19:48 / 13.01.2025
461
0
Mahmudxoʻja Behbudiy Turkiston xalqining ong va tafakkurini ochish, millatning oʻzligini tanitish yoʻlida matbuotning beqiyos ahamiyati toʻgʻrisida toʻxtalib: “Jaridalargʻa dunyodagi barcha yangi va eski xabar va ishlar davlatlar orasidagi robitayi ixtilof va nizo va har bir davlatni quvvati moliya va harbiya va siyosiyasi va hukumatni har kungi yangi zakon va prikaz va tartibnomalari har bir xalqni va din ahlini taraqqiy yo tanazzuli va sababi va hukumati oʻz fuqarosi toʻgʻrisigʻa qilib turgan yaxshi va yomon tadbir va hokimdorligi va muddaosi har bir mamlakatni tijorat, sanoat, ziroat toʻgʻrisindagi xabar va mulohazalar ulamo, hukamo va udabo tarafidan xalqqa tegishli nasihatlar hukmron va har xil maʼmur va mansabdorlarni adli yo yojivar va zulmi va fuqarolarni bul toʻgʻridagi arz va dodi xulosayi dunyogʻa neki kerakdur va tirikchiliqgʻa lozim boʻladur jarida va majallalargʻa yozilib turar, xalqgʻa dafʼi zarar va jalbi manfaat uchun yoʻl koʻrsatib turar… Shoʻylaki jarida oyinayi jahonnomadir”, deb yozganida butkul haq edi.
Shu boisdan ham SSSR deb atalmish zulm imperiyasining tajovuzlari natijasida XX asrning 30-yillarigacha Turkistonni tark etishga majbur boʻlgan minglab yurtdoshlarimiz Germaniya, Hindiston, Afgʻoniston, Misr, Turkiya va boshqa koʻplab mamlakatlarda gazeta-jurnallarga asos solib, yurtni ozod etishga doir chaqiriqlar bilan chiqqan edilar.
Xususan, 1927–1931-yillari Istanbuldagi “Yangi Turkiston”, 1929-1939-yillari Parij va Berlin shaharlarida chop etilgan “Yosh Turkiston” va Hindistondagi turkistonlik muhojirlar tomonidan nashr etilgan “Sadoyi muhojirin” (Muhojirlar sadosi) jurnallarida milliy hurriyat va Turkistonni mustamlakachi sovet hukumatidan ozod qilishga doir maqolalar eʼlon qilingan. 1942–1975-yillar mobaynida Germaniyaning poytaxti Berlinda nashr etilgan “Milliy Turkiston” jurnali ham ana shunday vatan ozodligi va hurriyatini talab qilgan nashri-afkorlardan biri edi.
“Milliy Turkiston” jurnaliga Istanbulda tashkil etilgan va xorijdagi Turkiston hurriyati uchun kurashuvchi siyosat arboblari va ziyolilarni oʻzida birlashtirgan “Turkiston Milliy Birligi” (TMB) tashkiloti tomonidan asos solingan. Jurnalning ilk soni 1942-yilning 15-iyunida chop etilgan. Jurnal 1942-1945-yillar Berlinda, 1949-1951-yillari Jenevrada, 1952-1954-yillar va [orada bir muddat tanaffus bilan] 1962-1975-yillarda Dusseldorfda nashr etilgan.
Jurnalda Vali Qayumxon (99 maqola), Boymirza Hayit (66 ta maqola), Iso Yusuf Alptegin (4 ta maqola), A.Zavqiy (32 ta maqola), A.Toshkentlik (28 ta maqola), Ergash Shermat Buloqboshi (17 maqola), Moʻminjon Vodiy Teshaboy (13 ta maqola), Husayn Ikromxon (5 ta maqola), I. Toʻlqin (7 ta maqola), H.Hikmat (6 ta maqola), M.Tojimurod (4 ta maqola), I.Tojiboy (3 ta maqola), J.Murod (2 ta maqola) kabi koʻplab mualliflarning maqolalari chop etilgan.
Guvohi boʻlganingizdek, “Milliy Turkiston” jurnalidagi maqolalarning aksariyati Vali Qayumxon (1904-1993) tomonidan yozilgan boʻlib, dastlab ushbu shaxs haqida biroz toʻxtalib oʻtsak. Vali Qayumxon 1903-yili Toshkentning “Pichoqchi” mahallasida tugʻilgan, shaharlik jadidlar tomonidan ochilgan “Navoiy” nomli maktabda tahsil olgan. 1922-yilning noyabr oyida Abdurauf Fitratning tavsiyasi bilan turkistonlik talabalar qatorida Germaniyaga oʻqishga yuboriladi. U keyinchalik xotiralariga tayanib, quyidagilarni yozgan edi: “Fitrat hazratlarining meni Berlinga tahsil uchun yuborishlaridan hech xabarim yoʻq edi. Yoz vaqtida (1921-yil) men Qozigʻurt togʻi etagida edim. Qozoq urugʻimizning ovulida mehmon boʻlganim vaqt oʻsha togʻning etagida yashovchi qozoqlar: “Toʻfon zamonida hazrati Nuh kemasi shul togʻning uchida toʻxtadi va hali shu yerda turadir. Lekin togʻning uchiga kimsa chiqa olmaydir. Dunyo hayoti shu Qozigʻurt tagidan boshlanadir”, – deb soʻzlab turgan edi, bir kishi Toshkentdan bir maktub keltirdi. Uni Sattor Jabbor Buxorodan yozgan edi. Sattor Jabbor: “…Fitrat seni Buxoroga chaqirmoqda…Buxoroga kel. Fitrat seni tahsil uchun Berlinga yubormoqchi”, – deb xabar qilgan edi.
Men Sattorning xatini olgach, Toshkentga qaytib kelib, mashhur sanʼatchi Uygʻurbekning uyida Choʻlpon, Oʻktam (professor Qayum Ramazon), Elbek, Sanjar (mashhur adabiyotchi), Mannon Ramz (Maorif noziri)larga Sattorning maktubini koʻrsatdim. Ular “Siz Fitrat oldiga boringiz… Tahsil uchun Berlinga ketingiz”, – deb maslahat berdilar. Men ertasi Aʼzam Ayub (buyuk yozuvchi) bi- lan Buxoroga joʻnadim-ketdim. Buxoroda Fitrat hazratlari bizni samimiyat-la qabul qildi. Fitrat oldida Sattor Jabbor, Ahmad Shukriy, Saidalxoʻjalarni koʻrdim. Ular ham Berlinga ketadiganlar safida ekan. Fitrat ularni ham chaqirgan ekan. Men har kuni tushdan keyin Fitrat hazratlari bilan otda amirning yozlik bogʻini aylanardim.Yoʻlda Fitrat hazratlarini tanigan kishilar oʻrinlaridan turib bukilib salom berar edilar. Fitrat hazratlarining obroʻlari juda katta edi”.
Shunday qilib Vali Qayum Berlinga yetib keldi. U dastlab universitetlarga tayyorlov kursida oʻqib, nemis tilini puxta oʻzlashtirdi. Soʻng 1925-yili Berlin universitetining Ziroat fakultetiga oʻqishga kirib, keyinchalik (1928-yil) Siyosat fakultetida tahsilni davom ettiradi. Sovet hukumati tomonidan yurtga qaytgan talabalarning siquvga olinishi va qayta Germaniyaga qoʻyib yuborilmaslik boshlangach, u ham Berlinda qolib Turkiston hurriyati yoʻlida kurashishga qaror qiladi.