XV – XVII asrlarga tegishli forsiy va turkiy yozma manbalarda “oʻzbek” atamasi birmuncha keng uchraydi va u koʻproq turkiy aholining siyosiy-harbiy toifasini tasniflagan. Keyinchalik, yillar oʻtgan sari atamaning maʼnosi birmuncha kengayib, etniklik kasb eta boshlagani koʻzga tashlanadi. Boshlangʻich XIV – XV asrlarda koʻproq Volgaboʻyi, Orol dengizi qirgʻoqlari, Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimlaridagi koʻchmanchi turkiy xalqlar “oʻzbek” deya tanilgan boʻlsa, XVI yuzyillikning boshlaridan XX asrning ilk oʻn yilliklarigacha bu atama Amudaryo-Sirdaryo oraligʻi hamda unga qoʻshni oʻlkalar turgʻunlarining yalpi nomiga aylana boshlaydi. Biroq bu toʻrt yuz yil ichida “oʻzbek” atamasi Turon-Turkiston ellarining ulkan bir boʻlagini ifodalovchi atamaga aylangan boʻlsa-da, yerli aholining tili “turkcha”, “turkiy” deyilishi XX asrning oʻn yilliklarigacha saqlanib qoldi. Bu holni bundan yuz yilcha oldin yozilgan asarlarning soʻnggi betida “... shu yilda, shu oyda turkiy tilda bitildi” degan soʻzlarning keng uchrashi koʻrsatib turibdi.

Chindan ham XX asrning boshlariga tegishli yuzlab yozma manbalarda, gazeta va jurnallar, maqola va kitoblarda, yalpi olganda, ish yuritish va yozishmalarda Turkiston oʻlkasi aholisining koʻpchiligi soʻzlashadigan til “turkcha”, “turkiy”, “chigʻatoy turkchasi” deb atalgani, shuningdek, turkiy tillarning boshqa tarmoqlari uchun yangi iboralar ishlatila boshlagani koʻzga tashlanadi. Turkiston matbuotida “usmonli turkchasi”, “ozarboyjon turkchasi”, “qrim turkchasi”, tatarcha”, “qozoqcha”, “oʻzbekcha” kabi iboralar tez-tez uchray boshlashi koʻproq oʻsha kezlarga toʻgʻri keladi. Ayniqsa, Turkiston oydinlari – koʻpchilik jadidlar orasida oʻlka turgʻunlarini bitta nom – “turk” atamasi bilan atash, ular soʻzlashadigan tillarni ham yalpi olib “turkiy” deb yuritishni qoʻllab-quvvatlovchilar va ulardan farqli oʻlaroq etnik nomdan kelib chiqib, “oʻzbekcha”, “qozoqcha”, “qirgʻizcha”, “turkmancha”, “qoraqalpoqcha” deb atashni yoqlovchilar ancha koʻpayib qolgan edi.

Bu qarama-qarshilik Turkistonni boʻlaklarga ajratish va har elatga ayri-ayri siyosiy hudud chizib berishni oʻylab kelayotgan Moskva kommunistlariga qoʻl keldi. “Boʻlib tashla va hukmronlik qil” siyosatining bosh gʻoyasiga moydek yoqib tushgan bu yondashuv “Turkiston” soʻzini yer yuzidan yoʻqotib yuborish, yerli xalq ongidan “turk” yoki “turkiy” degan atamani butunlay oʻchirib tashlash, shu orqali qardosh el-uluslarni bir-biriga yot qilib qoʻyishning tamal toshiga aylanadi goʻyo. Turkistonlik ayrim oydinlar esa ularning bu niyatini bilib-bilmasdan “tegirmoniga suv quyish”da yetakchi boʻldilar. Shu yoʻsinda ming yillar boʻyi bitta tilda oʻqib, yozib, ish yuritib kelgan turkistonliklar yalpi yozma tilining ildiziga bolta urildi. Asrlar osha oqib turgan ulkan irmoq qurishga yuz tutdi, buning natijasida bugungi kunga kelib, oʻnlab asrlar boʻyi bir-birini hech qiynalmasdan tushunib kelgan qardosh ellar yon qoʻshnisining, qon-qardoshining yozganlarini anglamaydigan holga kelib, oʻzaro soʻzlashuvda esa butunlay yot tillarni ishlatishga majburiyatida qoldilar.

Ammo tarixni oʻrganganimizda, Turkiston tili Turk xoqonligi boshqaruvi chogʻi (VI – VIII asr.)da qoʻllanilib, “turk tili”, “koʻkturkcha” atamalari ostida yalpi turk ellari uchun yozma til vazifasini bajararkan, oradan bir necha asrlar oʻtib, tarmoqlana boshlaganini kuzatamiz. Turkistonning oʻzak yerlari – Sharqiy Turkiston, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻi hamda unga qoʻshni oʻlkalar “xoqoniya turkchasi”ni, Qrimdan Oltoygacha choʻzilgan keng dala-qirlarda yashagan turkiylar “qipchoq turkchasi”ni, koʻproq Kichik Osiyo, Yaqin Sharq va Kungay Kavkaz (Ozarbayjon)da tarqalgan turkiylar esa “oʻgʻuz turkchasi” yoki “turkmoncha”ni oʻzlarining yozma tiliga aylantiradilar. Shunga qaramay, ularning bir-birlarini oʻqib-tushunishlari qiyin boʻlmagan. Ayniqsa, xoqoniya turkiysi – Turkiston turkchasi bilan koʻp tomonlama yaqin boʻlgan “qipchoq turkchasi”da yozilgan asarlarni tushunishda kishilarda hech bir qiyinchilik koʻzga tashlanmaydi. Oʻrta asrlarda Qrim, Shimoliy Kavkaz, Volga-Uralboʻyi, Kunbotar Sibir va Oltoy oʻlkalarini oʻz ichiga olgan Dashti Qipchoqda chigʻatoy turkchasining ish yuritish va yozishmalar olib borish tiliga aylangani kuzatiladi. Shu yoʻsinda buyuk Alisher Navoiy urgʻu berganidek, “bir qavm, yuz, yoʻqsa ming” qavm boʻlishiga qaramay, barcha turk ellari bitta “turk ulusi” tushunchasi ostida yashashda davom etdi. Chigʻatoy turkchasida yaratilgan asarlar Xito (Sharqiy Turkiston)dan Xurosongacha, undan oshib, Iroq-u Ajamdagi “turkmoncha“ga-da tushunarli boʻlib qoldi. Bu yoʻlda oʻgʻuz turkchasining injaliklarini tushunib, ayrim toʻrtliklarida unga yuzlangan Navoiy turkistonliklarni uzoq kunbotardagi qardoshlarining tiliga yaqinlashtirgan boʻlsa, oʻrta asrlarning oxiriga kelib, Qoʻqon, Xiva kabi adabiy muhitdagilar Fuzuliy gʻazallariga yuzlanib, uzoq masofa keltirib chiqaradigan anglashilmovchiliklarning tobora ildiz otishining oldini oldilar.

Ayrim oydinlarimiz orasida “Bundan yuz yil ilgari tilimiz oʻzbek tili deyilmagan, “turkcha”, “turkiy”, “chigʻatoy turkiysi” deb atalgan” degan qarashlar yetakchilik qiladi. Bir qarashda bu yondashuv toʻgʻridek koʻrinadi, biroq yozma manbalarni sinchiklab tekshirib chiqsak, ayrim oʻrinlarda tilimizni “oʻzbekcha” deb atash, yo boʻlmasa, turkiy tillar toʻgʻrisida soʻz borganda “oʻzbek”lar bilan bogʻlab tushuntirishlar boʻlganiga duch kelamiz. Masalan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnomasi” va Abulgʻozi Bahodirxonning “Shajarayi turk”ida ayrim bilgilar uchrab, ularni turlicha ochiqlash mumkin. Bobur “Jonibek doʻldoy edi, Sulton Malik Koshgʻariyning inisi edi ... Andin gʻarib nimalar xili rivoyat qilurlar. Ul jumladin biri budurkim, Samarqand hokimi ekan fursatlar oʻzbakdin elchi kelur, oʻzbak ulusida bu elchi zoʻrgʻa mashhur ekandur. Uzbak zoʻr kishini boʻka der emish. Jonibek derkim: boʻkamusen, boʻka boʻlsang, kel kurashaling. Bu elchi har necha muzoyaqa qilur, qoʻymas, kurashurlar, Jonibek yiqar” deb yozgan boʻlib, anglashiladiki, Dashti Qipchoqdagi koʻchmanchi oʻzbeklar kuchli, baquvvat kishilarni “boʻka” deb atagan. Bugungi moʻgʻul tilida kurashchi, polvon degan maʼnoda “boʻh” koʻrinishida saqlanib qolgan bu soʻz moʻgʻul tiliga eski turkchadan oʻzlashgan koʻrinadi. Eski turk bitiktoshlari – Oʻrxun-Enasoy yozuvlarida ham “boʻka” soʻzi uchrab, oʻsha kezlarda bu atama yuksak unvonlardan biri boʻlgan, deb qaraladi. XI asrda yozilgan Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig” asarida esa “boʻgä” soʻzi “qahramon, bahodir, kuchli” degan anglamda qoʻllanilgani ham bu qarashni kuchaytiradi [DTS 1969: 116].

“Oʻzbek” atamasining siyosiy-harbiy toifani anglatadigan nomdan bora-bora el-ulus, xalq otiga aylanib borish jarayonlarini toʻliqroq tushunish uchun “Shajarayi turk”da uchraydigan oʻnlab bilgilar bilan tanishib chiqamiz. Undan oldin esa Abulgʻozi bu kitobni qay oʻrtam – muhitda, qaysi tilda yozgani bilan bogʻliq ushbu maʼlumotlarni keltirib oʻtsak: “Kitob aytgʻan musanniflar, bititurgʻan kotiblar ikkisi ham tojik. Ne moʻgʻul tilin bilurlar va ne turk tilin. Moʻgʻulning baʼzi kishilarining otlarini bir tojikka agar oʻn kun oʻrgatib oʻltursang tili oʻrgulmas. Ul nechuk bitisin bu faqir turkiy va forsiyning tilini va lugʻatlarini va istilohlarini bilmaklikda xudoyi taolo ul miqdor nasib berib turur. Bu vaqtda turk va tojikda kerak kim faqirgʻa bergancha bergan kishi boʻlmagʻay. Taki bir nimarsa sabab boʻlib Kalmaqgʻa borib, anda bir yil turdum. Moʻgʻulning tilini va rasmini va istilohlarinn yaxshi oʻrgandum. Bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsun, teb turkiy tili birlan aytdum. Turkiyni ham andaq aytubman kim besh yashar oʻgʻlon tushunur. Bir kalima chigʻatoy turkisindin va forsidin va arabiydin qoʻshmayman ravshan boʻlsun, teb. Agar ajalning undovchisi unday kelmasa, ushbu kitobni forsiy tili birlan murassaʼ aytmaq koʻnglumda bor” [Abulgʻoziy 1992: 31].

Koʻrinadiki, muallif oʻz asarini turkiy tilda, turkiyda boʻlgandayam “arabcha yoki forscha, hattoki chigʻatoy turkchasi”dan biror soʻz qoʻshmay, “besh yoshli bola” ham tushunadigan tilda yozganiga urgʻu bergan. Biroq asar bilan tanishib chiqar ekansiz, yuzlab arabcha va forscha soʻzlarga duch kelasiz. Bizningcha, Abulgʻozi qoʻldan kelguncha turkiy soʻzlar ishlatishni koʻzda tutgan, biroq bugungi kunda boʻlganidek, oʻsha kezlarda ham ushbu tillardan oʻzlashgan soʻzlar shunchalik koʻp boʻlganki, muallif boshlangʻichda oʻz oldiga shunday maqsad qoʻygan boʻlsa-da, yuzda-yuz turkiycha ishlatib yozishga qiynalgan chamasi, ora-sira oʻzga tillarga ham murojaat qilgan. Boshqa tomondan esa koʻp yillardan beri “Shajarayi turk” ustida izlanishlar olib borayotgan sharqshunos Nuryogʻdi Toshev aniqlaganidek, asarda arabcha va forscha soʻzlarning koʻpayishi Abulgʻozi asaridan keyinchalik nusxa koʻchirgan kotiblar bilan bogʻliqdir.

Endi, “Shajarayi turk”da “oʻzbeklar” bilan bogʻlab keltirilgan soʻz va atamalardan oʻrnaklar keltirsak:

1) “Oʻzbekning masali turur: “It semirsa egasin qopar”, tegan” [Abulgʻoziy 1992: 15]. Bugungi kunda oʻzbek tilida shunga yaqin “Eshak semirsa, egasini tepar” koʻrinishida saqlanib qolgan bu maqol eski turkiy anʼana – oʻxshatma (tashbeh)larda koʻpincha hayvonlarni oʻrnak qilib keltirishning oʻsha kezlarda ham keng yoyilganini koʻrsatadi. Shu oʻrinda aytib oʻtish kerak, oʻrta asrlarda Dashti Qipchoqda – Volgaboʻyi hamda Sirdaryoning oʻrta va quyi oqimlarida yashagan koʻchmanchi turkiylarning tili boʻyicha kengroq tushunchalarga ega boʻlish uchun shunga oʻxshash maqollarning qozoq, qoraqalpoq, noʻgʻoy, boshqird va tatarlar orasida ham qay koʻrinishda saqlanganini koʻrib chiqish kerak boʻladi. Abulgʻozi “oʻzbek masali” deb keltirgan ushbu maqoldagi “ega” soʻzi eski turkchada “idi” koʻrinishida qoʻllanilib, qipchoq turkchasida “iya”, xoqoniya (qarluq) turkchasida esa “ega”ga aylangan. Qizigʻi shundaki, Dashti qipchoqlik koʻchmanchi oʻzbeklarning soʻzlashuv tili qipchoqcha deb bilinadi. Shunga qaramay, “Shajarayi turk”da bu soʻz “ega” koʻrinishida – chigʻatoychaga uygʻun koʻrinishda berilgani diqqatni oʻziga tortadi.

2) “Andin soʻng har kim toʻra boʻlsa, anga Aydiqut (Idiqut) tedilar. ... Qut yaʼni barcha xalq jonini yuborgan kishi turur, temak boʻlur. Bu vaqtda oʻzbek erklik kishi dey turur, ikkisining maʼnosi bir boʻlur” [Abulgʻoziy 1992: 31-32]. “Qut” soʻzi turkchada “jon” anglamida kelishini yozgan Abulgʻozi “Idiqut” atamasini “jonini yuborgan kishi” deb, “bu vaqtda”, yaʼni u yashagan chogʻlar – XVII asr tegrasida oʻzbeklar bu atamani “erklik kishi” koʻrinishida ishlatishlariga urgʻu beradi. Turk xoqonligi chogʻidagi Oʻrxun bitiktoshlarida uchraydigan “idiqut” atamasi esa basmil va uygʻur elatlari boshqaruvchilari tomonidan qoʻllanilgan unvon boʻlib [Abdurahmonov, Rustamov 1982: 127], oʻrta asrlarda Sharqiy Turkistonning kunchiqar tomonlarini boshqargan Uygʻur Idiqutligi (IX–XIV) eng eksak unvonlardan biri boʻlgan. Shunday qilib, eski turkcha idiqut “idi” (ega) va “qut” (qut-baraka, erk) soʻzlaridan yasalib, soʻzlik anglami “qut egasi”dir. Abulgʻozi bu atamani oʻzbeklar “erklik kishi dey turur” deb yozganidan turkiy ellarning eng eski va yaqin oʻtmishini yaxshi bilgani anglashiladi. Shu bilan birga, u asarining ancha keyingi betlarida “idiqut” atamasiga yana bir bor toʻxtalgan boʻlib, bu soʻzni moʻgʻulcha deb qarab, anglami “davlatli” ekaniga urgʻu beradi: “Elchi Chingizxonning oʻrdusigʻa vosil boʻlgʻandin soʻng Chingizxon Durboy teganni elchi qilib uygʻurning podshohi Idiqutga yubordi. Idiqut koʻp peshkashlar birlan kelib xonni koʻrub boqindi ersa. Chingizxon ham Idiqutga sonsiz inoyatlar va iltifotlar qilib koʻp izzat va hurmatlar kildi. Andin soʻng Idiqut arz qildi kim, podshoh jahonistonning karamindin umidvorman kim podshohning beshlanchi oʻgʻli boʻlgʻayman. Ammo Chingizxon aning soʻzindin fahm kildi kim, xondin qiz tilay turur. Xon ham bir qizni anga berdi. Maʼlum boʻlsun kim, Idiqutning maʼnosi moʻgʻul tilinda davlatlik temak boʻlur” [Abulgʻoziy 1992: 56].

Bundan koʻrinadiki, Abulgʻozi oʻrni kelganda “idiqut” atamasini turkiycha, boshqa bir oʻrinda esa moʻgʻulcha deb bilgan. Har ikkala tilning bir-biridan ayri ekanini yaxshi bilgan, oʻzi yashagan oʻrtam tilini “turkcha” deb bilgan boʻlib, yuqorida keltirib oʻtilganidek, “Moʻgʻulning tilini va rasmini va istilohlarinn yaxshi oʻrgandum. Bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsun, teb turkiy tili birlan aytdum. Turkiyni ham andaq aytubman kim besh yashar oʻgʻlon tushunur” deb ochiqlama berib oʻtgan Abulgʻozi turklar bilan moʻgʻullarni ildizi bir el deb bilgani va ayrim oʻrinlarda qaysidir soʻzlarni shu negizda tushuntirgani kuzatiladi.

Shu bilan birga, Turonda Chingiziylar boshqaruvi oʻrnatilgach, ular bilan birgalikda boshqaruvni yuritgan koʻplab turkiy ellar yuzyillar boʻyi moʻgʻullar bilan aralashib, koʻplab moʻgʻulcha soʻzlarni oʻzlashtirdilar. Abulgʻozi keltirib oʻtgan: “Juyrat elindin Chamuqa chechan tegan bor erdi. Chechanning maʼnosi arab oqil der va tojik boxirad der va moʻgʻul va oʻzbek chechan der. Aqlli temak boʻlur. Bu vaqtda ham soʻzni yaxshi soʻzlagan kishiga chechan derlar. Aqlli temak boʻlur. Aqlli boʻlmasa soʻzni nechuk yaxshi bilub soʻzlar” mazmunidagi bilgilardan ham koʻrinib turibdiki, moʻgʻulcha “chechan” soʻzi turkiylarning tiliga oʻtgan [qar. Abulgʻoziy 1992: 50]. Oʻzbek tilining ochiqlamali soʻzligida “chechan – chaqqon, uddaburon, usta, mohir” deb keltiriladi [OʻTIL 2008: 478]. Shuningdek, bugungi kunimizda “soʻzga chechan” soʻz birikmasida koʻproq saqlanib qolganidek, qozoqchada “sheshen”, qirgʻizchada “chechen” koʻrinishlarida eski anglamini ancha yaxshi qoʻrigani koʻzga tashlanadi.

Shu oʻrinda Abulgʻozi ayrim soʻz va atamalarga toʻxtalar ekan, ularning arabcha, forscha, turkcha va moʻgʻulchalarini keltirib oʻtganiga koʻzimiz tushadi: “Yodgor yigit boʻldi. Andin toʻrt oʻgʻil boʻldi. Avval Berka, ikkinchi Abulak, uchunchi Amnak, toʻrtunchi Abak. Amnakning maʼnosi bu turur kim ul vaqtda moʻgʻul tili koʻp unut boʻlub ketmay erdi. Lafzi jon arab tili turur. Tojik xush der. Oʻzbek tin der. Moʻgʻul amin der” [Abulgʻoziy 1992: 116]. Qizigʻi shundaki, muallif turkiycha soʻzlarni boshqa tillar bilan solishtirayotganda oʻsha soʻzning egalarini koʻp oʻrinlarda “oʻzbek”, ayrim oʻrinlarda esa “turk” deb keltirib oʻtadi. Buni “Shajarayi turk”dagi quyidagi bilgilar koʻrsatib turibdi: “Barcha moʻgʻulning piri erdi. Oti Meglik, laqabi ijaka. Moʻgʻul otasini ijaka der. Ani siylab barcha xalq ijaka derlar erdi. Turk xalqi aziz kishilarni ota der. Masalan: Hakim ota va Sayid ota tegandek” [Abulgʻoziy 1992: 50]. Bugungi kunda ham tegradagi ellarda, ayniqsa, oʻzbek, qoraqalpoq, qozoq va qirgʻizlarda oʻzining ulugʻ ishlari bilan el ardogʻida boʻlgan kishilarga tegishli ziyorat yerlariga nisbatan “ota” soʻzi qoʻshilib ishlatilishi keng yoyilgan. Buni yurtimiz va qoʻshnilarimizning barcha qishloq yoki shaharlarida kuzatamiz. Masalan, Zangi-ota, Qoʻyliq-ota, Parpi-ota (Toshkent v.), Beket-ata (Qozogʻiston), Choʻpon-ata (Qirgʻiziston) va boshqalar.

Bilamizki, “xotun” soʻzi eski turklarda xoqon yoki xonning bosh xotini – malikaga qarata ishlatilgan boʻlib, keyinchalik bu atama turk xoqonlarining qoʻl ostidagi tobe boshqaruvchilarga uzatilgan qizlari uchun ham qoʻllanila boshlagan. Turk xoqonligi boshqaruvi chogʻida ilk bor yozma manbalarda uchray boshlagan ushbu atama keyinchalik Uygʻur xoqonligi (745-840), Qoraxoniylar (960-1212), Saljuqiylar (1038-1308), Xorazmshoh-Anushteginiylar (1097-1331) va yana oʻnlab turkiy siyosiy uyushmalar boshqaruvida qoʻllanilgan boʻlib, ular orasida “Turkon-xotun” yoki “Terken-xotun”lar eng dovruqlilari edi. Saljuqiylar va Xorazmshoh-Anushteginiylar saroyidagi Turkon-xotunlar buning yorqin oʻrnagidir. Ammo “Shajarayi turk”da “xotun” atamasi quyidagicha koʻrinishda moʻgʻulcha deb keltirilgan: “Chingizxonning onasining oti Oʻlun erdi, Eka laqab qoʻyub erdilar. Birisi Oʻlun eka, taqi biri Oʻlun Qoʻchin eka. Moʻgʻul tili turur, ulugʻ tegan boʻlur. Qoʻchin xitoy tili turur, maʼnosi ul kim moʻgʻul xotun der. Tojik bonu der. Oʻzbek boybicha der. Evning va molning egasi temak boʻlur” [Abulgʻozi 49-50].

Shunday boʻlsa-da, “xotun” atamasi moʻgʻullar tomonidan turkchadan oʻzlashtirilgani aniq. Buni xitoy, sugʻdiy, fors va arab tilidagi yozma manbalardan tashqari VII–VIII asrlarga tegishli Oʻrxun bitiktoshlari, Sugʻd oʻlkasida bostirilgan Turk xoqonligi tangalaridagi bilgilar qoʻllab-quvvatlaydi [Babayarov, Kubatin 2011: 251-256]. Qizigʻi shundaki, oʻrta asrlarda Turkistondagi oʻzbek va qozoq xonliklari boshqaruvi chogʻida bu atama birmuncha unutilgan boʻlib, “xotin” koʻrinishida barcha xotin-qizlar uchun ishlatila boshlagani, malika anglamida esa yangi atama – “boybicha” qoʻllanilganini yuqorida keltirilgan “Oʻzbek boybicha der” degan bilgi ham koʻrsatib turibdi. Bilamizki, ilk va rivojlangan oʻrta asrlar – VI–XIII yuzyilliklarga tegishli turkiy yozma manbalarda “boybicha” soʻzi uchramaydi.

Shayboniylar, Ashtarxoniylar kabi koʻchmanchi negizli oʻzbek xonliklari chogʻida keng tarqalgan “boybicha”, “boybeka” va shunga yaqin atamalar Oltin Oʻrda va uning izdoshlari boʻlmish Abulxayr oʻrdasi (Oʻzbek ulusi – 1428-1468) va undan keyingi Noʻgʻoy Oʻrda, Qozon, Astraxan, Qozoq xonliklari boshqaruvida qatnashgan turkiy malikalar uchun qoʻllanilgan. Koʻproq Dashti Qipchoq siyosiy-madaniy muhitiga tegishli boʻlgan bunday atamalar Usmonli va Ozarbayjon turklari tomonidan ishlatilib-ishlatilmagani unchalik aniq emas. Dashti qipchoqlik el-uluslar bilan yurtimizga kirib kelgan bunday atamalarning bugungi kunda ham chekka qishloqlarimizda “boybicha”, “baybicha” koʻrinishlarida saqlanib qolgani diqqatni tortadi. Shuningdek, ularning oʻzagi boʻlmish “boy” (boy kishi) soʻzi uzoq kunbotardagi qardoshlarimiz – oʻgʻuz turklarining bugungi izdoshlari Onadoʻli va Ozarbayjon turklar soʻzlashuvida deyarli uchramasa-da, Turkiston turklari – oʻzbeklar, qozoqlar, qirgʻizlar, qoraqalpoqlar tilida ancha keng yoyilgan boʻlib, ushbu eldoshlarda bu soʻz bilan yasalgan kishi ismlari koʻp: Boyboʻri – Boʻriboy, Boykenja – Kenjaboy, Boytemir – Temirboy... Demak, bu anʼanaga ham Dashti Qipchoq va unga qoʻshni oʻlkalardagi turkiy ellar orasida oʻrta asrlarda kelib chiqqan deb qarash mumkin. Shu oʻrinda Xorazm oʻlkasining turkiychasi uzoq yillar boʻyi Dashti Qipchoqda adabiy til oʻlaroq qoʻllanilib, Turkistonning oʻzagida yashagan ellar bilan dashtliklar orasida koʻprik vazifasini oʻtaganini koʻzda tutish kerak boʻladi.

Kezi kelganda, negizi eski turkchaga borib taqaladigan, biroq boshlangʻichda qoʻllanilish tegrasi ancha tor boʻlgan ayrim soʻz qoʻshimchalarining soʻnggi oʻrta asrlarga kelgach, ancha keng koʻlamda ishlatila boshlaganini aytib oʻtish kerak. Buning oʻrnaklarini Abulgʻozi tilga olgan quyidagi bilgilardan ham koʻrsa boʻladi: “Ul Amnakning kofi arab anga kofi tasgʻir der. Ul kichkina maʼnosina boʻlur. Oʻzbek ani gʻina der. Goh yerdagina der, nechuk kim kichik otni otgʻina va kichik kishini kishigina der. Aning maʼnosi xongʻina temak boʻlur” [Abulgʻoziy 1992: 116]. Oʻzbek xonlaridan Yodgorxonning 4 ta oʻgʻlidan birining nomi Amnak ekani, bu atamaning negizida oʻzbekcha “tin” (jon) anglamidagi moʻgʻulcha “amin” soʻzi yotishiga urgʻu bergan Abulgʻozi ushbu ismda kichraytirish nisbati (-k) qoʻllanilganini yozib, uning oʻzbekchasi “gʻina” ekaniga toʻxtaladi.

Bugungi kunda turkiy tillar orasida oʻzbekchada keng tarqalgan, qozoq, tatar va yon qoʻshni qardoshlarimiz tilida ham u yoki bu koʻrinishda uchraydigan, Onadoʻli va Ozarbayjon turkchalarida esa deyarli qoʻllanilmagan bu nisbatning negizi bundan 1,5 ming yillar nariga borib taqaladi. Shu oʻrinda chet ellik turkologlar ushbu kichraytirish qoʻshimchasi boshqa turkiy ellarga qaraganda bugungi oʻzbek va tatar tillarida keng qoʻllanilishiga urgʻu berishlarini aytib oʻtish kerak. Oʻrxun bitiktoshlarida “azqыnya budun” (ozgina xalq) koʻrinishida tilga olingan kichraytirish qoʻshimchasi “-qыnya”ning izdoshi boʻlmish “-gina” / “-gʻina”ni Abulgʻozi oʻzbeklar bilan bogʻlab tushuntirishi uning tarixchigina emas, kuchli tilchi boʻlganini ham koʻrsatib turibdi.

Qizigʻi shundaki, “Shajarayi turk”da “oʻzbek”larga tegishli soʻz oʻlaroq keltirib oʻtilgan deyarli barcha soʻz va atamalar bugungi kunda oʻzbek adabiy tili va uning shevalarida ilgari qanday boʻlsa, shunday yoki birmuncha oʻzgargan koʻrinishda uchrashiga duch kelinadi. Quyida bu bilan bogʻliq bir necha oʻrnaklar keltiramiz:

• “Aning oʻgʻli Yorgʻutoy va laqabi Qiriltuq. Aning maʼnosi kunchli Sarin temak boʻlur. Oʻzbek osh yeganda tamaqinda turgʻan kishini “qirildi” ter. Kunilab koʻp yedi taqi tamoqinda turdi tegani boʻlur. Qiriltuq tegani qirilgʻuchi tegani turur” [Abulgʻoziy 1992: 45].

• “Abulxayrxoni mazkurning ikkilanchi oʻgʻlining oti Xoja Muhammad. Ammo oʻzbek ani Xoʻjugʻam tentak derlar. Aning oʻgʻli Jonibek. Ul ham beaql kishi erdi” [Abulgʻoziy 1992: 113].

Ushbu bilgilardagi “qiriltuq” soʻziga berilgan taʼrifga kelsak, uning birmuncha boshqacharoq koʻrinishi bugungi oʻzbek tilida “tomoq qirmoq”, “tomogʻi qirilmoq” anglamlarida uchraganidek, eski turkiy soʻzliklarda – “Devonu lugʻatit turk” va boshqa qoʻlyozmalarda deyarli uchramaydigan “tentak” soʻzi bugungi oʻzbek tilida saqlanib qolgani koʻzga tashlanadi. Yuqorida boshqa soʻzlar oʻrnagida aytib oʻtilganidek, Onadoʻli va Ozarbayjon turkchalarida uchramaydigan bu soʻz qozoq, qoraqalpoq tillarida ancha keng tarqalgani koʻzga tashlanadi. Chamasi, bu soʻz ham Dashti Qipchoq va Turkiston etnomadaniy oʻrtamida yuzaga chiqqan soʻz boʻlsa kerak.

Abulgʻozi birgina soʻz va atamalar emas, balki Dashti qipchoqlik oʻzbeklarga tegishli ayrim etnografik bilgilarni ham keltirib oʻtgani, ular bugungi kunda koʻplab turkiy ellarda, shu jumladan, oʻzbeklarda yaxshi saqlangani koʻzni quvontiradi. Oʻrnak keltiradigan boʻlsak: “Taqi arz qildilar kim andagʻ eshitibmiz, oʻzbek rasminda ev yurt kenja oʻgʻulniki boʻlur ermish. Ota boshliq barcha aqalar kenja oʻgʻulni siylarlar ermish, teb” [Abulgʻozi 126]. Turk xoqonligi chogʻidan yaxshi bilingan bu yoʻriq ayniqsa qishloqlarimizda keng saqlangan boʻlib, oila – uy-ichida bolalarning soni qancha koʻp boʻlishiga qaramasdan, keksa ota-onalarga qarash kenja oʻgʻilning yelkasidagi burch ekanini barcha tomonidan qadriyat deb bilinadi. Shuningdek, Abulgʻozi “Ota boshliq barcha aqalar kenja oʻgʻulni siylar ermish” deb yozgan anʼana bugungi kunda ham biror oʻzgarishga uchramasdan qoʻllanilib kelayotgani quvonarlidir. Ming yillar boʻyi dala-qirlarda yashagan ellar, ayniqsa, turk va moʻgʻullar “toʻra-tuzuk”lari, yaʼni “qonun”iga xos boʻlgan bu anʼana Chingiziylar chogʻida yanada keng quloch yoygani Abulgʻozi keltirgan quyidagi bilgilardan ham anglashiladi: “Kenja oʻgʻlini moʻgʻul rasminda barcha oʻgʻlonlardin ortuq izzat va hurmat qilurlar” [Abulgʻoziy 1992: 46].

Shunisi qiziqarliki, “kenja oʻgʻil” yoʻsini Chingiziylardan 500-yilcha ilgari oʻtgan Turk xoqonligi jamiyati bilan bogʻliq boʻlib, Abulgʻozi keltirgan quyidagi maʼlumotda bu anʼana moʻgʻullarga tegishli deb koʻrsatiladi: “Kenjani moʻgʻul oʻtjikin der. Oʻtjikinning maʼnosi oʻt egasi temak boʻlur. Aning uchun oʻzga oʻgʻlonlarni evlanturub, uzata-uzata evda yakka kenja qolur. Taqi otasining oʻchoqining egasi boʻlur” [Abulgʻoziy 1992: 46]. Oʻsha kezlarda qanday boʻlsa, shundayligicha yashab kelayotgan bu tizimni Turk xoqonligi jamiyatida uchratarkanmiz, moʻgʻulchada “oʻtjikin” koʻrinishini olgan ushbu atama eski turkchada “oʻt-tegin” – “oʻchoq egasi” boʻlib, unga moʻgʻul tiliga oʻzlashgan deb qaraladi. Chindan-da, moʻgʻulchadagi “oʻtjikin”, toʻgʻrirogʻi, “oʻtchigin” biror maʼno – anglam bermay, uning ilk koʻrinishi boʻlmish eski turkcha “oʻt-tegin” soʻzi “oʻt – olov, oʻt, oʻchoq” + “tegin” – shahzoda (“tegi” – tagi, nasli) soʻzlaridan yasalgan degan qarashlar bor. Shu oʻrinda aytib oʻtish kerak, turk va moʻgʻul tillarida ayrim oʻrinlarda “t” undoshi soʻz boshi va soʻz oʻrtasida kelganda “ch” undoshiga aylanadi. Shu yoʻsinda “oʻt-tegin” atamasi “oʻtchigin”, “oʻt-jikin” koʻrinishlarini olgan.

Qisqasi, ming yillar boʻyi “turkcha”, “turkiy” deb yuritilib kelgan tilimiz oʻrta asrlarga kelib, ushbu atamalar bilan uyqash (sinonim) oʻlaroq “oʻzbekcha” deb ham atala boshlaydi. Unchalik keng emas, ayrim oʻrinlardagina qoʻllanila boshlagan bu yondashuv yillar oʻtgan sari tobora kengayib bordi va XX asr boshlarida Turkiston ellarining ulkan bir boʻlagi soʻzlashadigan tilning yalpi nomiga aylandi.

Masalani yanada oydinlashtirish uchun boshqa yozma manbalarga ham sinchiklab qarab chiqish kerak, albatta. Ming yildan ortiq vaqt kesimida turkiy ellar uchun yozma adabiy til boʻlib kelgan “xoqoniya turkchasi” va uning izdoshi “chigʻatoy turkchasi”ning davomi boʻlgan bu til koʻproq Qoraxoniylar va Temuriylar davrida oʻsib-ulgʻaydi hamda Dashti Qipchoq turkiylari tilining oʻzgachaliklarini ham oʻziga singdirdi. Bunda oʻsha kezlarda oʻlkada oʻz boshqaruvini oʻrnatgan Shayboniylar (1501-1601), Ashtarxoniylar (1601-1757) va boshqa oʻzbek xonliklari ham oʻziga xos ulush qoʻshdilar.

Gʻaybulla BOBOYOROV,

tarix fanlari doktori, professor

Qoʻllanilgan adabiyotlar:

Abdurahmonov Gʻ., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent: Oʻqituvchi, 1982.

Abulgʻoziy. Shajarayi turk. Toshkent: Choʻlpon, 1992.

Bobur, Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: OʻzR FA nashriyoti, 1960.

Babayarov G., Kubatin A. Drevnetyurkskiye monetы Sogda s titulom “Xatun” // Oʻzbekiston tarixi va madaniyati. Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. – Istoriya i kultura Uzbekistana. Materialы respublikanskoy nauchno-prakticheskoy konferensii. Tashkent: “Tafakkur”, 2011. S. 251-256.

Drevnetyurkskiy slovar / Pod red. V. M. Nadelyayeva, D. M. Nasilova, E. R. Tenisheva, A. M. Щyerbaka. L.: Nauka, 1969.

Koshgʻariy, Mahmud. Turkiy soʻzlar devoni (Devonu lugʻotit turk) / Tarjimon va nashrga tayyorlovchi S. M. Mutallibov. 1- tom. Toshkent: Fan, 1960.

Oʻzbek tilining izohli lugʻati. Ch harfi. A. Madvaliyev tahriri ostida. Toshkent: “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2008.