Bu yili Turkiston xalqining milliy qahramoni, jamoat, madaniyat va maorif arbobi, ulamo, birinchi o‘zbek dramaturgi, milliy teatr muassisi, ulug‘ matbuotchi, tarjimon Mahmudxo‘ja Behbudiy tavalludining 150 yilligi keng nishonlanmoqda.

Nomi nafaqat Turkiston ziyolilariga, Osiyo va Yevropaning ko‘pgina mamlakatlarida ham ma’lum va mashhur bo‘lgan Behbudiyning hayoti hamda faoliyati deyarli bir asrdan buyon tarixchi, adabiyotshunos, siyosatshunos, san’atshunos, huquqshunos olimlar, keng jamoatchilik e’tiborida. Quyida siz aziz mushtariylarga Behbudiyning milliy va diniy qadriyatlar, zamonaviy ta’limning mamlakat taraqqiyotidagi ahamiyati xususidagi ayrim qarashlarini havola etamiz. Umid qilamizki, ushbu bayonimiz Behbudiy shaxsiyatini yanada chuqurroq bilishga, tarixiy tafakkuringizni boyitishga xizmat qiladi.

Ma’lumki, milliy qadriyatlar kishilarning tabiiy, tarixiy va ijtimoiy birligini ta’minlaydigan etnik makonda shakllanadi. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllanib, sayqallanib kelgan milliy qadriyatining takomillashib borishida islom dinining ahamiyati va o‘rni juda salmoqli ekaniga hech kim shubha qilmaydi. Zero, millatimizning ma’naviy merosi, an’analari, urf-odatlarini mana shu muqaddas dindan ayri holda aslo tasavvur qila olmaymiz. Diniy qadriyatlar, islomiy tushunchalar hayotimizga shu qadar singib ketganki, ularsiz biz o‘zligimizni yo‘qotamiz.

Vatanimiz tarixining o‘ta ziddiyatli, tahlikali, turli ijtimoiy-siyosiy jarayonlar yuz bergan davri – XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda vujudga kelgan jadidchilik harakatining aksar namoyondalari aynan islom shariati ahkomlarini milliy-an’anaviy qadriyatlarni saqlovchi vosita deb bilganlari ham bejiz emas. Hatto ayrim jadidlar o‘z faoliyatlarini shariatdan chetga chiqqan holda tasavvur etgan emaslar.

O‘z davrida maishiy turmushni, milliy urf-odatlarni isloh qilish borasida jadidlar talaygina ishlarni amalga oshirdilar. Masalan, marosimlardagi dabdababozlik va isrofgarchiliklarni keskin tanqid qildilar.

Turkiston jadidchiligining asoschisi bo‘lgan Mahmudxo‘ja Behbudiy “Oyna” jurnalining 1913-yil 6-7-soni, “A’molimiz yoinki murodimiz” maqolasida musulmonlarga qarata “Kulu va ishrabu va lo tusrifu” [“Qur’oni karim”, “A’rof” surasi 31-oyat. Ma’nosi: Yenglar, ichinglar lekin isrof qilmanglar!] oyatiga rioya qilgan holda isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslikka chaqiradi. “To‘y va ta’ziyaga sarf qilinaturgon oqchalarimizni biz, turoniylar ilm va din yo‘lig‘a sarf etsak, anqarib [qisqa fursatda] ovrupoyilardek taraqqiy etarmiz va o‘zimiz-da, dinimiz-da obro‘y va rivoj topar”, deb xalqni da’vat qiladi Behbudiy “Bizni kemiruvchi illatlar” sarlavhali maqolasida [“Oyna” jurnali, 1915-yil, 13-son].

Umuman olganda, o‘sha davrda jadidlar, taraqqiyparvar ulamolar asriy milliy qadriyatlar hamda mahalliy aholining mentalitetiga xos bo‘lgan axloq-odob me’yorlarining himoyachisi bo‘lib chiqdilar. Bu xususda ma’rifatparvarlardan Cho‘lponning quyidagi so‘zlari fikrimizni dalillaydi: “Ey qarindoshlar... katta iltimosimiz shuldurki, Ovro‘paning mo‘dosidan, shishasidan, buzuq axloqidan namuna olmasdan va bunlarg‘a bul jihatdan taqlid qilmasdan, balki ilm, fan, hunar, sanoatga o‘xshashlik madaniyatlardan namuna olib, bul jihatdan taqlid qilmog‘imiz lozimdur. Ovro‘poning mo‘dosi va buzuq axloqi sizlarni xonavayron, bevatan, asir-qul qiladur. Bundan saqlaningiz!!!” [Vatanimiz Turkistonda temir yo‘llar // “Sadoyi Farg‘ona” gazetasi. 1914-yil 6-iyun].

Behbudiy musulmonlar barcha narsani shariat qolipiga solib, ilm va taraqqiyotda boshqa xalqlardan ortda qolib ketganidan iztirobga tushadi. Samarqand muftiysi bo‘lgan Behbudiy islom aqidalari hamda shariat qonunlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanib, muslumonlarga zug‘um qilayotgan ba’zi eshon va mullalar, ilmi sayoz ulamolarni qattiq qoralaydi. Haqiqiy “ulamo” barcha musulmonlar hayotini mufoviqlashtirib turuvchi ijtimoiy kuch bo‘lishi kerak, deb hisoblaydi. “Ulamolar va har bir millatning aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi shaxslari, o‘z millatlarining kelajakdagi yo‘lini ko‘rsatib berishlari, maslahatlar berishlari, urf-odatlar islohoti uchun masjidlarda va’z-nasihatlar qilishlari, maktab va madrasalarda bu dunyo hamda oxiratda kerakli bo‘lgan ilmlarni o‘rgatishlari; gazeta va kitoblar yordamida millatni qay tarzda boy qilish to‘g‘risida mulohaza va mubohasalar qilishlari kerak”, deb yozadi Behbudiy.

Peshqadam ziyolilar o‘lka xalqlarini falokatdan, ya’ni madaniy jihatdan mahdudlikdan asrab qolish maqsadida o‘z oldilariga qo‘ygan birlamchi vazifa islom ahkomlari, Qur’on oyatlari, hadislar va shariatning to‘g‘ri talqin qilinishiga erishish, maorif tizimida islohotlar o‘tkazish va zamon talabiga javob beradigan ta’lim tizimini yaratishdan iborat bo‘ldi.

Mahmudxo‘ja Behbudiy (1909), Abdulla Avloniy (1910) va Abdurauf Fitratlar (1915) o‘z bilimlariga tayangan holda dunyo xalqlari ma’naviy madaniyatini saqlashda islom dinining ahamiyatiga oid “Muxtasar islom tarixi” kitoblarini yaratdilar.

Behbudiy o‘zining deyarli barcha ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, diniy-ma’rifiy chiqishlari (kitoblari, darsliklari, maqolalari)da millatni, ayniqsa, yoshlarni yangi, zamonaviy ilmlarni egallashga undaydi. Ma’rifatparvar, ziyoliga xos odob bilan ulamolarning ham dunyoviy ilmlardan boxabar bo‘lishi zarurligini uqdiradi. Yangi ilmdan bebahra ulamolar ham far’iy (ikkinchi darajali) va sathiy – chuqur o‘ylamay o‘zi kabi noqillarni (naql qiluvchi, demoqchi) yomon ko‘rib, yomon ko‘z ila qarashlari noo‘rin ekanini, eski hukamo, hay’atchi va sayyohlarning so‘zi “hikoyat” maqomida tafsirlarimizgacha suqilgani uchun “oyat – faylasuf so‘zidir, hakim va rohib kalomidir”, deb bahs qiladigan hozirgi ba’zi ahli zamona va ajnabiylarga bir katta dalil va kam ilimlilar oldida dasta hujjat bo‘layotganini kuyinib ta’kidlaydi.

1905-yilda nashr etilgan “Muntaxabi jug‘rofiya” darsligining 1-jildi “Yangi hukamolarning so‘zidan namuna” bo‘limidagi fikrlar uning ilm o‘rganish zaruratiga bo‘lgan munosabatini yaqqol ifodalaydi. Jumladan, u shunday yozadi: “...hay’ati jug‘rofiy hikmati tabiyiya va kazo-kazoni bilaturg‘on yoshlarimiz, haqiqati islomdan bexabarlarimiz eski afsonalarni musulmon kitoblarig‘a ko‘rub musulmon kitoblaridan e’tiqodlari bo‘shaydur. Keyingi vaqtg‘a shunday kam e’tiqod yoshlarimiz tez ko‘zg‘a ko‘rinadur. Emdi bunga bir davo – chora lozimdur. Xudog‘a shukurki, yana chorasi eski va yangi ilmlarni o‘qumoq va sa’yi qilmoq ila bo‘ladur”.

Tarixdan ma’lumki, 1917-yilda Turkiston o‘lkasida sodir bo‘lgan inqilobiy hodisalar jamiyatda keskin burilishlarni yasadi. Bolshevizm tubjoy millatning turli qatlamlari orasida yuzaga kelgan qarama-qarshilik holatidan ustamonlik bilan foydalanib, mahalliy xalq orasiga ham sekin-asta kirib bordi. Ayni paytda millatlar orasiga qutqu solib, ajratish va jamiyatni sinfiy asosga qurish harakatini kuchaytirdi.

Mahalliy aholi bolsheviklar ilgari surgan sinfiy kurash, proletar inqilobi va proletariat diktaturasi, “adolatli sotsialistik jamiyat”ni barpo etish g‘oyalaridan juda uzoq edi. Shuning uchun ham hokimiyatning sovetlar qo‘liga o‘tishini ko‘pchilik musulmon ziyolilar, taraqqiyparvar shaxslar qat’iyan qoralaganlar.

O‘lkadagi asosiy ommaning orzu-umidlari Rossiya imperiyasining mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lish, mustaqil demokratik milliy davlat barpo etish, asriy urf-odatlar, an’analarning saqlanib qolishidan iborat edi. Aynan mazkur maqsadlarga erishmoq uchun o‘lkadagi barcha millatparvar kuchlarning bir yoqadan bosh chiqarishi, birlashishi darkor edi. Behbudiyning o‘z chiqishlaridagi “Ey hazrati ulamo! Ey tujjor, ahli kasaba va ag‘niyo (boylar)! Ey, g‘ayratli yoshlar! Nifoq va bir-biriga dushmanlikni tashlangiz. Xudo haqi, arvohi anbiyo hurmati va bu kunlarda qornini to‘yg‘azolmayturgon yetim va bevalar haqi biri-biringiz ila ittifoq etub, jamiyatlar barpo qilub, holiq Xudoning naf’ig‘a, din va millat yo‘lig‘a xizmat etingiz” [Muhtaram samarqandiylarg‘a xolisona arz // “Hurriyat” gazetasi. 1917-yil 13-may] singari xitoblari aynan shunga yo‘naltirilgandi.

Bir maqsad yo‘lida kurash olib borayotgan millat ziyolilarining jadid va qadimchilar guruhlariga ajralishi erk va ozodlik uchun bo‘lgan kurashga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatishi muqarrarligini chuqur anglab yetgan Behbudiy “...Turkiston musulmonlari, Rossiyadan ajralmagan holda qadimchilar va jadidlar o‘rtasidagi ziddiyat va ixtiloflarimizni tugatib, birlashmog‘imiz lozim.... Agar biz, Turkiston musulmonlari, birgalikdagi sa’y-harakatlarimiz bilan islohotlar va ittifoqqa intilsak, ziyolilar va taraqqiyparvarlarni boy va ulamolar bilan birlashtirsak, unda biz bu bilan dinimiz, millat va vatanimizning gullab-yashnashi uchun ulkan xizmat qilgan bo‘lamiz” [Bayoni haqiqat // “Ulug‘ Turkiston” gazetasi. 1917-yil 12-iyun], deydi.

Afsuski, Turkiston xalqlarining ham, taraqqiyparvarlarning ham millat ravnaqi, yurt ozodligi, mamlakat taraqqiyoti borasidagi yuksak orzulari ushalmay qoldi. Vatanimiz qariyb 70 yillik mustabidlikka mubtalo bo‘ldi.

Millatimiz oydinlaridan biri, ma’rifatparvar jadid, buyuk muallim Mahmudxo‘ja Behbudiyning hayoti mustabid sovet tuzumining fitnasi oqibatida 1919-yilda fojeali yakun topdi.

O‘z xalqining tanazzuli va taraqqiyotini o‘ylagan buyuk inson Mahmudxo‘ja Behbudiy ijtimoiy hayo, siyosiy hamiyat, millat birligi va ravnaqi yo‘lida el-yurtga xizmat qildi.

Aynan shuning uchun ham, O‘zbekiston xalqi tirik ekan – millat yashar, millat ma’rifati gullar ekan – Mahmudxo‘ja Behbudiyning nomi barhayotdir.

Murod ZIKRULLAYEV,

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi

Qatag‘on qurbonlari xotirasi davlat

muzeyi direktorining ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari