“Mahkum sayohati”ni ancha sekin oʻqib tugatdim. Kitobni oʻqishni negadir oxiridan boshladim. Portret-esselarda muallif oʻzida qay bir jihati – ijodi, insoniyligi, shaxsiyati bilan taassurot, fikr va havas uygʻotgan oʻnga yaqin shaxslar haqida hikoya qilgan. Bu esselar ayricha samimiyat, dilgirlik va bilgirlik bilan yozilgan, shuning uchun bitiklar kayfiyati oʻqiganga darrov yuqib qoladi. Menda shunday boʻldiki, oʻqish jarayonida muallifning oʻy-munosabati, izhorlari taʼsirida tez-tez tanaffus qilib, u soʻz ochgan tomonlarga ketib qoldim. Olamshumul qavvali kuylarini topib eshitdim, shoir Usmon Qoʻchqor sheʼrlarini boshqa bir eʼtibor bilan oʻqib chiqdim. Yana Mayna Hasanova haqidagi romanni topib oʻqish ishtiyoqi tugʻildi. Xurshid Doʻstmuhammad haqidagi bitikda yozuvchi shaxsi haqidagi fikrlarim bilan qandaydir yaqinlik, mutanosiblik koʻrdim... Umuman, Sevara “chizgan” bu portretlar biz bilan bir zamonda yashagan-yashayotgan “borligini bilganimiz, kimligini anglamaganimiz” insonlar dunyosiga yaxshiroq nazar solishga daʼvat qiladi, qandaydir yaqinlik his ettiradi. 

Inson nima uchun yozishi va yozuvchilik hayot tarzi qiziq hodisa. “Zerikish mashqlari” nomi ostidagi tarjima esselar ayni shu hodisot, mavzu haqida bahs etadi. Aminmanki, bu tarjimalar aslo zerikish tufayli emas, Sevaraning oʻz savollariga javob axtarishi, yozishga boʻlgan ehtiyoji mohiyat-sababini tushunishga, sharhlashga boʻlgan izlamining bir parchasi. U oʻz mulohazalari, tuygʻularini turli makon va zamondagi adiblarning fikrlari bilan oydinlashtiradi, taqqoslaydi, tasdiqlaydi goʻyo. Rostdan ham u nima uchun yozadi? Buning javobini kitobning avvalidan joy olgan esselardan topish mumkinday.

Xayolidagi turfa poʻrtanalarning ifodasi boʻlgan uch esse chin maʼnoda muallifning shunday bizga ayon-noayon botiniy olamiga yoʻlak ochadi. Bu esselarda uning ruhiy toʻlgʻonishlari, oʻy-kechinmalari, mulohazalari, shubhalari bilan yuzlashamiz. Oʻzini anglash, izlash iztirobi va ifoda etishga boʻlgan bedor-bezovtalikni sezamiz. Ilk boshda Sevaraning atrof-boshqalarga qaragan nigohi endi oʻz koʻngli, oʻz shuuridagi hayotga boqishini, ayovsiz taftish qilishga oʻtganini koʻrish mumkin. (Kitobni oxiridan boshlaganim aslida toʻgʻri boʻlgan edi.) Inson ruhiyati, hayoti-xayoloti, oʻzligi haqidagi bu esselarda ekzistensial kayfiyat ufurib turadi. Bezovta tafakkur va qalb mavjudlikdan, oʻz borligidan maʼno-mazmun axtaradi. Bitiklarida individualligi, zakovati va badiiy mahorati namoyon boʻladi.

Boqiy savollar qarshisida baʼzan toqat bilan javob izlayotgan, goh chirpirak boʻlayotgan behalovat tafakkur “Mahkum sayohati” essesida bashar mavjudligini, qismatini tubiga yetgisi keladi, uni bir predmet misoli qoʻliga olib, har tarafini aylantirib koʻradi, oʻylaydi, kuzatadi va bu dunyoda mavjudlik mahkumlik bilan egizligini ilgʻab qoladi. Inson hayotining tub anglamini mahkumlik degan yagona holatda koʻradi. Oʻy egasi (muallif) ning kayfiyati, yuquvchan iztirobi sizga ham oʻtganini his qil qilasiz. Dunyoning bir mahkumi oʻlaroq siz ham beixtiyor bosh tebratib buni tasdiqlaysiz. Unga sherik boʻlasiz. Safarning soʻngini safarga yoʻllagan bilishini his qilib, ojizlik sakinatiga choʻmasiz.

“Begemot va men” essesida bu safarning turfa mashaqqatlari, xususan, judolik bilan yuzlashgan odam ruhiyatidagi anglamsiz, gʻayrishuuriy holatning izohini izlash jarayoni aks etadi. Muallif oʻziga mavhum hislarining mohiyat-mantigʻini axtarishga kirishadi, fikrlar oqimini erkin qoʻyib yuboradi. Faktlar, savollar, kechinmalar hech bir aniq xulosaga olib bormaydi, lekin tushunishga boʻlgan ehtiyoj alangasi lovlab yonib-yonib, sokinlashadi. Tushunish bilan inson orom topadi. Tushunish – aqlning dogʻuli talvasasini bosadi goʻyo. Essedagi Begemot – oʻz tanangda, ruhingda oliy, ilohiy qudrat bosimini his qilish edi. Tuyilgan, ammo ilgʻanmagan sir, ishora yoki ramz edi. Esse bir hissiy oqimda, katta bilim va ogʻriq qorishiqligida, mohirona yozilgan. Shu jihati bilan “Begemot va men” shaxsan menda ayricha taassurot qoldirdi.

“Sukunat shovqini” ham ruhiy hodisa – insonning oʻzidan qochishi, tashqi olam shovqini ichra mavh boʻlishi xususida, men haqimda, biz haqimizda. Esseda muallif oʻzidagi bu holatni tuyqus anglab qoladi, buning boisini izlaydi, oʻylanadi. Xoʻsh, nega odam sokinlikdan bu qadar bezor? Chunki sukunat majruh ruhimiz sasini chaqiradi. Ichimizda bir-biriga qorishib yotgan balki qichqiriqlar, balki yigʻilar, savollar, baqiriqlar, nolishlar, uvlar, qargʻishlar, zorlanishlar suronini qoʻzgʻaydi. Bularni eshitishga, barham berishga bardoshimiz yetmas, qurbimiz yetmas. Shunda sakinat bizni mahv etuvchi boʻshliqqa aylanadi goʻyo. Shu bois oʻz botinimizdagi suronlardan jon qadar qochib, zohiriy shovqin dunyosiga mudom berkinmoqchi boʻlamiz. Dunyoda eng oson, eng ogʻir ish ham oʻzingni eshitish, ichki muvozanatni saqlamoq ekanini bilasan. Lekin… biz ne tilsimmiz, bizning dunyo ne tilsim? Sevara ushbu bitigida oʻzini ham, bizni ham shunday ruhiyat taftishiga otadi. Oʻzi ham hadsiz horgʻinlik sezadi, bizni ham shu ogʻriqqa giriftor etadi.

Umuman, har bir esseda muallif bir savol ortidan fikran-xayolan oʻtmish-u kelajakni, azal va abad dunyoning ibtidosi-yu intihosini kezib chiqadi. Goh torlik dunyosiga qamaladi. Goh hadsiz kengliklarda sarson yoʻqoladi, bizni ham ortidan tortqilab ketadi. Topganlarini mantiq zarrabiniga soladi, zarralab oʻrganmoqchi boʻladi. Bularning barini boricha soʻzga sigʻdirishga, shaklga solishga urinadi. Muallif asli oʻzini ezgʻilagan qay bir savoldan, qay bir ogʻriqdan, yukdan xalos boʻlish uchun ichini qogʻozga toʻkkanini payqaysan. 

Xullas, ushbu esselar koinotda, yer yuzida, makonda, zamonda, lahzada, holatda oʻzini, haddini anglashga, mavjudligining maʼno-mantigʻini tushunishga intilayotgan oʻychan va hassos inson siyratini ifoda qiladi.

Sevara, siz bilan doim koʻp narsalar haqida suhbatlashganmiz, lekin bu safar boshqacha boʻldi. Kitobingiz uzoq “gapirdi”, men tingladim va u – kitobdagi suhbatdosh bilganimdan boshqaroq inson edi. Yaʼni, kitobda siyratingiz bilan yaxshiroq, haqiqiyroq tanishdim, desam boʻladi. Sizga esa aytar gapim shu: Ey, mahkum! Sayohatingda davom et! Yoz. Oʻquvching koʻp boʻlsin.

Maftuna MUHAMMADAMINOVA,

sanʼatshunos