Ular shunchaki yozilmagan – Nazar Eshonqul asarlarida neomifologiya

22:23 / 28.08.2024 552 0

Neomifologizm bo‘yicha izlanish olib borayotgan Muhabbat Qo‘chqorova o‘zbek nasridagi jarayonlar to‘g‘risida shunday fikr bildiradi: bugun adabiyotdagi cheksiz erkinlik milliy adabiyotimizni o‘zaniga qaytib kelishiga yo‘l ochdi. Nazarimizda, Shoyim Bo‘tayev, Nazar Eshonqul, Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam, Bahodir Qobil kabi qator o‘nlab ijodkorlarimiz ijodida g‘arb adabiyotining ilg‘or ijodiy an’analaridan tashqari, xalq ijodiga, islomiy milliy g‘oyalarga, umumbashariy badiiy talqinlarga qaytish, ularga murojaat, neomif nasr unsurlarini kutilmagan va ko‘rilmagan holatda qo‘llash holati ko‘zga tashlanyapti[1].

Nazar Eshonqul o‘zining “Mendan “men”gacha” kitobida Frans Kafka ijodini tahlil qilarkan, jumladan, quyidagi fikrlarni ham keltiradi: “Kafka adabiyotda inson ruhidagi qo‘rquv va xavotirni tipiklashtirish darajasiga olib chiqqan birinchi ijodkor hisoblanadi. Bu qo‘rquv, eng avvalo, mavjud voqelikning, muhitning begonalashuvidan, insonni o‘ziga ma’nan tobe va mute qilishga qaratilgan xatti-harakatidan tug‘ilgan. Yozuvchi begona muhitdan xatarga tushadi, bu xatarni ilohiylashtiradi. Ilohiylashgan begonalik qahramonni yutib yuborish darajasida ulkanlashadi, oxir-oqibat qahramon bu ilohiylashgan begona xatarning beayb qurboniga aylanadi”[2].

Nazar Eshonqul ijodi tadqiqotchisi B. Jovliyevning fikricha, yozuvchining jahon adabiyotining ko‘plab ijodkorlariga bergan tavsiflarida, ular ijodining adabiy tahlillarida bildirgan fikr-mulohazalarini uning o‘z asarlariga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Misol uchun, Nazar Eshonqulning qator asarlarida ham biz yuqorida qo‘rquv motivining badiiy asardagi talqini isbotini ko‘ramiz. Yozuvchining 1994-yilda yozilgan “Xayol tuzog‘i” hikoyasi roviy-qahramon ikki yillik safardan qaytib kelib, bir paytlar o‘zining yaxshi tanishi bo‘lgan Voqif degan yigitning izsiz g‘oyib bo‘lganini bilishidan boshlanadi. Qahramon uni topishga rosa harakat qiladi, ammo Voqif “...suvga tushgan gavhar misol g‘oyib bo‘lgan edi; tiriklar orasida ham, o‘liklar orasida ham uni topib bo‘lmadi”[3]. Bu o‘rinda biz mifologik makon talqinini – bu dunyo bilan narigi dunyoni anglaymiz. Shundan so‘ng mifologik tasvir uslubi yanada chuqurlashib, roviy-qahramon o‘zini mifologik qo‘rqinchli o‘rmonda yurgandek his eta boshlaydi: “Voqeaning tagiga yetishga bo‘lgan urinishlarim behuda ketdi – o‘rmonda adashib qolgan ovchi qaysi tomonga yurmasin, faqat och va quturgan bo‘rilarga duch kelgani kabi, men ham har qadamda odamda tahlika va vahm uyg‘otadigan, yo‘limda mislsiz haykal yanglig‘ qad kerib turgan Noma’lumlik va Yo‘qlikka duch kelaverdim, shunda ko‘nglim saltanatiga makkor va ayyor josus misoli, ehtimol, Voqifni ham mana shu Noma’lumlik va Yo‘qlik ayiqlari yutib qo‘ygandir degan shubha o‘rmalab kirdi”[4].

Buyuk italyan shoiri Dante Aligeri o‘zining “Ilohiy Komediya”sining “Birinchi qo‘shig‘i”da qorong‘i va zulmat o‘rmon, qoplon, arslon va qashqir ramziy obrazlarini tasvirlaydi: “Dante qorong‘i va zulmat o‘rmonda tun bo‘yi adashib, tongga yaqin u yerdan bir amallab chiqib oladi va yuksak tepalikka ko‘tarila boshlaydi. Ammo uning yo‘lini qoplon, arslon va qashqir to‘sib, qaytadan o‘rmonga qisib bora boshlaydi”[5]. Bunda o‘rmon – hayotdagi adashishlar va chalkashliklarni, yirtqichlar esa gunohlarni anglatadi. Dante insonning og‘ir gunohlarini jonlantirgani kabi N. Eshonqul ham mifologik shaxslantirish uslubidan mahoratli foydalanib, insonni xavotir va vahimaga solayotgan hislarni “Noma’lumlik va Yo‘qlik ayiqlari” deb tavsiflaydi. Bunday bedarak ketish sababini aniqlash uchun roviy-qahramon Voqifning sevgilisi Robiya bilan uchrashadi. Robiya unga Voqifning qo‘yindaftarchasini beradi. Daftar Voqifning ikki yilcha oldin yozila boshlagan kundaligi edi. Unda biz zamonaviy neomifologik adabiyotda keng talqin qilinib kelayotgan Uy(bino) mifologemasini ko‘ramiz: “Bu binoni nega aynan shahar o‘rtasiga qurishgan, to‘g‘risi, hech aqlim yetmaydi”[6]. Ushbu bino obrazi kundalik yozilishi davomida mifologik mahobatli va vahimali qiyofa kasb eta boradi. Voqifning hayotida kutilmaganda paydo bo‘lgan ushbu binoni uning o‘zidan boshqa hech kim ko‘rmaydi. Bino uning nazarida mifologik maxluq tusiga kiradi: “U ko‘rinishidan uxlab yotgan bahaybat maxluqqa o‘xshaydi”[7]. Shu tarzda kun sayin Voqifning yuragida qo‘rquv va vahimaning, shahar o‘rtasida esa sirli binoning tobora kattalashib borayotganiga guvoh bo‘lamiz. Noma’lumlikdek mifologik maxluq oldidagi qo‘rquvini yengish, ko‘nglini iskanjaga olayotgan vahimani bosish uchun Voqif kundaligining davomida fikri erkin, o‘zi esa qo‘rqmas bo‘lgan, o‘z orzusidagi olamni, o‘z baxtini yaratish yo‘lida hech narsadan tap tortmagan yoshlik yillarini yodga oladi. Biroq makkor va ayyor “dunyo” uni o‘zgartirmoqchi bo‘lgan odamning o‘zini nomsiz maxluqqa aylantirishga qodir. Kundalikdagi yozuvlarni o‘qir ekanmiz, biz Voqifning qo‘rquvi uni tamomila o‘ziga bo‘ysundirib borayotganini, bahaybat o‘rgimchak misoli uning fikru xayollarini o‘rab-chirmab olayotganini ko‘ramiz: qo‘shnisini, ishxonadagi hisobchini o‘ldirib ketishadi; tushida tobutni, do‘stining o‘lgan ukasini ko‘radi; kimdir bolta charxlayotgandek tuyulaveradi, xayolida hamma bolta ko‘tarib yurgandek bo‘ladi; ishxonaning bir paytlar turma bo‘lganini bilib qoladi, ko‘ziga har xil sharpalar ko‘rinadi va hokazo. Bu narsalar o‘zidan boshqa hech kimga namoyon bo‘lmayotgani bois uni ruhiy kasalga chiqara boshlashadi. Shular bilan bir qatorda Bino uni o‘ziga tortaveradi: “Anavi bino aqlimni tamoman olib qo‘ydi”[8].

Dunyoni qo‘rquv boshqaradi. Hokimiyat o‘z tabiatiga ko‘ra qo‘rquvni qo‘llaydi. Kishilik jamiyati qo‘rquv ustiga qurilgan bo‘lib, qo‘rquv o‘z navbatida yolg‘onni yaratadi. Haqiqat qo‘rquvni kamaytirib, olomonni boshqarishga xalaqit berishi mumkin. Erkinlik qo‘rquvga qarshi turadi. Qo‘rquv insonlarda shubha va shafqatsizlikni yuzaga chiqaradi. Qo‘rquv insonning ham shaxsiy, ham ijtimoiy-madaniy hayotiga suqilib kirib, hayotiga ham, o‘limiga ham daxl qiladi: “Ko‘chada ham odamlar bir-biriga payt poylab tikilib qo‘yayotganini sezib qolyapman. So‘nggi kunlarda shuni anglab yetdimki, odamlar bu dunyoga bir-birlarini g‘ajish uchun kelgan. Ehtiyot bo‘lib yurishga to‘g‘ri keladi... Men kimningdir boltasi tagida qolishni sira ham istamayman...”[9].

Zamonaviy odam xavotirlarining ijtimoiy-madaniy zamirida erkinlik, yolg‘izlik va noma’lumlik qarshisida qo‘rquv uyg‘otadigan zamonaviy jamiyat tuzilishining o‘ziga xosliklari yotadi. Bizningcha, ekzistensialistlar Yo‘qlik qarshisidagi qo‘rquv deb ataydigan xavotir asosini aynan shu hissiyotlar tashkil qiladi. Insonni o‘z mavjudligining omonatligi va ishonchsizligini his etishga majbur qiluvchi umumiy hayotiy vaziyatlar bunga sabab bo‘ladi. Zamonaviy odam qonxo‘r maxluqlar, vahshiy bahaybatlar haqidagi ertaklarni shunchaki xayolot sifatida qabul qiladi, lekin u botinidagi inonchlar qarshisida ojizligi, nochorligi, muteligi qonxo‘r jamiyatning ko‘lankasidan, ustiga yopirilgan soyasidan vahimaga tushib, qul sifat yashashga majbur bo‘ladiki, bu holatlar yangicha mifni hosil qiladi. Ya’ni bugungi kunda insonni haybatli g‘ayritabiiy kuchlar emas, balki o‘z ichki xavotir va qo‘rquvlari ta’qib qilmoqda.

Shu o‘rinda hikoyada yana mifologik tush motiviga duch kelamiz: “Juda g‘alati tush ko‘rdim. Tushimda o‘z qabrim ustida yig‘lab o‘tirgan emishman. Qabr toshiga “Bu yerda V. ko‘milgan” deb yozib qo‘yilgan emish”[10]. Hikoyaning shu yerigacha Voqif qotilliklar haqida eshitdi, so‘ng o‘lganlarni tush ko‘rdi, jonimga tahdid qilishmoqda degan vahima bilan yashab keldi. Bu ko‘rgan tushi uning hayotida kechayotgan voqealar fojiaviyligini yanada oshiradi. Ba’zi tush talqinlarida tushida o‘z qabrini ko‘rish hayotda keskin o‘zgarish bo‘lishi sifatida izohlanadi. Bu yozuvchi tomonidan qo‘llangan maxsus talqin: “Modernistik uslubda o‘quvchi diqqatini voqelikning fojeiy nuqtasiga to‘plash, birlashtirish, fojianing majoziy qamrovini kengaytirish orqali badiiy hikmat yaratiladi”[11]. Bu maqsadga hikoyaga tanlangan epigraf ham xizmat qiladi. Badiiy matning muhim vazifa bajaruvchi, ko‘p jihatdan asar talqinini belgilab beruvchi eng kuchli unsurlaridan biri epigrafdir. Chuqur ramziylikka ega bo‘lgan epigraf asar nomi mazmun-mohiyatini to‘ldiradi va o‘quvchini matnni konseptual idrok etishga yo‘naltiradi. N. Eshonqul mazkur hikoyaga Shekspirning “Romeo va Juletta” fojeasidan “O‘lim ham seni sevib qolibdi...” misrasini epigraf qilib olgan. Hikoyaning davomida Voqifning hayotiga, ko‘ngliga kimningdir kirib kelganini sezamiz va dastlabki ta’riflardan uning go‘zal ayolligini anglaymiz: “Qiziq, tun va oy unga o‘xsharkan. Balkim, u to‘g‘ri oydan tushib kelgandir?!”, “U meni bugun ham ishxonagacha kuzatib bordi. Uning izidan ilohiy tarovat taralardi, go‘yo quyoshning bir parchasi sinib yerga tushganu endi ko‘chaning qoq o‘rtasida tevarak atrofga hayotbaxsh yog‘du taratayotganday, lekin uni mendan boshqa hech kim ko‘rmayotgan edi. Men unga qarab turib hali dunyoda bundayin go‘zal xilqatni ko‘rmaganimga amin bo‘ldim”[12].

Kundaligining keyingi yozuvlarida Voqif “men” emas “biz”ni qo‘llay boshlaydi: “Biz erta tongdanoq ishga jo‘nadik”. Shundan so‘ng Voqifning xayolini aynan O‘lim egallab olayotganiga qator ishoralarni ko‘ramiz: “U izimdan arvohday sassiz-sharpasiz ergashib kelardi”, “U har kuni ishxonaga telefon qilib, xonada o‘tirgan-o‘tirmaganimni tekshirib ko‘radi. Kotiba qiz: “Xuddi qabrdan chiqayotganday tovushi buncha sovuq”, - degandi, urishib berdim”. O‘lim obrazi eng sirli, jumboqli tushunchalardan biri. Mifologik mavjudot olamida u markaziy figura bo‘lib, odamga umrining so‘nggi daqiqalarida oq libosli baland bo‘yli ayol qiyofasida ko‘rinadi.

O‘limning kelib chiqishi haqidagi miflar deyarli barcha xalqlarda uchraydi. Bunday miflar o‘ta rang-barang bo‘lsa ham, mifologik tafakkurning umumiy qonunlariga bo‘ysunadi. Odam nega o‘ladi degan savolga miflardagi javob-izohlarni uchga ajratish mumkin. Birinchidan, odamlar avval o‘lmagan yoki o‘lib, qayta tirilgan, ammo keyinroq bu xususiyatni yo‘qotishgani sababli endi o‘lishadi. Ikkinchidan, qachonlardir kimdir birinchi bo‘lib o‘lgan (Qobil va Hobil voqeasi masalan), shundan buyon odamlar o‘ladilar. Uchinchidan, bu – jazo (misol uchun, Odam Ota va Momo Havoning gunohi uchun ular jannatdan haydalib, foniy bo‘ladilar).

O‘limning kelib chiqishi to‘g‘risidagi miflar turli-tuman bo‘lishiga qaramasdan ularda deyarli bir xil motivlar takrorlanadi: tun, oy, ilon, yolg‘on xabar, bahs, jazo. O‘lib, yana tiriluvchi Oy bilan bog‘liq salbiy muqobillik o‘ta qadimiy madaniyatlarda ham uchraydi. Avstraliyaning aranda qabilasida shunday mif mavjud: qadim o‘tgan zamonda opossum totemli bir odam yashagan, kuni bitib o‘lganida dafn etilgan, ammo ko‘p o‘tmay go‘ridan o‘g‘il bola qiyofasida chiqib kelgan (Go‘ro‘g‘li kabi! – muallif). O‘sha zamonlardan beri u osmonda mudom o‘ladi va qayta tiriladi.

Rivojlangan mifologiyalarda o‘lim jonli obraz orqali, ruh yoki iloh obrazida gavdalantirilgan. Barcha madaniyatlarda o‘lim tushunchasi bilan bog‘liq kuchlar ikki jinsda ham uchraydi. Biroq ko‘p hollarda insonning kamoli va zavoli aynan ayol jinsiga mansub deb tasavvur qilinuvchi ma’budalar hukmida bo‘ladi.

Misol uchun, qadimgi yunon mifologiyasidagi Gekata – oy yog‘dusi; narigi dunyo, sir-sinoat, jodugarlik ilohasi. Qadimgi yunonlar Gekatani oy ma’budasi Selenaga teng ko‘rishgan. Morta – qadimgi rimliklar mifologik tafakkuridagi o‘lim ilohasi. Morta rimliklar tasavvurida Qismatni boshqaruvchi uch ilohaning biri, uning otasi tun, onasi zulmat. Bundan tashqari Rim mifologiyasida Libitina nomli ajal ma’budasi haqida ham so‘z yuritiladi. Badb – irland mifologiyasida qirg‘in va ajal ma’budasi. Xel – skandinav miflaridagi marhumlar mamlakati malikasi. Miktlansiuatl – qadimgi atsteklar mifologiyasida o‘lim ilohasi. Xine-nui-te-po – maori mifologiyasida tun va o‘lim ma’budasi. Kali – hind mifologiyasida o‘lim, qo‘rquv va dahshat ilohasi. Dzigokudago – yapon mifologiyasida narigi dunyo malikasi, ajal ma’budasi. Si-van-mu – xitoylarda “g‘arbdagi mamlakat” – marhumlar dunyosining malikasi, o‘lim ilohasi. Slavyan mifologiyasida inson tiriklar va o‘liklar olamlari chegarasida uchratadigan iloha Mara(Morena) haqida so‘zlanadi. Foniylarga Mara goh qora sochli yosh va go‘zal qiz, goh kafanga o‘rangan ayol, gohida esa qo‘lida chalg‘i tutgan badbashara kampir qiyofasida ko‘rinadi. Mara marhumlar dunyosida hukmronlik qilsada, ba’zan odamlar dunyosiga ham tashrif buyurib turadi. “Har bir mifdagi obraz o‘sha davrdagi inson ruhiga xos bo‘lgan ruhiy-psixik jarayonlarning timsollaridan. Olam, tabiat va ulardagi siru sinoatlar hali to‘la anglanmagan paytda inson ruhiyati, ya’ni uning shuuri, ong osti dunyosi tabiat kuchlari va borliqni, faoliyatida duch kelgan qiyinchilik va mashaqqatlarni turli obrazlar, qiyofalar, shakllar, timsollar bilan qabul qilgan”[13].

Yangi miflar qadim qavmlar ongi qa’ridan emas, balki personajning yolg‘izlanishi va o‘z botiniga murojaat etishi hollarida vujudga keladi: “inson, baribir, yolg‘iz, chunki u yolg‘izlikka mahkum etilgan: u o‘zining haqiqiy manzilidan quvg‘un qilingan, jismini yasagan ustadan ayro tushgan. Bu ilohiy yolg‘izlik, tabiatning, olamning, ranglar va bo‘yoqlarning, go‘zallik va do‘stlikning, mehr va shafqatning aslini qo‘msash yolg‘izligi edi”[14]. Mifologizmning psixologizm, ichki monolog, “ong oqimi” adabiyoti bilan qorishib ketishi shundan. “XX asrda adabiyot yana mifologik ramzlarga qaytdi, adabiyot mifologik tus oldi, mifopoetikani talqin qilishning yangi bosqichi boshlandi”[15]. Yozuvchi tomonidan asarda foydalanilgan mif yoki mifning har qanday elementi yangi qirralar va yangicha ma’nolar kasb etadi.

Nodir RAHMATULLAYEV,

SamDU mustaqil tadqiqotchisi

ADABIYOTLAR

Mustaqillik davri adabiyoti – T.: G‘afur G‘ulom NMIU uyi, 2006. – 288 b

1. Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. – T.: Ma’naviyat, 2000. – 109 b.

2. Normatov U. Ijodkorning daxlsiz dunyosi. – T.: Mumtoz so‘z, 2008. – 313 b.

3. Nazarov B. Bu sehrli dunyo. – T.: Adabiyot va san’at, 1980. – 173 b.

4. Rasulov A. Tanqid, talqin, baholash. – T.: Fan, 2006. – 232 b.

5. Sattorova G. Milliy xarakter va badiiy talqin. – T.: Fan, 2007. – 118 b.

6. Solijonov Y. Nutq va uslub. –T.: Cho‘lpon, 2002. – 128 b.

7. Solijonov Y. Haqiqatning sinchkov ko‘zlari. – T.: O‘zMU kutub., 2009. –227 b.

8. Turdimov Sh. Etnos va epos. – T.: O‘zbekiston, 2012. – 68 b.