kuzatish asnosida oʻquvchining oʻzi kerakli obrazni xayolida gavdalantirishiga imkon beriladi. Lekin, rejissyor oʻquvchidan farqlanadi, albatta. Rejissyor yozuvchining ilmoqli tagmaʼnolarini koʻproq anglay biladi, shu bois ham u tomoshabinga ssenariy mazmunini yanada koʻproq namoyon etishga daʼvogarlik qiladi.

Filmda A.Shahobiddinov Rohatoy Shukurovani aktrisa Raʼno Shodiyeva qiyofasida koʻrarkan, ekrandagi bosh qahramon qissadagiga nisbatan yumshoq tabiati bilan farqlanadi. Bu oʻrinda rejissyor toʻgʻri tanlov qilganiga shubha yoʻq. Film psixologik drama janriga monand ritmda davom etib, yolgʻizlik bilan doʻst tutingan Rohatoy Shukurovaning chehrasi kabi chiroyli qalbi bilan ham tanisha boramiz. Marhum Q.Ramazonovning quyib qoʻygandek oʻzi boʻlgan oʻgʻli Nodir (aktyor I. Berdiyev – Qudrat Ramazonovni ham aktyorning oʻzi oʻynagan), uning rafiqasi Oygul (aktrisa B.Asrlonova), qizi Rohatoy (aktrisa F.Oybekzoda), nafaqadagi oʻqituvchi Yusuf Boboyorov (Ergash Rahimov), “alkash” Vahob Xojiqulov (aktyor R.Kartayev) va boshqalar bilan suhbat jarayonida Rohatoy Shukurova mayin tabassumi, unsiz koʻz yoshlari, xolis yordami, achchiq gaplari bilan oʻz portretiga chizgilar beradi. Baʼzan bu chizgilar atayin xira – xomaki shtrixlar bilan ifodalansa, baʼzan kinoqissada aks etmagan harakat, soʻz, ijro bilan portretga quyuqroq tus beriladi. 

Rejissyor Rohatoy Shukurovaning yoshligini ijro etish uchun aktrisa R.Ahmadjonovani tanlab, adashmagan. R.Shodiyeva va R.Ahmadjonova ijrosida bir insonning yoshlik va ulugʻlik davri oʻtmish va bugungi kun bilan mutanosib uygʻunlik kasb etgan. Kezi kelganda aytish kerakki, Ayub Shahobiddinov oʻz filmlari uchun aktyorlarni toʻgʻri tanlashi bilan birga, ularni kino muhitiga moslashtira biladigan, oʻsha voqelikda yashata oladigan sanoqli rejissyorlardan. “Bahorni quvib” filmida ham rejissyor oʻz aktyorlarining hikoya etilayotgan muhitga – oʻtmish voqeligiga ham, davrimizdagi qishloq muhitiga ham singib keta olishlariga erishgan. Ikki adash Rohatoylar va yosh Rohatoy Shukurova, Oygul kelin, Nodir (Qudrat Ramazonov), Yusuf bobo, Larisa Shevchenko, direktor, maktab oʻquvchilari – hammalari Archalidagi oʻtmish va mavjud hayot tarzi ishonarli bayon etilishida yakdil boʻla olganlar. Hatto, V.Xojiqulovga hamshisha boʻlganlar ham, aktyorlar emas, xuddi shu qishloqning odamlaridek tasavvur hosil qiladi. Bu oʻrinda rejissyor, operator, bastakor, rassomlar (postanovka, liboslar, grim boʻyicha), montaj ustasining mehnatlari alohida eʼtirofga loyiq.

Lekin, negadir har qachongidan ham bu gal koʻproq rejissyorning “moʻyqalami” kino manzaralarini yanada yorqin ranglarda, kuchli kontrastda ifodalashini istagan edik. Ammo Ayub Shahobiddinov bu safar ham yozuvchi taqdim etgan birlamchi manbadan koʻp uzoqlashmaydi, kamroq qisqartirishlar, oz-moz toʻldirishlar bilan, oʻzining doimiy uslubiga sodiq holda filmni suratga olgan. Bu sodiqlik – yana oʻsha biqiq mehmonxonadagi televizor orqali asar gʻoyasini yoritishga ozmi koʻpmi yordam beruvchi multqahramonlarda koʻrinadi. Xuddi bu makonda yashayotganlar shu animatsion film qahramonlari kabi goʻdaklik yoshidan oʻtmagan, oʻz huquqi, erkinligi, mustaqilligini hamon kattalarning koʻrsatmasiga koʻra belgilaydi, degandek. Bizda esa, nahotki, rejissyor avvalgi filmlarida qoʻllamagan, tamomila boshqa bir majoz bilan shu fikrni ifodalashga imkon topmagan boʻlsa, degan haqli savol tugʻiladi.

Film voqeligining qahramonlari oʻzimizning oddiy kishilar. Ular orasida favqulodda bir oʻzgacha qahramonlar yoʻq. “Oyligini ham, gulini ham besh bola, uy-roʻzgʻor jeb bitirgan”, otasi oʻqishini istamay, qarindoshga uzatgan Oygul kelin, maktabda oʻtgan ellik yillik siru savdoni unutmagan, 90 ni qoralayotgan “Maorif aʼlochisi” Bobonazarov Yusuf bobo, yoshligida “Kelajakda ximik boʻlaman, yangi modda kashf etmasdan Archaliga qaytib kelmayman”, deb ont ichgan, lekin yakkaqoʻl otaga yordam berish uchun, oʻqishni davom ettirolmay, qishlogʻiga qaytgan Shukurov Hakim... Ular koʻp.. Bu manzilga bir vaqtlar “sevgi opkelgan” Shukurova esa endi yana kelib, oʻchayozgan “gap qozoniga” oʻt qalagan... Hammasi bir ajib hikoya tarzida davom etadi – ikki yosh sevgisiga qarshi ota-ona orzusi, yoshlarga hasad qilgan Xojiqulovning rashki. Bu hikoya xuddi asrlardan beri takrorlanib kelayotgan – Kumushning oʻlimiga, Zaynabning aqldan ozishiga, Otabekning baxtsizligiga sababchi boʻlgan ota-ona orzusini eslatadi. Bu orzuga qarshi chiqolmaganlar, yoshlik oʻtini, shijoatini, bolalik kuch-gʻayratini ayni zamon va makon hadlaridan hatlab oʻtolmay, shu yerda qoldiraveradi. Shuning uchun ham, asl haqiqatni ajratolmay, uning niqobini kiygan yolgʻonga aldanadi, unga sajda qiladi, uning quliga aylanadi. Va bu taqdirdan nolimaydi, Xojiqulovlar unga tegmasa, kuni oʻtsa boʻldi.

Tomoshadan soʻng koʻngildan oʻtgan shunday fikrlar, balki shunday, balki shunday emas, degan dilemmada kishini koʻp ikkilantirdi. Lekin toshkentlik “qoʻli uzun” ayoldan imkon qadar foydalanib qolishga intilayotgan archaliliklarning harakatlari orqali yozuvchi “bahorni quvgan” Rohatoy Shukurova emas, balki shu manzilda istiqomat qilayotganlar, degandek tuyuladi. Toʻgʻrisiyam-da, eng yaxshi, “ximbiolog” oʻqituvchini boʻhton bilan maktabdan haydalishiga ham, uning mehnat daftarchasiga chatoq bir moddani yozib, maktab tugul boshqasiga ham joylasholmay, oila qurolmay dunyodan toq oʻtishiga ham beixtiyor sababchi boʻlmaganmi bu yerdagilar. Hammasiga birgina Vahob Xojiqulov aybdor emas-ku, axir. Vaholanki, endi ular Rohatoy Shukurovaning bir ogʻiz gapini poylaydi: qoʻshni ayol aytganidek, “Boqcha mudirligi nima – ogʻzining yeli-ku! Oʻzimi, erimi kattakon vazir boʻlsa!” Bu degani iqtisodiy-ijtimoiy tomondan oʻqib oʻrganishga, shaxsiy rivojlanishga imkoniyat va sharoit boru, huquqi, erkinligini oʻz qoʻliga olishga haliyam mardonavor shijoat yetishmaydi, deganimikin...

Qoʻrquv hukmronlik qilgan tanada tafakkur erkinligi cheklanadi, chunki qoʻrquv ruhni boshqara oladi, natijada ruh erkinligi oʻz qoʻlida ekanini, mustaqil, ozod boʻlish uchun qoʻrquvni yengish kerakligini unutadi. Pirovardida, egilgan, bukilgan haqiqat oʻz bahorini kutaveradi. Vahob Xojiqulov tanasidagi qoʻrquv uning tafakkur doirasi tor boʻlishiga, shu bois hukmron sinf koʻrsatmalariga koʻr-koʻrona boʻysunishga, boshqalarni ham bu koʻrsatmalar bilan qoʻrqitishga oʻrgatib qoʻygan. Oʻsha davrni boshdan oʻtkazgan tomoshabin 1984-yillardagi yolgʻonchi hukmron sinfning mantiqsiz koʻrsatmalarini yaxshi eslasa kerak. Xojiqulovlar oʻz nafsiga boʻysungan vaqtlarda amalining “toʻgʻri” ekanini har xil “shiorlar” bilan xaspoʻshlab kelgan. Aslida, undaylarga mavjud hokimiyatning koʻrsatmalari bir bahona, xolos. Ammo, oradan ikki chorak asr oʻtib, haqiqat ochilgudek boʻlsa, umr soʻngida oʻz qurboni oldida sharmandalarcha tazarru qiladi: “Seni xotin qilmoqchi edim-da... Senga havasim kelardi, Rohat, ishon! Sen esa bizga oʻxshaganlarni nazaringga ilmasding! Nima qilay, men ham keyin oʻzimni koʻrsatgim kelgan-da. Bari rashkdan, alamdan!”.

Shu bois “Bahorni quvib” filmi ikki sevishgan qalbning armonli oʻtmishi haqidagina emas, deyish mumkin. Asar zamirida jamlangan gʻoyalar behisob. Bir koʻrishda birinchi gʻoya, ikkinchi gal koʻrishda boshqasi boʻy koʻrsatib, tomoshabinni hayratga solaveradi. Bastakor U.Karimov bastalagan musiqa esa bosh qahramonning ichki kechinmalarini his etishga har tomonlama yordam beradi: Archaliga ketaverishda boshlanib, bot-bot takrorlangan musiqa qahramonimizni fikran oʻtmishga boshlasa, katta archaning atrofida yangragan kuy goʻyo pokiza muhabbat va yoshlikning ramzi boʻlib sado beradi. Aynan shu joy, aynan shu makonda oʻtmish, bugun va kelajak: uchala Rohatoylarning uchrashuvi tabiiy ravishda sodir boʻladi. Ufqqa botib borayotgan quyosh nuri bu uchala ayolning chehrasiga oʻzgacha nur sochib, goʻzal yonoqlarda porlaydi. Mudom yashil rangini yoʻqotmaydigan yakka Archa esa misoli boqiy sevgining abadiy timsoli sifatida behisob ahdi-paymonlarning sirli guvohi boʻlib, tik turadi. Xuddi shu joyda bir zum toʻxtab, bu manzaraga boqsangiz, tabiatning betakror chiroyiga guvoh boʻlasiz. Bir zum oʻsha joyda bu ajoyib manzaradan bahramand boʻlishni istaysiz. Tomoshabinda bunday “saspens” holati paydo boʻlishida rejissyor boshchiligidagi postanovkachi rassom Sh.Ibraymov, liboslar boʻyicha rassom Z,Gʻaniyeva, grim boʻyicha rassom Z.Sobirovalar va boshqa barcha ijodiy guruhning ajoyib mehnati samarasini koʻrish mumkin! 

Mazkur yangi oʻzbek filmining ilk koʻrigida Rohatoy Shukurova qismatidan mutaassir boʻlib koʻz yosh toʻkkanlar koʻp boʻldi. Tomoshabinlarning aksari yosh boʻlishiga qaramay, haqiqiy muhabbat timsolini koʻra oldilar, bosh qahramonga hamdard boʻldilar. Asar yakunida Rohatoy Shukurova butun film davomida egnidan yechmagan qoʻngʻir tusdagi kiyimi oʻrniga oppoq libosda ortiga qaytadi, xuddi oʻtmishdagi qalb ogʻriqlari, ogʻir yuk va gʻamlardan butkul qutulgan kabi. Yana bir pokiza sevgi qissasining debochasi uning ortida qoladi. Rejissyorning oʻziga xos bu yechimi ham filmga oʻz vaqtida kerakli nuqtani qoʻya olgan.

Kinodramaturg E.Aʼzam “Bahorni quvib” kinoqissasini rejissyor uchun tayyor qoʻllanma koʻrinishida yozgan. Ehtimol, shuning uchun ham asarning rejissyorlik ssenariysiga katta oʻzgartirish kiritilmagan, aniqrogʻi bunga hojat ham boʻlmagan. Buni muallifning oʻzi unchalik xohlamagan boʻlishi ham, mumkin, balki. Bir tarafdan filmning yengil tomosha qilinishi, koʻrik vaqtida ijodkorlar uning zamiriga yashirgan kodlarni qidirishga majbur boʻlmasligi asarning muxlislari sonini oshiradi.

Istardikki, har bir oʻzbek tomoshabini “Bahorni quvib” filmi tubidagi yashirin gʻoyalarni bir koʻrishda anglasa, tushunsa, oʻziga zarur xulosalar ola bilsa. Buning uchun har bir film suratga olinishiga ajratiladigan kerakli mablagʻga, tayyor filmlarning reklamasi uchun ham zarur mablagʻ summasi qoʻshilsa, respublikaning har bir hududida yangi filmlarning namoyishi uchun (mavsumiy emas) kinoteatrlarda muntazam ravishda namoyishlar oʻtkazilsa, maqsadimiz sari boshlangʻich qadamlarni qoʻygan boʻlardik. Ana shunda sanʼatning barcha talablariga javob beradigan oʻzbek kinofilmlari xalqaro kinofestivallarda dunyoga tanilibgina qolmay, bugunning keraksiz axborotlariga boʻkkan oʻzbek tomoshabinlarining ham sevimli filmlari qatoriga qoʻshilishi mumkin boʻlardi.

Shohida ESHONBOBOYEVA