Abdulla Oripov 1965-yilda yozgan she’rlaridan birini “Ona tilimga” deb nomlagan va unda mana bu bashoratni bitgan edi:

Ming yillarkim, bulbul kalomi

O‘zgarmaydi, yaxlit hamisha.

Ammo sho‘rlik to‘tining holi

O‘zgalarga taqlid hamisha.

Ona tilim, sen borsan, shaksiz,

Bulbul kuyin she’rga solaman.

Sen yo‘qolgan kuning, shubhasiz,

Men ham to‘ti bo‘lib qolaman.

Millatining dardi yuragini yemirgan, qariyb sakson yillik umri davomida ham olomonning xalqqa aylanganini ko‘rolmaganidan armonda o‘tayotgan Erkin Vohidov esa ketar chog‘i cho‘ng afsusga botdi:

Muslim bo‘ldik arabdan ortiq,

O‘ris bo‘ldik rusdan ziyoda.

Birni topsak yorug‘ dunyoda,

O‘n karrani qilganmiz tortiq.

Ichdik, chekdik sho‘ro yurtida

O‘zdik barcha og‘alardan ham.

Yuzsizlikda oshmasak bo‘ldi

Ovrupolik tog‘alardan ham.

Kamina bir o‘quv dargohida murabbiy o‘laroq, ikki ustoz shoir hali hayot ekanida talabalarimga quyidagi mazmundagi gapni uqtirishga harakat qilar edim: “Bir narsani bilib qo‘yinglar: ular-ku hozir – shu tabarruk yoshlarida ham – uncha-muncha “g‘ayratli yosh ijodkorlar”dan ko‘ra ko‘proq va xo‘broq yozishmoqda. Biroq hatto bir satr yozmay sukut qilganlarida ham, faqat tirikliklarining o‘zi xalqimiz, millatimiz uchun g‘oyat muhim hodisadir. Chunki nafaqat shoir-u nosirlar, balki manaman degan amaldorlar ham biror ishni qilish, biror g‘oya, taklif, mulohazani ilgari surishdan oldin “Buni eshitsa, Erkin aka nima derkan, Abdulla aka qanday baholarkan?” deya taraddudga tushadi...”

Darhaqiqat, O‘rxun-Enasoy toshbitiklarining jafokash muallifidan tortib (“Ey turk budun, tepadan osmon uzilib bosmasa, pastdan yer yorilib yutmasa, kim sening orangni buzadi – nechun o‘zingga xiyonat qilasan?!”) to shoir Shodmonqul Salomgacha (“Chiqib ketdim men mehrning mehvaridan, Judo bo‘ldim koinotim gavharidan”) xalqimiz tabiatiga o‘rnashib qolgan illatlar, xususan, ko‘r-ko‘rona taqlidchilik, ortiqcha taassubga berilish, mutaassiblikka mukkadan ketishdek xavfli holatlardan ozurdadirlar.

Poytaxtdadir, Samarqand-u Andijondadir – aksar “yangi o‘zbeklar” qurdirayotgan imoratlarga razm solaylik: italyanchasi, ispanchasi, amerikacha-yu arabchasi bor, lekin o‘zbekchasi – anqoning urug‘i! Katolik cherkovining uchli qubbasiga o‘xshatib tom yopishdan tortib ellik darajali saraton issig‘ida odam bolasi chiqib uxlamaydigan “mansarda”lar, bir yilda nari borsa to‘rt marta keladigan “nozik mehmonlar uchun” bezatilgan tillorang zallar-u xitoyning   uzun-qisqa  ko‘zalari bilan bulg‘orlar va serblar yasagan turfa chinni   haykallarga to‘la   mehmonxonalar...   Shuncha daxmaza   orasida   farzandlar sokin   shug‘ullanishi uchun kichik bir darsxona-yu yuz donagina kitobi bor jajji kutubxonaga joy topilmaydi!

Ijtimoiy tarmoqlarda o‘qiganim bir hayotiy voqea taassuroti nafaqat zehnimga, qalbimga ham o‘rnashib qoldi: olmoniyalik ziyoli sayyoh uni Toshkand-u Buxoroga, Samarqand-u Xivoga olib borgan mezbon yigitga ketar chog‘i bir achchiq gapni aytibdi: “Guvohi bo‘ldimki, sizlarda har besh qadamda bir yemakxona – kafe, restoran, oshxona. Sizlar juda ovqatxo‘r xalq ekansizlar. Ovqatni yaxshi ko‘radigan odamning esa joni juda shirin bo‘ladi. Joni shirin odamlardan tashkil topgan xalq, afsuski, kurashlarga yaramaydi...” O‘sha yemakxonalarga qo‘yilayotgan, odamlar ong-u shuuriga singdirilib, bolalarimiz zehniga tiqishtirilayotgan nomlarga ham boqaylik: o‘rischa, inglizcha, yaponcha, xitoycha, italyancha, armancha-yu olmonchasi bor, lekin o‘zbekchasi qahat! Bu ilmiliq oshyonlarda oshqozon ovqatga, miya axlatga to‘laveradi! O‘sha joylarda uyushtirilayotgan “visol oqshomi”ga (astag‘furilloh, to‘rt yuz-besh yuz nomahramni hech bir istiholasiz ikki yoshning to‘y bazmiga emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri “visol oqshomi”ga taklif etadilar!) olib kirilayotgan “yangiliklar” esa bir zamon dunyo madaniyatining yaratuvchilaridan bo‘lgan xalq hozirda ayanchli bir darajaga tushib qolganiga dalildir.

Nomigagina “milliy” televideniyening barcha kanallarida namoyish etilayotgan, uyalmay-netmay “mualliflik ko‘rsatuvi” degan unvonga da’vo qiladigan tomoshalarni esa aytmay-da qo‘yaylik: ularning aksari dunyo teleekrani tirqishidan tushib qolgan, o‘g‘irlangan loyihalar. Koshki, to‘g‘ridan-to‘g‘ri originaldan olingan bo‘lsa. Yo‘q, bor-yo‘g‘i sho‘rvasining sho‘rvasi: ruslar G‘arb-u Sharqdan o‘zlashtiradi, biznikilar ulardan nusxa ko‘chiradi.

Mash’um sho‘ro zamonida millatlarning tafakkuridan dunyoqarashigacha, estetik dididan turmush tarzigacha bir qolipga solishga harakat qilindi, biroq o‘shanda ham xalqimiz iloji boricha o‘zligini – ming yillik urf-odatlari, an’analari, madaniyati va ma’naviyatini asrab qolishga uringan edi. Nafaqat viloyatlar, hatto tumanlar miqyosida ham bir-biridan farq qiluvchi bu rango-rang madaniyat dunyoning hamma xalqlarida ham beistisno bor deb aytolmaymiz. Dasturxon tuzash bo‘ladimi, uy bezashmi, hovli-joy tarhi-yu unda parvarish qilinadigan ziroatlargacha – o‘zbek xalqining asrlararo jamlangan bebaho boyligidir. Bu gapni libos madaniyati borasida ham bemalol aytish mumkin.

Gapni boshdan boshlasak, hatto mutaxassislar ham erkak va ayollar bosh kiyimlari turi-yu xilining sanog‘iga yeta olmasligi tayin. Qoraqalpog‘istonning Kegeylisidan tortib Farg‘onaning Qirgulisigacha, Qashqadaryoning Chiroqchisidan tortib Namanganning Chustigacha bo‘lgan joylarda yaratiladigan boshkiyimlarni ko‘z oldimizga keltiraylik. Birortasi bir-birini takrorlamaydi; har birining o‘z bichimi, guli va naqshi bo‘lgan bu chinakam san’at namunalarini dunyoning yana qay yerida uchratamiz? Buvilarimiz, onalarimiz taqqan mis, kumush va tillodan yasalgan taqinchoqlarga ishlangan gullar, nozikdan-nozik bezaklar ne-ne hunarmand zargarlarning o‘tkir zehni, boy taxayyuli-yu mohir qo‘llari mahsuli emasmi?

Chinakam xalq shoiri Muhammad Yusufning “Gohi ipak, gohi yaktak bo‘zingdan-a, O‘zingdan qo‘ymasin, xalqim, o‘zingdan-a!” deya faxr tuyushiga asos bo‘lgan ustkiyimlarimizning namunalari bir joyga yig‘ilsa, ko‘z oldimizda qanday manzara paydo bo‘lishini bir tasavvur qilaylik. Vodiyning, Toshkentning, Samarqandu Buxoroning, Navoiy va Surxondaryoning, Qashqadaryo va Xorazmning birgina erkaklar to‘ni   – chakmon, chopon, guppi, alacha...laridagi rang-baranglik, har faslga, hatto kasb-u korga moslangani, belbog‘larning-da yuzlab xili farqlanishi – bu xalqning bizga qadar ham “laylak haydab yurmaganidan” (M.M.Do‘st iborasi) dalolat emasmi?!

Ayollar va erkaklar mahsilari qo‘njiga solingan gullar boshqa biror xalqdagi bezaklarni takrorlamasligi, yog‘och kavushdan tortib “amirkon mahsi”gacha – har joy va faslga moslab tikilgan oyoqkiyimlarimiz jamlamasining o‘zi qancha-qancha mehnat va ijodiy tafakkurdan dalolat!

Xonatlas, adras, beqasam, shoyi, alak, bo‘z, chit va yana boshqa ko‘plab milliy matolarning o‘zi necha avlodlarning tinimsiz izlanishi, chin ma’nodagi kashfiyoti, axir! Birgina xonatlasning faqatgina marg‘ilonlik hunarmandlar yaratgan yuzlab nusxasi borligi xalqimiz libos madaniyati boy ekaniga yorqin dalildir. Qizaloq nabiralarimiz, opa va onajonlarimiz bayram-u hayitlarda, turli tadbirlarda xonatlasdan ko‘ylak-lozim, boshlariga iroqi yoxud zardo‘zi do‘ppilarini kiyib yurishlari qanchalar zavq-shavq, go‘zallik hissi va hayotga muhabbat uyg‘otadi.

Biroq shu xil kiyingan opa-singillarimiz, onalarimiz timsoli endi faqat san’at va etnografiya muzeylarida jonsiz eksponat bo‘lib qolishi, shuncha asrlik ijodiy, ilmiy, estetik mehnat samarasi tarixga aylanishi millat va uning madaniyati uchun og‘ir ko‘rgilik, xalq taqdiridagi chinakam tanazzul, fojia emasmi? Biz bugunning egalari ekanmiz, shu buyuk boylik o‘rniga o‘zimizga nimalarni ep ko‘rmoqdamiz, kimlarga taqlid qilmoqdamiz?!

Bir guruh zamondoshlarimiz G‘arbning eng past, ma’rifiy taraqqiyotdan yiroq qatlami kiyim-boshini zamonaviy moda sanab, borib turgan omiligini oshkor qiladi. Ishonmasak, borib-ko‘rib guvoh bo‘lishimiz mumkinki, mutaraqqiy G‘arb mamlakatlarida beso‘naqay shapka, tizzasi yirtiq shim, kindikdan yuqori ko‘ylak, yalang oyoqqa krassovka kiyadiganlar aholining mingdan birinigina tashkil etadi. Ularning nomi – “ijtimoiy mavqei” ham hamma joyda bo‘lgani singaridir – daydilar, uysizlar, tarki dunyo qilganlar. G‘arbning aksar ayollari bebiliska upa-elik surish, ulama kiprik taqish, tanani ko‘z-ko‘z qiladigan engil-bosh kiyish, turli a’zolarini ukol bilan shishirib, ko‘chadagilarni o‘ziga qaratishni xayoliga ham keltirmaydi. Ular uchun eng muhimi – yoshiga, mavqeiga yarashiqli, harakatlanishiga qulay, fasl va ob-havoga mos, tabiiy matolardan tikilgan libos kiyish. Kezi kelganda bir achchiq haqiqatni ham aytish kerak: “Odamzod fe’l-u xo‘yida paydo bo‘layotgan jamiki uyatsizlik, yalang‘ochlik, shahvoniy illatlarning yagona uyasi, tarqatuvchi va targ‘ibotchisi – G‘arb” degan biryoqlama qarashdan qutulish vaqti allaqachon kelgan!

Taqlidchilikning keyingi vaqtlarda tobora kuchayib borayotgan boshqa bir ko‘rinishini ham sezmaslik mumkin emas. U ham bo‘lsa, o‘zbekona kiyimlarimiz o‘rniga Yaqin Sharq, arab yurtlarida rasm bo‘lgan liboslarga burkanish holatidir. Biz hozir boshqa mutaxassislar aytgan gapni – bu xalqlarning aynan shunday liboslar kiygani tabiiy-iqlimiy sharoitga bog‘liqligi to‘g‘risidagi tarixiy haqiqatni takrorlab o‘tirmaylik-da, masalaning yana ham muhimroq boshqa jihatlariga e’tibor qarataylik. Agar o‘sha xalqlarning madaniy darajasi, dehqonchilik va hunarmandchilik sohasida erishgan natijalari Movarounnahr hamda Xuroson zaminida yuzaga kelgan iqtisodiy, ilmiy, madaniy-estetik darajadan farq qilgan bo‘lsa, kimning kimdan o‘rganishi, boring ana, taqlid qilishi to‘g‘riroq bo‘ladi? Axir, ilg‘orrog‘iga ergashish, foydalirog‘idan o‘rganish afzal emasmi?

Deylik, u yurtlarda ipak qurti boqish, pilla yetishtirib, undan ipak olib, atlas-u adrasdek matolar to‘qish, bu matolardan rango-rang kiyimlar, ro‘mollar tikishga imkon topilmagan bo‘lsa; u yurtlarda bizdagidek qish sovuq kelib, turfa issiq kiyimlar kashf etishga ehtiyoj tug‘ilmagan bo‘lsa, bizning ajdodlarimizda nima ayb? Nima uchun biz boshqalarga ko‘r-ko‘rona taqlid qilarak ming yillar osha kelayotgan mukammal kiyim madaniyatimizdan voz kechishimiz, bu beqiyos amaliy san’atimizni muzey mulkiga aylantirishimiz kerak? Axir, birgina xonatlas matosining yaralishi va undan kiyim-bosh tikilishi – ham ipakchilik, ham kimyoviy ishlov, ham to‘qimachilik, ham dizaynerlik ilmi hamda sanoatini talab qilishi kunday ravshan-ku! Biz eslayotgan xalqlarda bu sanoat tizimining shakllanmagani, matolar aksar bir xil – oq yoxud qora, ulardan bichiladigan kiyimlarning esa odmi-sodda bo‘lgani, boya ta’kidlanganidek, turli tabiiy va tarixiy rivojlanish omillari bilan izohlanadi.

Taassufki, bizning bu boradagi bilim va qarashlarimiz mahdudligi, dunyoga chiqish imkoniyatini suiiste’mol qilishimiz milliy madaniyatimiz, unga bog‘liq holda millionlab odamlar tushuncha va tasavvurlarining taraqqiyotga emas, tanazzulga qarab borishiga sabab bo‘lmoqda. Kiyim bozorlarimizni bosib ketgan, islomga aloqasi yo‘q Xitoydagi sexlarda tayyorlanayotgan, zamonamizning ayrim duragaylison ayollari tili bilan aytganda “xidjab” deb nomlanadigan kiyimlarga ruju qo‘yish, o‘zidek kiyinmaganlarni yakkalash, hatto haqorat qilishga harakat, milliy madaniyatdan begonalashuv, milliy nigilizm tobora keng yoyilmoqda.

Boya eslaganimiz – sirti ajnabiycha tarhu tarzda qurilgan uylarning ichidagi hayotda ham – dasturxon tuzashdan tortib ota-ona, yaqinlar bilan ko‘rishishgacha taqlidga o‘tilmoqda. Bu “yangi” mulozamatlar orasida mehmon qo‘liga suv quyish, taomni yoshi ulug‘lar boshlab berishi, so‘ng Ollohga aztahidil shukr ila duo qilish singari azaliy odatlarga o‘rin topilmaydi...

Ilmiy-ijodiy o‘rganish, ta’sirlanishning ko‘r-ko‘rona taqliddan mutlaqo farqlanishini isbotlash uchun vaqt sarflab o‘tirish shart emas. Agar tamaddunlar tarixiga nazar solsak, insoniyat o‘tmishida kuzatilgan har ikki Renessans – turfa ellarning olam va odamni chuqur anglashga harakat qilgan ilg‘or vakillari o‘rtasidagi ilmiy-ijodiy muloqot, bir-biridan o‘rganib o‘sib-unishi, yaratuvchilikka ilhomlantirgan ta’sir natijasi ekaniga guvoh bo‘lamiz. Shunday ekan, xalqimizning ziyoli qatlami – tarixshunoslar, madaniyatshunoslar, etnograflar, san’atshunoslar biz bir qisminigina tilga olgan dolzarb muammolarga jiddiy e’tibor qaratishlari, milliy madaniyatimizni saqlab qolish, uni zamonga mos taraqqiy ettirish borasida sa’y-ko‘shish qilishlari talab etiladiki, aks holda, turli sohalardagi taqlid, taassub, mutaassiblik bizni milliy qiyofa va o‘zlikdan benasib qilmog‘i mumkin. Alhazar!

Rahmon QO‘CHQOR

“Tafakkur” jurnali, 2022-yil 4-son.

“Taqlidning tuqqani tanazzul” maqolasi