Bulturgi belqars, bodi biyi, gajir xamsiya – shevadagi soʻzlar tahlili

18:09 / 26.11.2024 31 0

Oʻzbek tili turli lahja, sheva va dialektlardan tashkil topgan. Adabiy tilda qoʻllanuvchi soʻzlar shevalarda boshqacha variantda ishlatilishi mumkin. Yoki tilimizda yoʻqolib ketayotgan baʼzi soʻz va qoʻshimchalar shevalarimizda barqaror ishlatilayotgan boʻladi. Bu oʻrinda tilshunoslar shunday leksik birliklarni chuqur oʻrganishi, adabiy til doirasida tahlil qilishi va keng ommaga taqdim etishi mumkin. Shundagina olinma soʻzlarning baʼzilarini oʻz tilimizdagi ekvivalenti bilan almashtira olish mumkin. Avvalo, sheva, lahja, dialekt atamalarining oʻxshash va farqli jihatlarini sanab oʻtamiz.

Shеva – biror tilning oʻziga xos fonеtik, lеksik, grammatik xususiyatlariga ega boʻlgan kichik qismi (oraliq sheva, shevalar guruhi degan terminlar ham bor)

Lahja – shevaning fonеtik, lеksik, soʻz yasalishi hamda grammatik xususiyatlarini maʼlum bir tizim asosida oʻzida birlashtirgan shеvalar yigʻindisi. Ayni vaqtda tilimizda uchta lahja bor: 1) qarluq lahjasi, 2) qipchoq lahjasi 3) oʻgʻuz lahjasi. Ularning nomlanishi turkiy urugʻ-qabilalar nomidan shakllangan. Lahja soʻzi arab tilidan oʻzlashgan soʻz boʻlib, tarz, ravish, yoʻsin singari maʼnolarni bildiradi.

Dialеkt atamasi – dialеktologik adabiyotlarda lahja, shеva maʼnolarida ham ishlatiladi. Hoziri kunda esa u umumlingvistik dialеkt atamasi maʼnosida ishlatilmoqda. Dialеkt atamasi grеk tilidan oʻzlashgan soʻz boʻlib, professor V.V.Rеshеtov bu atamani oʻz tadqiqotlarida shеvalar guruhi maʼnosida qoʻllagan. Mazkur atama bu fanga oid rus tilidagi ilmiy hamda ilmiy metodik adabiyotlarda ham uchraydi.

Oʻzbek tili shevashunosligi V.V.Rеshеtov, F.Abdullayеv, Sh.Shoabdurahmonov, A.Aliyеv, B.Joʻrayеv, X.Doniyorov, Y.Gʻulomov, Y.Jumanazarov, A.Ishayev, D.Abdurahmonov, N.Rajabov, Q.Muhammadjonov, N.Shoimova kabi dialеktolog olimlar tomonidan chuqur oʻrganib tahlil etilgan. Oʻzbek dialektologiyasi geografiya fani bilan uzviy aloqador, yaʼni, har bir sheva haqida maʼlumot toʻplanganda, shu sheva vakillari joylashgan territoriyaning koʻlami, aholining miqdori, shu territoriya iqlimi va boshqa maʼlumotlar ham toʻplanadi, yaʼni geografik muhiti ham yoritiladi. Shuningdek, oʻzbek dialektologiyasi oʻzbek xalqi tarixi, adabiyoti, etnografiyasi, sanʼati fanlarining maʼlumotlariga ham tayanadi va ular uchun boy material beradi(4). Shuningdek, areologiya ham dialektologiyaning bir tarmogʻi sanalib, bevosita geografiya fani bilan mushtarak sohalardandir. Dialektologiyaning oʻrganish obyekti shevaga oid soʻzlar boʻlsa, areologiya fani esa shevaga oid soʻzlarni hududiy jihatdan, geografik xususiyatiga koʻra tahlil qilishdan iboratdir.

Shеvalar har bir xalqning umumiy milliy tili tarkibiga kiradi, lеkin ular shu milliy adabiy tildan oʻzining fonеtik, lеksik va grammatik xususiyatlari bilan farqlanadi. Dеmak, shеva milliy adabiy tilning bir tarmogʻi sanaladi. Oʻzbek adabiy tili murakkab tarixiy jarayonda tashkil topgan. Eski oʻzbek tilida yozilgan asarlar umumxalq oʻzbek tilida yozilgan boʻlib, ularda turli mahalliy shеvalarning xususiyatlari aks etgan edi. Masalan: bir asarda yaqin soʻzi uchrasa, ikkinchi asarda esa shu maʼnoda yovuq soʻzi uchraydi.

Dеmak, sheva(lar)ga xos boʻlgan soʻzlarda ham maʼnoviy oʻzgarishlar boʻlib turadi. Adabiy tilning orfoepik qoidalari hamma shevalar uchun umumiy boʻlgan bir xil talaffuz meʼyorlarini hosil qiladi. Xuddi shuningdek, adabiy tilning orfografik qoidalari shevalarimiz uchun soʻzlarni toʻgʻri yozish meʼyorlarini amaliy jihatdan kuchaytirishga yordam beradi. Maqolada tahlil uchun Qashqadaryo viloyati Yakkabogʻ tumani Javogʻi qishlogʻi aholisining ogʻzaki soʻzlashuv uslubida ishlatadigan soʻzlari tanlandi. Oʻrganilgan soʻzlar adabiy tilda nisbatan kam qoʻllaniladi yoki umuman qoʻllanilmasligi kuzatildi. Misol uchun: beqiliq, boyna, boynagi, chinaqay, doʻqalash, gʻujurli, gajir, girillak, glagay, hayat, itirqim, kaypang, olashaqshaq, pidana, pinna, pori, qoʻtan, sergimoq, shapshak, shoʻtanoq, shoʻttak, siyirmoq, soʻnarmoq, sonsiz, taypish, timirskilanib, tuyatoppon.

Ayrim feʼllarning talaffuzida esa farqlar kuzatiladi. Chunonchi, shunday qilib-shuytib deb aytiladi. Yana shunday otlar borki, aytilishida ozgina tafovut seziladi: supurgi-shivitki, lovlovi-lavlagi kabi. Shuningdek, yana ayrim soʻzlar xalq tiliga boshqa tildan oʻzlashgan va shu tildagi soʻzdan foydalanadi. Qishloq aholisi bundan ellik-oltmish yil avval turli joylardan koʻchib kelishgani bois bu yerda yashovchi kishilar talaffuzida ham turfalikni uchratish mumkin. Keyingi davrlarda boshqa hududdan qiz olib, qiz uzatish koʻpaygani bois yosh bolalar nutqida turli shevalarga xos soʻzlarni uchratishimiz mumkin. Bu bevosita onalar nutqi bilan bogʻliqdir.

Quyida biz ushbu soʻzlarni va ularning adabiy tilimizdagi izohini berib oʻtamiz (tahlilda tilshunos Shavkat Rahmatullayev tomonidan tuzilgan “Oʻzbek tilining etimologik lugʻati” ga murojaat qilindi. Tahlil davomida eʼtibordan chetda qoldirilgan ayrim soʻzlarning jadvali tuzildi). Baʼzi soʻzlar haqiqatdan ham yuqorida tilga olingan qishloq aholisining doimiy kundalik soʻzlashuvida ishlatilib kelinmoqda. Savdo-sotiq, bordi-keldi va toʻy-marosimlardagi yaqinlik sabab Javogʻi qishlogʻi odamlarining shevasi Yakkabogʻ tumanidagi boshqa qishloqlar, jumladan, Sovuqbuloq, Qasnoq, Tezob, Gʻozliq, Qoʻtontepa va Chiroqchi tumanidagi Oʻymovut qishlogʻi odamlarining shevalarida ham uchraydi.

Bu oʻrinda Qashqadaryoning qipchoq lahjasida boʻlgan “J”lashishga oid soʻzlar tahlilga tortilmadi. Qolaversa, voha tilidagi soʻz soʻngida keluvchi “Gʻ” undoshining “V” kabi talaffuz etilishini ham, soʻz oxiridagi “Q”, “K” undoshlarining tushirib qoldirilishini ham yozish maʼqul topilmadi. Tadqiqotda, asosan, adabiy tildagi soʻzlarning shevada boshqacha aytilishi yoki yondosh soʻzga yaqin talaffuz etilishi tahlil qilindi. Umuman olganda, hozirgi oʻzbek adabiy tiliga xorijiy soʻzlarning koʻplab olinishi yoki baʼzi qoʻshimchalarning tilimizdan yoʻqolib borayotgani tufayli ularning oʻrnini chekka hududlardagi oʻzbek shevalari orqali toʻldirish, muqobil variantini aniqlash lozimdir. Zotan, ushbu izlanish milliy tilning ravnaqi va naqadar boy ekanligi belgilashga xizmat qiladi.

Fonetik jihatdan farqlanuvchi so‘zlar

Shevadagi so‘z	Adabiy tildagi variant	Izohi (O‘xshash va farqli jihatlari)	So‘z turkumi
Belqars	Belbog‘	Qo‘shma so‘zning ikkinchi qismidagi so‘zda o‘zgarish yuz bergan.	Ot
Billa	Birga	Tovush o‘zgargan.	Olmosh
Birich	Guruch	Tovush o‘zgargan.	Ot
Boshmardoq	Boshbarmoq	Tovush o‘zgargan.	Ot
Buva	Bobo	Tovush o‘zgargan.	Ot
Buytib, betib	Bunday qilib	Tovush o‘zgargan.	Fe’l
Byaqda	Bu yoqda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Byarda	Bu yerda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Chuchchi	Chuchuk, shirin	Tovush tushishi va tovush ortishi ro‘y bergan.	Sifat
Chapcha	Sapcha; Qovunning kattaroq tugunagi, hali pishmagan mayda qovun	Tovush o‘zgargan.	Ot
Dostiq	Yostiq, bolish	Tovush o‘zgargan.	Ot
Dumaloq	Yumaloq	Tovush o‘zgargan.	Sifat
Do‘ppi	To‘p	Tovush o‘zgarishi va ortishi yuz bergan.	Ot
Duvol	Devor	Tovush o‘zgargan.	Ot
Elanish	Yalinish	Tovush tushishi va tovush o‘zgarishi yuz bergan.	Fe’l
Ena	Ona, oyi	Tovush o‘zgargan.	Ot
Eyaqda	U yoqda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Eyarda	U yerda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Gittak	Qittak, Ozgina	Tovush o‘zgargan.	Sifat
Hi	Ha	Tovush o‘zgargan.	Modal so‘z
Iyarib	Ergashib	Tovush o‘zgargan.	Fe’l
Ko‘ppala, ko‘ppalavola	Ko‘p, bir talay	Tovush ortishi yuz bergan.	Ravish
Ko‘cha osh	Go‘ja osh	Tovush o‘zgargan.	Ot
Lovlovi	Lavlagi	Tovush o‘zgargan.	Ot
Makkai	Makkajo‘xori	Tovush tushishi yuz bergan.	Ot
Meylov	Mo‘ylab	Tovush o‘zgargan.	Ot
Navoda	Mobodo, bordi-yu	Tovush o‘zgargan.	Bog‘lovchi
Oya	Ona	Tovush o‘zgargan.	Ot
Pichchi	Picha	Tovush o‘zgarishi va ortishi yuz bergan.	Sifat, ravish
Shashov	Shoshqaloq	Tovush tushishi yuz bergan.	Sifat
Shirvunich	Shirguruch	Tovush o‘zgargan.	Ot
Shirchoy	Sutchoy	Qo‘shma so‘zning birinchi qismidagi so‘z boshqasi bilan almashgan.	Ot
Shivitki	Supurgi	Tovush o‘zgargan.	Ot
Sho‘tanaq (sho‘tanoq)	Sho‘x– shaddod	Tovush ortgan.	Sifat
Sho‘ttak	Nordon, sho‘r (sho‘rdak),	Tovush o‘zgargan.	Sifat
Shuytib, shetib	Shunday qilib	Tovush o‘zgargan.	Fe’l
Shyaqda	Shu yoqda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Shyarda	Shu yerda	Tovush o‘zgargan.	Ot
Tuva, teva	Tepa, tepalik	Tovush o‘zgargan.	Ot
Ul	O‘g‘il	Tovush tushgan.	Ot
Uytib, etib	Unday qilib	Tovush o‘zgargan.	Fe’l

Morfologik jihatdan farqlanuvchi so‘zlar

Shevadagi so‘z	Adabiy tildagi variant	Graditsional shakli	So‘z turkumi
Ajriq	Chim	Neytral so‘z	Ot
Alqindi	Ishlatilgan sovun, sovun bo‘lagi	Salbiy	Ot
Alag‘da bo‘lmoq	Xavotir olmoq	Salbiy	Ibora
Arimoq	Ketmoq, daf bo‘lmoq	Ijobiy	Fe’l
Arg‘amchi	Ingichka arqon.*[1]	Tabu va yevfimizm doirasida ilonni anglatgani uchun salbiy ma’noda ishlatiladi.	Ot
Avramoq	Ishontirish, ko‘ndirish*	Ijobiy	Fe’l
Aya	Ona	Neytral so‘z	Ot
Bayavoy	Bahaybat, gavdali	Ijobiy	Sifat
Bachcha	Bola	Neytral so‘z	Ot
Bepallaki	O‘ylamay gapiradigan	Salbiy	Sifat
Beqiliq	Shum	Salbiy	Sifat
Biyi	Qaynona	Neytral so‘z	Ot
Bodi	Olifta	Salbiy	Sifat
Boyna	Biroz avval	Neytral so‘z	Ravish
Boynagi	Haligi	Neytral so‘z	Sifat
Bultur	O‘tgan yili	Neytral so‘z	Ravish
Bo‘la	Amakivachcha, ammavachcha, xolavachcha, tog‘avachcha	Neytral so‘z	Ot
Bo‘xcha	Kiyim-kechak o‘ralgan tugun*	Neytral so‘z	Ot
Chakki	Suzma	Neytral so‘z	Ot
Chaqqon	Yengil, yupun	Neytral so‘z	Sifat
Chayla	Kapa	Neytral so‘z	Ot
Checha	Yanga	Neytral so‘z	Ot
Chechan	So‘zamol	Ijobiy	Sifat
Chikin(a)	O‘xshab (Undaychikin-unga o‘xshab)	Salbiy	Ko‘makchi
Chin	Rost	Neytral so‘z	Sifat
Chinchinaki	Haqiqiy	Ijobiy	Sifat
Chinaqay	Jimjiloq	Neytral so‘z	Ot
Darmayit	Boqimanda	Salbiy	Sifat
Do‘ng	Tepa	Neytral so‘z	Sifat
Do‘nglik	Tepalik	Neytral so‘z	Ot
Do‘qalash	Qo‘zg‘ash, aralashtirish	Salbiy	Fe’l
Doritmoq	Yaqinlashtirmoq	Salbiy	Fe’l
Dovur	-gacha	Neytral so‘z	Ravishdosh
Dovruppa	Nahotki, bo‘lishi mumkinmas	Salbiy	Modal so‘z
Emchi	Tabib	Neytral so‘z	Ot
Ertachi	Barvaqt, vaqtli	Neytral so‘z	Ravish
G‘ujurli	Tadbirli	Ijobiy	Sifat
Gajir	Janjalkash	Ijobiy	Sifat
Girillak	Aylana	Neytral so‘z	Sifat
Glagay	Yangi tuqqan sigirning suti	Neytral so‘z	Ot
Govxona	Molxona	Neytral so‘z	Ot
Gurri	Urishqoq	Salbiy	Sifat
Gurung	Suhbat	Neytral so‘z	Ot
Havo	Yomg‘ir, yog‘in	Neytral so‘z	Ot
Hachcha	Tirgak	Neytral so‘z	Ot
Halinchak	Arg‘imchoq	Neytral so‘z	Ot
Hayat	To‘r, adoq, hovlining to‘ri	Neytral so‘z	Ot
Hayiqmoq	Qo‘rqmoq, hadiksiramoq	Salbiy	Fe’l
Hiyla	Ana	Neytral so‘z	Olmosh
Hiyyi	Ha, albatta	Salbiy	Modal so‘z
I-i	Yo‘q	Salbiy	Modal so‘z
Ilashmoq	Zich bo‘lmagan holda yopishmoq, tegmoq*	Neytral so‘z	Fe’l
Iring	Injiq qaysar	Salbiy	Sifat
Itirqim	Ko‘p, sanoqsiz	Salbiy	Ravish
Janqovul	“J” bilan gapiruvchilar	Salbiy	Ot
Jittilamoq	Qilpillab o‘zini ko‘rsatmoq	Salbiy	Fe’l
Jomaykor	Ish kiyimi	Neytral so‘z	Ot
Juvona	Ho‘kiz	Neytral so‘z	Ot
Kakkillamoq	Sharaqlab kulmoq	Salbiy	Fe’l
Kamitir	Oqsoqol	Neytral so‘z	Ot
Kaypang	Oxirini o‘ylamaydigan kishi, o‘ylamay shoshib qaror qabul qiluvchi	Salbiy	Sifat
Kayvoni	Yoshi ulug‘ bilgich	Neytral so‘z	Ot
Kuchuk	It	Neytral so‘z	Ot
Kuttacha	Nimcha, jaket	Neytral so‘z	Ot
Lahat	Qabr	Salbiy	Ot
Laxcha-to‘ppa	Xamirli ovqatning bir turi	Neytral so‘z	Ot
Lo‘la	Katta bolish	Neytral so‘z	Ot
Lo‘x	Qamishning boshqacha turi	Neytral so‘z	Ot
Mayak	Tuxum	Neytral so‘z	Ot
Mashak	Qunduz, ondatra	Neytral so‘z	Ot
Mo‘rcha	Chumoli, qumursqa	Neytral so‘z	Ot
Moma	Buvi	Neytral so‘z	Ot
Moy	Yog‘	Neytral so‘z	Ot
Murdashov	Yuvg‘ich		Ot
Muyum	Narsa, buyum	Neytral so‘z	Ot
Naynov	Bo‘lar-bo‘lmasga aljiraydigan	Salbiy	Sifat
Naqiris	Xasis, ziqna	Salbiy	Sifat
O‘lamsa	Nozik, kasalvand	Salbiy	Sifat
Obtova	Qumg‘on	Neytral so‘z	Ot
Olashaqshaq	Hakka	Neytral so‘z	Ot
Pandiyat	Saboq, dars, xulosa	Neytral so‘z	Ot
Paqir	Chelak	Neytral so‘z	Ot
Pasil (Bir pasil)	Bir oz, bir dam	Neytral so‘z	Ravish
Payanap	Suvning chiqishi, izova suv	Neytral so‘z	Ot
Pidana	Yalpiz	Neytral so‘z	Ot
Pinna	Puxta, mug‘ombir	Salbiy	Sifat
Pishak	Mushuk	Neytral so‘z	Ot
Piyova	Yovg‘on	Neytral so‘z	Ot
Pori	Go‘ng	Neytral so‘z	Ot
Potirdoq (patirdaq)	Qoqi, ko‘kat	Neytral so‘z	Ot
Povut	Xalal, xalaqit	Salbiy	Ot
Puchcha	Mug‘ombir, ichidan pishgan	Salbiy	Sifat
Qalampir	Garmdori	Neytral so‘z	Ot
Qalang‘i-qasang‘i	Tagi zoti past	Salbiy	Sifat
Qalpoq	Do‘ppi	Neytral so‘z	Ot
Qasqon	Gardish, doira shaklidagi temir	Neytral so‘z	Ot
Qayishmoq	Yonini olmoq	Ijobiy	Fe’l
Qitmir	Quv, shum	Salbiy	Sifat
Qo‘tan	Qo‘ra, qo‘yxona	Neytral so‘z	Ot
Qultum	Ho‘plam, yutum	Neytral so‘z	Hisob so‘z
Qumursqa	Chumoli	Neytral so‘z	Ot
Sergimoq	Qurimoq, nami qochmoq	Neytral so‘z	Fe’l
Shalaq	Og‘zi yomon	Salbiy	Sifat
Sholaq (sholax)	Mazax, kalaka	Salbiy	Ot
Sholcha	Gilamcha, to‘shamchi		Ot
Shapshak	Betgachopar, o‘ylamay gapiradigan	Salbiy	Sifat
Shiptir	Kiyimi nam va sasigan	Salbiy	Sifat
Siyirmoq	Shilmoq, archimoq	Salbiy	Fe’l
So‘g‘un	Keyin	Neytral so‘z	Ravish
So‘narmoq	Mo‘ltirab qaramoq	Salbiy	Fe’l
So‘rri	Novcha, bo‘yi uzun.	Salbiy	Sifat
Sonsiz	Uquvsiz, befarosat, didsiz	Salbiy	Sifat
Tapalanglab	Hovliqib, dovdirab	Salbiy	Fe’l
Tappi	Tezak	Neytral so‘z	Ot
Tarmashmoq	Mahkam ushlamoq, yopishmoq*	Salbiy	Fe’l
Taypish	Hovliqma	Salbiy	Sifat
Timirskilanmoq	Sinchkovlik bilan qaramoq	Salbiy	Fe’l
Tirrancha	Kuchi yetmasa ham zo‘ravonlik qiladigan, zumrasha	Salbiy	Ot
Tirtanglamoq	Biron ishga kuchi yetmasa ham o‘zini urmoq
Toti	Bodi, olifta	Salbiy	Sifat
Tuyatoppon	Beso‘naqay, beo‘xshov	Salbiy	Sifat
Unnamoq, unnab qolmoq	O‘tirmoq, o‘tirib qolmoq (hidga nisbatan)	Salbiy	Fe’l
Uvuz	Tug‘ish oldidagi sigirning yelinidagi suyuqlik	Neytral so‘z	Ot
Xamsiya, hamsoya	Qo‘shni	Neytral so‘z	Ot
Xaymi	Xo‘pmi	Salbiy	Modal so‘z
Xezlanmoq	Qasdlanmoq	Salbiy	Fe’l
Xiyli (xiylivola)	Ko‘p	Neytral so‘z	Ravish
Xurri	Xurrak otuvchi	Salbiy	Sifat
Yo‘ng‘ichqa	Beda	Neytral so‘z	Ot
Zardoli	O‘rik	Neytral so‘z	Ot

Anvar ESHNAZAROV

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

O‘zbek tilining izohli lug‘ati. //Birinchi jild. – Moskva: Русский язык, 1981.

Enazarov T.J., Karimjonova V.A., Ernazarova M.S., Mahmadiyev SH.S, Rixsiyeva K. G‘. O‘zbek dialektologiyasi (o‘quv qo‘llanma), – Toshkеnt, Universitet, 2012. – B. 11.

Ashirboyev Samixon O‘zbek dialektologiyasi O‘zbek tili va adabiyoti ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun, – Toshkent, 2013. – B. 8.

Sh.Rahmatullayev. “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati” (turkiy so‘zlar), – Toshkent, 2000.

9 Yulduzcha bilan alohida belgilangan so‘zlar Shavkat Rahmatullayev tomonidan tuzilgan “O‘zbek tilining etimologik lug‘ati”dan olindi. Sh.Rahmatullayev. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati (turkiy so‘zlar). Toshkent, 2000.

Ulashing